Екеу-үшеудің күйбеңі

Қылдырықтай белі қыз күнін сағындырмаған ақ келіншек күл төге шыққанда, көрші үйден екі көз ере шықты. Келіншектің бойын буған әуелгі секем ізім-ғайым...

Бастабында рас, қорықты. Күйеуіме айтсам ба деп бір оқталып... Бірақ жақ ашқан жоқ. Содан соң... Сыртта жүрсе болды қарадай екі беті дуылдап әкететінді тапты. Біртүрлі ләззатты үрку үйір болған жанына. Біреудің өзіне тесіле қарап тұрғанын анық сезгенде селк ете түсіп, жиырыла қалған алғашқы сәттей емес, қазір үні жоқ та, демі бар самалдай құшатын сүйкімді сұғанаққа бұның өзі де ыңғай бере бастаған. Ертелі-кеш етегімен ойнаған екі көздің қорлығын айтып ешкімге тіс жармағыны да оңды болған сынды. Иә-иә қазіргі күйбеңі мүлдем бөлек. Сыртқа шықса серуенге шыққандай сыланады. Бұрын шашы дудырап, шәркейі тырпылдап жүріп ақыры түгесе алмай кеш батыратын бықсық шаруа бүгінде көңілді ермекке айналған дерсің. От жақса – күл төгуге асығады, кір жуса – су тасуға. Бәрі де сол көрші үй жақтан күлімдеп тұратын екі көздің әлегі.

...Ақ жүзін жорта тәкаппарлық сәндеген келіншек те көршінің үйін көңілмен тінтіп бара жатты. Тінтіп бара жатып жымың қақты. Сөйтіп өзін ту сыртынан ішіп-жеген екі көзге бұл да бетінің ұяшығымен іңкәрлік танытқан.

Боранбайдың қиялы түтеп тұр. Аузы шайда, ақыл-есі көрші үйдегі Шараны төңіректеп кеткен. «Екеуі жаңа моншадан келе жатыр еді, соқыр Сәметтің тырнағын алып беріп отырған шығар!» Пыш-пыш етіп нан шайнап отырған өз келіншегіне аса жақтырмаған кейіппен көз қиығын тастады. «Қомағайланбай аз-аздан жесе қайтеді ей!..» Атам заманда беті ашылған бұл байғұстың сүйкімсіз біреу екені тап бүгін әшкере болғандай, Боранбай қолындағы кесесін дастархан шетіне дік еткізіп қоя салды да, тасыр-тұсыр шыға жөнелді. Әйел байғұс қайтушы еді? Қашан көрсең өзімен-өзі бұрқ-сарқ қайнап жүретін күйеуінің мұнысын әдепкі кепке жорыған да қала берген. Тіпті түнде төсекке келгенде төске салып, иіп-бүгіп аларына да сенімді еді. Қайдан білсін...

Боранбай қашаның басынан кеңірдегі қылқиып, көрші үй жаққа көз салып тұр. «Шара көрінбес пе екен...»

Боранбайдан ес кетті. Шараны бір көрмесе тұра алмайды. Ұяттың да ноқтасын сыпырып қоя берген бе дерсің. Тапайдың тал түсінде көршісінің келіншегін аңдитынды шығарды. Көреді – көйлектің етегінен сығалаған қылтаның қос жырасы мұның көкейін қытықтап кетіп бара жатады. Жүзіндегі тәкаппарлық көзіндегі күлкіге ие бола алмай қалып, жапсардан көз сүзіп тұрған бұны бетінің ұяшығымен арбап келе жатады.

...Шара екеуі ақ төсекте аймаласып жатар-ды. Ыстық дем, тәтті сөзге екеуі де мас. Ондайда – аппақ тәні айдың нұрына малынып, бақытты еркектің үстінде жұпарлы омырауынан өптіріп баяу ырғалған сұлу Шараны елестетсе болды, Боранбайдың тынысы жиілеп, жүрегі атқақтап кетеді... Сөйте тұра әйелін әйелше балбырап үлгертпей, арсы-гүрсі бел босатқан соң-ақ бағанағы қиялы сап тиылады. Тіпті ондай нәрсені ойлауға зауқы жоқ.

...Шара табалдырықтан аттай беріп Боранбай жаққа жалт қарады...

***

Шара Сәметке тигенде қыздың үйі қырық күн аза тұтты, жігіт жақтан көзі жіпсімеген кісі жоқ. Қуаныштан. Шара алақандай ауылдағы адамзаттың өңдісі еді. Талайдың аузының суын құртқан. Дәмелілер көп болатын. Сөз салуға дәттері жетпей жүргенде, жалғыз күнде көзден бұлбұл ұшты емес пе. «Бейшара-ау, аяғының астын таяғымен түртінектеген біреуге қор болғанша...» деп табалауға ғана мұршасы келді солардың көбінің.

Сәмет болса ер азаматтың сымбаттысы. Соры – соқырлығы. Ел оны осылай мүсіркейтін. «Бар міні – көзі ғана көрмейді!» Бұл әттееең... деп іштен тынған талай төмен етектінің батылы жетпегенді істеп, көркіне көз тоятын тағдырлы жігіттің жолына өзін жорта құрбандыққа шалған Шараның жұбануы еді. Әйтпесе тәңір сыртына ішін ұқсатпай жаратқан хас сұлудың ойы басқа: «Тордың аузы ашық тұрса да тоғай аңсап тайып тұрмайтын тоты құс тек менің ғана қолымда болуы керек. Қалауымша сүйем. Қаласам – сүйкімді жүзін ғана ермек қылам. Біреу күрсінер, біреу күлер. Бәрінен күншілдің саны басым шығады. Ал олардың ішіне сыймаған қызғаныштың қызыл иті мені екі есе ләззатқа бөлемек!»

Жаңа қосылған жұбайлар үйренісіп, тіршілік қалыпқа түскенше туыс-туған үйіріліп қастарынан шықпады. Жас отаудың бар шаруасы солардың мойнында. Өзі ешкімге кіріптар емес, өзіне жіпсіз байланған көрікті күйеуі бар Шараның бақыттан басы айналған.

Құдайдың да өз есебі бар екен. Шара шарасыз күйге түсті. Соқыр түйе жетектеп құмда адасқан бәдәуидің күні туды басына. Сәметтің босағасын бірге аттаған астам пиғыл бұны тастай қашқан жоқ. Дегені болмай көгенде қалды. Зағиптың етегінен ұстап қыз кеткенде, райынан қайтара алмай шашын жұлып қала берген шешесі тап қазір кіріп келсе, мына – адамы бар, иесі жоқ үйді талақ тастап, ере қашудан тайынбас еді.

Күйзеліп жүргенде көрші үй жақтан екі көз пайда болды...

***

Түн ауған шақ. Шара аяғының ұшымен басып келіп орнына жатты. Шәйі көрпенің сусылы осыншама қатты естілетінін бұрын қалай аңғармаған. Жүрегі аузына тығылды. «Ояу жатса ше?..» Ол күйеуінің жүзіне үңіліп қарамақшы болды, бірақ батылы жетпеді. Сосын... әлденені есіне алып күлімсірей беріп, оқыс селк ете түсті.

Сәмет ояу болатын. Ұрланып қойнына кірген келіншегінің аяғына аяғын тигізіп еді, құлпытастай суық екен. Анау сып еткізіп тартып ала қойды. Сол сәт мұның көңілін де көрдей түнек тұмшалаған...

Аспан биік, әлем кең, су мөлдір болатын. Апасы ерекше мейірімді, бұл шектен тыс ерке еді. Сол еркелік түбіне жеткен. Сүт. Мыстан кемпір. Жүзін жас жуған апасы. Жарық дүниеден тірідей айрыларда көзден көшіп, санасына таңба болып басылған соңғы суреттер. Мыстан кемпір – байы өлген, бала сүймеген, өмірден шер-нала арқалап белі бүгілген бір мүсәпір. Ел қыдырмайтын, кісі шақырмайтын. Көршілерден аулақ, көршілер де көрмегенсіп жүріп жатқан. Жалғыз сиыры бар еді. Бір күні онысын сауып, сүтін есік алдына қоя сала, қораға қайта кіріп-шықса, қаңғалақтап қайдан ғана бара қалғанын Құдай білсін, төрт жасар шолшаң ұл – Сәмет күс-күс аяғын шелектегі жылы сүтке малып ыржалақтап қарап тұр. Онсыз да бала көрсе безгегі ұстайтын кемпірдің ашуы құйын үйіріп, тас жаудырыпты. Кешкі тымықты тас-талқан еткен шаң-шұң дауыстан бір сұмдықтың болғанын сезіп, жүгіріп жеткен апасы бұны іле қашады. Алайда мыстан кемпірдің: «Сүттей жүзіңе тамсанғанды ботадай көзің көре алмай өтсін!» деген қарғысы бәрі бір қуып жетті... Содан бері саңылаусыз бір қараңғылықты қарманумен келеді.

Сәмет гүл өсіретін. Иә-иә, қағыс естіген жоқсыз, гүл өсіретін. Мына түпсіз түнектен тезірек құтылсам деп мағынасыз тыпырлап жүріп уақыт өлтіретін құрал емес. Көз көрмеген соң, сөзі де іште қалған бейбақтың жанын жүдетпеген ерекше ермек.

Бір ұшы үйден бақшаға шығатын есіктің жақтауына байланып, содан тура бақшаның төріне дейін екі қабат жіп тартылды. Белуардан келетіндей етіп. Тап осы қалыппен екінші қатар екінші жақтаудан керілді. Осыдан кейін бақшаның қос бүйірін жалғап, мыналарды қиып, екі қатар жіп және тартылды. Бір-бір қабат етіліп. Тік қатарлардың арасы жарты құлаштай, көлденең жатқаны – үш адым.

Төңіректеп өтіп бара жатқан кісі әуелі айқыш-ұйқыш жіпті көріп таңданар еді. Келер сәт есіктің жақтауын сәл сипап тұрып жіпті тауып, енді сол қарманған күйі кібіртіктей басып, керілген жіпті бойлай жүріп барып көлденең қатарға тірелгенде, иегін көтеріп аңырып тұрып қалған соқырдың әрекеті өрмекшінің торына түскен шыбынның жанталасын елестетеді. Алайда сырт көзге солай көрінгенімен, бағдар Сәметтің көңілінде сайрап тұр: көп бөгелмей қолындағы қос қабат жіптің еңкейіп астынан өте бере көлденең қатарға түскенде, кемтардан сауға бергісіз ептілік күтпеген кісінің іші-бауры қолқ ете түсер-ді.

Сәмет көлденең және тіке тартылған қос-қос қатар жіптің санадағы сызбасын көздеп ойша топырақ астау жасады. Жейдесін шешіп тастап, сол жақ жалаңаш мықынына тиіп тұрған жіпті бойлай шегініп отырып, қара топырағын қопсыта бастады. Ал көлденең тартылған жіп беліне тигенде кілт тоқтап, оңға жарты қадам жасап, бетін түстіктен терістікке бұрып алды да, тағы да шегіне жылжып отырып топырақ қопсытты. Міне, астаудың екінші басындағы көлденең жіп те беліне тиді. Енді керісінше солға қарай жарты қадам жылжып еді, сол бүйірімен қапталдағы керулі жіпті сезді. Бағытын терістіктен түстікке түзеп, оң бүйірімен жіпті бойлай шегіне отырып, бұл қатарды да қопсытып шыққан. Үнемі самай тұсында тұрған жіпті сол қолымен ұстаған күйі тізерлей жылжып, шағын, жеңіл тырмамен қопсыған топырақты тегістей тарап, айналдыра ернеу үйді. Шара тесік шелекпен сіркіретіп суарып берді.

Шара басында күйеуіндегі өзі аңдап-байқамаған құштарлыққа қайран қалған. Содан соң... жалыға бастады. Соңында – ұзыншақ, аласа жәшіктегі енді тамыр тарта бастаған ұсақ, нәзік гүлдерді әуелі аялай сипап көріп – тұрқын, тұсындағысы қай жерде екенін біліп алып, сосын саусақтарын тарбита бүгіп, жапырағының үстінен бүркей қорғаштап тұрып қалақшаны тура тырнақты жанай жүгіртіп, тамырын бір уыс топырағымен қоса қопсытып, қазулы жаңа орынды қалақша ұстаған қолдың шынашағымен түртінектеп отырып тауып алып, еппен отырғызып жатқан күйеуі әр жолы елбірей күлімсіреген сайын, Шараның бойында бір мағынасыз қызғаныш оянып келе жатқан... Бұдан ары қолғабыс қылуға көңілі шаппаған келіншек бір-екі түп өскін қалған соңғы жәшікті жүрелеп отырған күйеуінің жанына қарай аяғының ұшымен ысыра салып, тайып тұрды.

***

...Бақта өлі көздері көкжиекке ілініп қалып, әнтек діріл қаққан саусақтары күн сүйіп, самал тербеген әдемі гүлдердің мамық қауызына тиер-тимес қалықтап тұратын меңіреу кісі Шараның ғана күйігі емес еді. Мәшеннің де зығырданы қайнайтын. Мәшен Сәметтердің қабырғалас көршісі. Мәшеннің бақшасында үйректері мен балалары шалшыққа шомылып жатады. Үйректері көк-қызыл қауырсындары жалт-жұлт етіп, семіздіктен майпаң басады. Балалары – қара қайыс. Қатынына – анауысының да, мынауысының да үй маңынан ұзап кетпегені жақсы.

Мәшен бірде түс көреді. Түсінде Сәметтің гүлдері қауыз жара бастапты дейді. Қауыз ашылып, ішінен бармақ басындай алтындар домалап түсіп жатыр екен. Келіншегі Шара ел көреді-ау деп қымсынбай, етегін санына дейін түріп алып, жалма-жан алтын теруге кірісіпті. Мәшен тамсанып оянады. Тап сол – түн мен таң шарпысқан сәт кісәпірлігі бұйрық күтіп бас жағында тұрған. Мәшен жын қаққандай атып тұрды да, апыл-ғұпыл шалбарын киіп, ауын жүре түймелеп сыртқа шықты. Жүгіріп қораға барды. Жылы көңнің үстінде біріне-бірі бауырын сүйкеп жусап жатқан ақ ешкі мен қара ешкіні бақ етуге шамасын келтірмей шап беріп, мүйізден тартып алып шықты. Бақшаға қарай сүйрей жөнелді. Сосын қара ешкіге міне түсіп, мойнынан бұтына қысып тұрып, екі үйдің бақшасын бөліп жатқан ортаңғы қашаның бір шарбағын оңай жұлып алды да, кебенек келгірлерді ішке кіргізіп жіберіп барып «үһ!» деді.

***

...Сәмет ояу болатын. Ұрланып қойнына кірген келіншегінің аяғына аяғын тигізіп еді, құлпытастай суық екен. Анау сып еткізіп тартып ала қойды. Сол сәт мұның көңілін де көрдей түнек тұмшалаған. Көзі ілінбей, тынысы білінбей ұзааақ жатты. Қорғаншақ ұлын қолынан жетелеп жүріп... жалғыз күнде адастырып кете барған апасын ойлады. Неге екені, баяғының бай заманында сөніп болған бір құштарлық қайта тұтанып, Сәмет: «дүние көз алдымда жалғыз-ақ рет жарқ етсе ғой...» деп армандады. Гүлдерін көргісі келген.

Соқыр Сәмет қайтыс болыпты деген хабар алақандай ауылға тез тарады. Жұрт осы күнді зарыға тосқандай-ақ науқан қызу басталып кетті. Кісісі өлген үйдің бақшасында гүлдерді көгімен қоса отап жүрген ақ ешкі мен қара ешкіге ешкім мән берген жоқ. Тек кір жаятын жіптің ысырап болып текке тұрғанына қынжылғандар болды. Шара шашын жайып арысын жоқтап, ел кемтар кісінің ұзақ жасамайтынын күбірлесіп, басу айтқан болып, Боранбай мен Мәшендер көр қазысып, отын жарысып, қатындары бауырсақ пісірісіп... ауыл Сәметті ақтық сапарға аттандырды.