Ыбырай Алтынсариннің туғанына 180 жыл

Кез келген халық өз саясаткерлерін, қоғам қайраткерлерін, ақындары мен жазушыларын мақтан тұтады. Қазіргі Қазақстанда бүкіл саналы ғұмырын сауатсыздықты жоюға, қазақ халқын орыс және әлемдік мәдениет құндылықтарына баулуға арнаған Ыбырай Алтынсариннің есімі ерекше құрметтеледі. Ыбырай Алтынсарин-XIX ғасырдың көрнекті ағартушысы, этнограф, ақын, прозашы, аудармашы. Оның күш-жігерінің арқасында қазақ жерінде қарапайым отбасылардың балалары оқи алатын алғашқы мектептер пайда болды.

Балалық шағы мен жастық шағы Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 2 қарашада дүниеге келген. Өкінішке орай, оның ата-анасы туралы ештеңе белгісіз. Кейбір мәліметтер бойынша Алтынсариннің әкесі 1844 жылы қайтыс болған. Жас кезінен бастап Ыбырай өзінің ауылында бидің құрметті лауазымын атқарған атасы Балғожа Жаңбыршыұлының қамқорлығында болды. Өмірінің соңғы күндеріне дейін Ыбырай Алтынсарин өзінің кіші Отаны – Николаев уезінің Арақарағай болысының құрамына кіретін Жаңбыршы ауылын ұмытпаған. Бүгін ұлы жерлесіміз туралы естелік ретінде бұрынғы болыс Қазақстан Республикасының Қостанай облысы аумағындағы Алтынсарин ауданы болып қайта аталды.

1857 жылы Ы.Алтынсарин өзінің атасы – Ұзын-қыпшақ руының басқарушысы, Орынбор шекаралық комиссиясының әскери старшинасы Балғожа Жаңбыршыұлына жұмыс істеді. 1859 жылдың 1 тамызынан бастап Орынбор облыстық басқармасында кіші толмач (аудармашы) қызметін атқарды. Алайда, талантты жас өз өмірінің мақсаты мансап пен дәрежеге ұмтылу емес, туған халқының білімі деп санады.

1860 жылдан бастап Ыбырай педагогикалық қызметпен шұғылданады. 1860 ж. облыстық басқарма оған Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашуды тапсырды, осы мектепке орыс тілі мұғалімі етіп тағайындады. Қоғамдық қаражатқа ол мектеп ғимаратын салып, оқу құралдарын жазып берді. 1864 жылы 8 қаңтарда көптеген адамдар жиналған мектептің салтанатты ашылуы болды. Мектеп жанында интернат құрылды, онда халықтың қаражаты есебінен толық интернатта отырған 16 оқушы тұрды.

Алтынсарин өзі ұйымдастырған мектептерде оқуды діни емес, зайырлы бағытта жүргізуге ұмтылды, тәрбиеленушілер жалпыхалықтық мүдделерге қызмет етуге дайын адамдар болып өсті. Ол өзінің қазақ оқушыларын орыс тілін, орыс әдебиеті мен мәдениетін жетік меңгеруге шақырды. Осы мақсатта ол орыс-қазақ мектептерінің оқушылары үшін екі оқу құралын жазуды қажет деп санады. Оларды құрастыру 1879 жылы аяқталды, сол жылы олар "Қырғыз хрестоматиясы" және "Қырғыздарды орыс тіліне оқытудың алғашқы нұсқаулығы" деген атпен жарық көрді.

Алтынсариннің педагогикалық қызметінде балаларды тәрбиелеу және оқыту мәселелері үлкен орын алды. Ол мектептердегі бүкіл оқу және тәрбие үрдісінің басты қозғаушысы ретінде мұғалімнің рөліне үлкен мән берді. Ол мұғалімдер өз оқушыларын жақсы көруі керек деп есептеді. Сонда ғана білім мен тәрбие алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізуге болады.          

Жалпы, Алтынсариннің әдеби мұрасында хаттар үлкен орын алады. "Таңдамалы шығармалар" кітабында олардың тоқсанға жуығы жарияланған. Алтынсариннің эпистолярлық шығармашылығының мәні автордың келесі онжылдықтарда ұлттық публицистердің назарын үнемі аударып отыратын мәселелер шеңберін анықтауымен анықталады, ал хаттарда көтерілген кейбір мәселелер (әсіресе шенеуніктердің бюрократизмі туралы) әлі де өзекті болып қала береді.

Ы. Алтынсарин қазақ баспасөзінің бастаушысы болып табылады. Торғай облысы мектептерінің инспекторы бола отырып, ол әкімшілікке қазақ газеттерін шығару туралы өтініш жасайды. Бұл өтінішке 1883 жылдың қаңтарында жазылған "Киргизская газета" деп аталатын газеттің бірінші нөмірінің өз қолымен жазылған мәтіні қоса берілді. Газет 4 беттен тұрды.

Ыбырай Алтынсарин 1889 жылы 17 шілдеде 48 жасында қайтыс болды және Тобыл жағалауындағы әкесінің бейітінің қасында жерленді.

У. М. Джолдыбаева Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Қазақстан тарихы кафедрасының доценті Зейнолла Али, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Шығыстану факультетінің 1-курс студенті

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: