Қазақ ағартушылары-ұлттық мәдени кодты жаңғртушылар

Қоғамдық ой мен білімнің даму тарихын дараландыру мәселесі өте маңызды. Осыған орай, қазақ халқының ағартылуына үлкен үлес қосқан және қазақтың да, дүниежүзілік мәдениетті де байытқан қазақтың ұлы ғалымдары мен ағартушылары Шоқан Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің, А.Құнанбаевтың ғылыми қызметін зерттеу өзекті болып табылады.

Қазақстанда ағартушылықтың пайда болуын оның қалыптасуының белгілі бір кезеңіндегі қазақ қоғамының тарихи даму процесі ғана емес алдын ала анықтады. Бірақ, ең алдымен және, негізінен, қазақ халқының тағдырын түбегейлі өзгерткен және көптеген жылдар бойы оның саяси өмірінің мазмұнын алдын-ала анықтаған саяси оқиғалар және осы уақытқа дейін оған өзінің әсерін тигізіп келеді. Қазақстанның Ресейге қосылу процесі 19 ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысында орыс армиясының қазақ даласының оңтүстік бекіністерін жаулап алуымен аяқталды.

Қазақ ағартушылары да саяси күрестен тыс қала алмады. Олар бұған белсенді қатысты. Бірақ, сонымен бірге, олар қазақ қоғамының ақсүйек қабаттарының Қазақстанның Ресейге қосылуын немесе иеліктен шығуын өзімшілдік мақсатта пайдаланғысы келгендіктерінен емес, қазіргі жағдайды мақсаттарға қызмет етуге қоюға деген жалынды ниеттен туындады. қазақ халқының тарихи прогреске ерте жетуі және оның ортағасырлық есеңгіреу жолынан ең қысқа мерзімге құтылуы. Бұл мәселеде олар Қазақстан экономикалық және мәдени дамудың жоғары деңгейінде тұрған Ресейдің көмегіне сүйенуі керек деп сенді.

Әлеуметтік жүйе қазақ халқының рухани өмірі мен мәдениетіне кері әсерін тигізгені анық. Экстенсивті көшпелі мал шаруашылығымен байланысты алғашқы қатынастардан толықтай бас тарту, патриархалдық-феодалдық қоғамның адамдарына ғылыми білімнің өсуі қажет емес еді. Нәтижесінде мәдениеттің маңызды элементтері, мысалы, жазу, мерзімді басылымдар, баспа әдебиеті және т.б. Қазақстанда осы кезеңде нашар дамыды. қазақтардың рухани өмірі негізінен оның ауызша формаларында көрінді және сирек ерекшеліктерімен қатар, күнделікті сана шегінен шықпады. Халықтың мазасыздығы мен надандығынан пайдаланып, қазақ қоғамының қанаушы күштері далада мұсылмандық діни мистицизмді таратты, олардың мүдделеріне сәйкес келетін ұғымдар мен көзқарастарды барлық жолмен шоғырландыруға және мәңгілік етуге ұмтылды.

Қазақстанның ежелгі артта қалушылығы туралы хабардар болу қазақ қоғамының прогрессивті өкілдерін Ресейдің өркениетті ықпалына үміт артуға мәжбүр етті. Сонымен қатар, қазақтар Ресей бодандығына өткеннен кейін және Ресей қазақ даласына тереңдей бастаған кезде, мұнда айтарлықтай оң өзгерістер болды. Қазақтың қоғамдық өмірінің барлық салаларында өзгерістер жүре бастады: дамудың сыртқы саяси шарттары, аймақ экономикасы, оның өндірістік күштері, қоғамдық-саяси қатынастар, мәдениет және т.б. Дін мен шіркеу ғылымның дамуы мен адам ойының еркін қозғалуы жолында қай жерде тұрса да, ағартушылық пайда болды. Қазақстандағы ағартушылар еуропалық және, атап айтқанда, орыс өркениетінің қазақ халқының қабырғасына енуіне негіз жасады.

19 ғасырдың ортасында Қазақстан жағдайында қоғамның саяси жүйесін түбегейлі қайта құруға және халықты феодалдық қанаудың ежелгі құрсауынан босатуға қабілетті әлеуметтік күштер болмаған кезде, ағартушылардың жеңілдетуге деген ұмтылысы бұқараның тағдыры неғұрлым дамыған Ресейдің көмегімен тарихи тұрғыдан ақталды. Әрине, осылайша қазақ қоғамындағы патриархаттық-феодалдық қатынастарды толығымен жоюға болады деп күтуге болмады, өйткені патшалық бұған мүлдем мүдделі емес еді. Бірақ Ресей ықпалының қарқынды енуі феодалдық езгінің ежелгі негіздеріне нұқсан келтірді.

Сонымен, кез-келген тәсілмен езілген бұқараны шығыс деспоттарының шынайы жабайы, ортағасырлық тонау түрлерінен босатуына қол жеткізгісі келу - ағартушыларды Қазақстанның Ресейге қосылуы жолындағы қажымас күресінде басшылыққа алған басты мотив болды. Сондай-ақ, олардың Ресеймен салыстырғанда Қазақстанның артта қалуын толығымен негізделген мойындауы, олардың орыс өркениетін жоғары бағалауы және оның қазақ халқының дамуы үшін орасан зор маңызын түсінуі, жеңістің сөзсіздігін терең түсінуі де маңызды себеп болды. Ресей қоғамының реакциялық күштер үстіндегі прогрессивті күштерінің. Ағартушылар өздерінің көптеген еңбектерінде қазақ халқының артта қалуы, атап айтқанда, оның экономикалық өмірінің төмен даму деңгейінде көрінетіндігін баса айтты.

Абай Құнанбаев өмірдің барлық келеңсіздіктерін, қазақтың артта қалуын, байлардың жалқаулығы мен жұмыссыздығын мал шаруашылығымен байланыстырды. Уәлиханов сонымен бірге көшпелі мал шаруашылығын адам еңбегінің қандай-да бір шығындарымен байланысты емес, алғашқы шаруашылық түрі деп санады.

Қазақтардың артта қалушылығы, олардың көзқарастарына сәйкес, халықтың пассивтілігі, оның саяси өмірге деген немқұрайлы және немқұрайлы қатынасы болды. сұрақтар. Ағартушылар халықтың надандығын, мәдениетінің төмендігін және олардағы өркениеттің қарапайым белгілерінің жоқтығын басқалардың барлығын анықтайтын қазақтардың артта қалуының ең маңызды белгісі деп санады. Қазақ ағартушылары батыстың өзгелерінен қысымның өзін қатты сынауымен ерекшеленді. Осыған орай Қазақстанның ағартушылары әлемдік білім беру ойының дамуына баға жетпес үлес қосқаны сөзсіз.

Ы.Алтынсарин ғасырлар бойы материализм бір жағынан материализм мен екінші жағынан идеализм арасында жүріп келе жатқан сұрапыл күрес туралы білді. Оның жанашырлықтары негізінен философиядағы материалистік бағыттың жағында болды.

Үкіметтен қазақ даласында мектептер ұйымдастыруды талап ете отырып, Ы.Алтынсарин бұл мектептер діни мектептермен қарама-қарсы тұруы керек және діни көзқарастардың таралуына қарсы бола отырып, адамның қоршаған әлем объектілері мен құбылыстары туралы білім береді деп санады. Оның көзқарасы бойынша, зайырлы білім ғана адамдардың экономикалық және адамгершілік дамуын қамтамасыз ете алады. Бұл бірінші нәрсе. Екіншіден, зайырлы білім ғана қоршаған әлем объектілеріне практикалық, басқаша айтқанда материалистік көзқарастың ұйытқысы бола алады. Үшіншіден, діни алғышарттар «адамдардың дамуына» зиян келтіреді және әлеуметтік прогреске кедергі келтіреді. Қазақ ағартушысының бұл идеялары сол дәуірдің озық ойлы өкілдерінің идеяларымен үндес. Бірақ ол сол уақытқа дейін қоғамның алдыңғы қатарлы қабаттарының арасында жалпыға танымал және кеңінен таралған діннің зиянды табиғаты туралы шындықты бекітумен шектеліп қана қоймай, сонымен бірге діни дүниетанымның сәйкессіздігін ашуға, ғылыми тұрғыдан қарсы тұруға тырысады дінге деген көзқарастар. Білімнің өзін І.Алтынсарин тек заттар, заттар мен табиғат құбылыстары туралы білім ретінде қарастырады. Білім табиғаттан тыс рух емес, оның табиғаты ретінде табиғи әлемге ие. Сондықтан оған табиғаттан тыс жолмен қол жеткізілмейді, бұл құдайлық емес, адамның білімі. Ол тек сыртқы әлемнің заңдылықтарын білуге ​​деген терең сенімділікті, адам ақыл-ойының күшіне, ағартушылықтың таптырмас күшіне деген сенімділікті білдірумен ғана шектелді, сонымен қатар білімнің мәні туралы бірқатар қысқаша ескертулер жасады. Тәрбиешінің танымның жалпы мәселелерін шешудің негізгі принципі оның объективті әлемнің сөзсіз шындығын білуі болды.

Алтынсарин бүкіл өмірін туған халқын ағартуға арнады. «Қазақ халқы өздігінен білім алу үшін қолайлы жер болып табылады», - деп жазды ол.

Өз заманының барлық прогрессивті ойшылдары сияқты, Абай діннің толық сәйкессіздігі мен реакциялық мәнін жақсы түсінді. Сондықтан ол оны аяусыз сынға алып, оның уағызшылары мен қорғаушыларына қарсы бітіспес күрес жүргізді. Ол Алланың құдіретіне сену арқылы қоғамның үстем күштері өздерінің арам жанын және арамза, жыртқыш мақсаттарын жасыруға тырысатынын жақсы білді. Құдайға деген соқыр сенім ғана ақылға қонбайтын нәрсені дәлелдей алады және дәлелдейді. Сондықтан ойшыл Аллаға деген соқыр сенім емес, тек ақылдың нұрымен нұрланған нағыз иман - иман адамның жүрегіне жол ашып, оны жақсылыққа жетудің тура жолына бағыттай алады деп табандылықпен алға тартты. , махаббат пен әділеттілік. Әсіресе, мұсылман дінбасылары өздері уағыздаған дін мәселелерінде өздерін мүлдем білмейтін болып, адамдарды оқуға және жазуға үйрету мен оларды белсенді рухани өмірге баулу жұмысын шоғырландыруға тырысқаны Абайды қатты ашуландырды. Бірақ мұсылман дінбасыларының жағымсыз қасиеттерін надандық қана сипаттайды. Олардың надандықтың өзін рухани құлдыққа салу үшін және халықтың рухани құлдығы арқылы оларды тонау, одан пайда табу үшін отырғызып жатқанын Абай жақсы түсінді. Абай мұсылман сопыларының аморализмін аяусыз ашты, оларды «адам бейнесіндегі екіжүзді шайтан» деп атады, ишандар молдалары - «жалған ғылыми», ал тұтастай барлық мұсылман дінбасылары - надандардан бейхабар, адамдарды ақиқат жолынан азғырушылар. және жақсылық. Абай өзіне белгілі философиялық мектептердің ешқайсысының ізбасары болған жоқ, бірақ ол өзі де айқын көрсетілген бағыттардың негізін қалаушы бола алмады. Ол өз дәуірінің қазіргі уақытқа дейін көптеген жағынан маңыздылығын жоғалтпаған озық философиясына айтарлықтай үлес қосты.

Абай қоғамдық қатынастарды ізгілендіру қажеттілігінің өзіндік философиялық-теологиялық негіздемесін беруге тырысады. Ол адамгершілікке жатпайтын, халыққа қарсы әрекеттер мен иелік етуші әлеуметтік қабаттардың қарапайым бұқараға, еңбек адамына қарсы жасайтын зұлымдықтары шынайы сенімнің негіздері мен мәніне ашық қайшылықта болатындығын табандылықпен дәлелдейді. Абайдың адамгершілік философиясы негізінен дидактикалық сипатта және қарапайым қазақты моральдық жамандықтан, азғындық мінез-құлықтан арылтуға және оның бойында білім мен мәдениетке, тектілікке, адалдыққа, еңбекқорлыққа және т.б. Құдіреті шексіз діннен және дінді шынайы сеніммен (иман) сәйкестендіруге аздап бейімділік танытпады, бұл илаһи рухтың шын мәнін түсінуге негізделген, таза және керемет, қарапайым рух пен құмарлықпен салыстырғанда өлімші, бұл адамдардың кез-келгені ...

19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басында қазақ журналистикасының өзегі дүниеге келді. Оның бастауында тұрған ағартушылар оған ең жақсы қасиеттерді салуға тырысты: еркін ойлау, ұлттық ерекшелік, алуан түрлі көзқарастарға ұмтылу. Бірақ оның қалыптасу процесі ұлттық тәсілдерді бейтараптандырған біртұтас кеңестік типке ұласты. Сондықтан болар, баға жетпес дерек көздеріне, Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің, А.Құнанбаевтың, А.Байтұрсыновтың, Ә.Бөкейхановтың, С.Торайғыровтың идеяларына оралу өте маңызды. Қазіргі уақытта ұлттық журналистиканың толыққанды және жан-жақты дамуына қажетті барлық алғышарттар бар. Бірақ бұл үшін предшественниктердің тәжірибесін шығармашылық тұрғыдан қайта қарау, бір ғасыр бұрын қалыптасқан мұраттарды қазіргі уақытқа бейімдеу, әрі қарай жүру үшін олардың жан-жақты шығармашылық байлығын ұғындыру қажет.

Қортындылай келе, қазақ ағартушылық Қазақстанның XIX ғасырдың екінші жартысындағы жағдайында əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени прогресс жолындағы мықты қозғалыс беруші күшке айналып, орыс өркениетіне бейімделу жолында дамыды. Сонымен қатар отандық ағартушылар осы прогреске жету жолда өз мүмкіндігінше жағдай жасауға тырысты. Жалпы алғанда, Абайдың жəне басқа алғашқы қазақ ағартушыларының адамның ақыл-парасатын дəріптеуінің, надандықты, ескілікті, діни əдет-ғұрыптарды сынап-мінеуінің, сондай-ақ қажетті саяси-əлеуметтік өзгерістерді қазақ даласына енгізу қажеттілікті жəне басқа ағартушылық идеяларының зор прогресшіл маңызы болғанына толық сенім білдіреміз.Алайда, кеңес кезеңінде шоқындыру әсерінен қазіргі таңда қоғам азаматтары Абай, Шоқан еңбектерінен бөлек портреттерін көргенде танып ажырата алмай жатады. Дәл сол азаматтарға мен қазақ ағартушыларының әр еңбегі біз үшін бүгінгі күнге дейін өз маңыздылығын жоғалтпағанын айтқым келеді. Қазір кеңінен тарап кең етек алып жатқан психологиядағы мәліметтерді бізге Абай атамыз қаншама жылдар алдын айтып кеткен.

Мeнiң зeрттey жұмыcым бoйыншa қaрaлып жaтқaн мәceлeлeргe мынaндaй ұcыныcтaр ұcынғым кeлeдi:

•           Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерін мектеп оқушыларына тек қосымша ретінде емес міндетті пән ретінде қойып, толықтай қадағалау 

•           Аялдамаларға, жарнама тақталарына Абайдың, Ыбырайдың нақыл сөздерін жазу

•           Психологиялық тренгингтердің орнына, Абайдың қара сөздерінен өмірге, өзімізге керек ақпараттарды алу   

 Абайдың сөзімен қорытындылаймын«Үш ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек»

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: