Жемқорлық туралы сараптамалық мақала

Қазақстан Республикасының "сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес" Заңы Сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді - бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып не мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы".

БҰҰ құжаттарында қолданылатын сыбайлас жемқорлықтың халықаралық-құқықтық анықтамасы мынандай:

- жеке мақсаттар үшін, үшінші тұлғалар мен топтардың мақсаттары үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану.

Қарапайым тілмен айтқанда, сыбайлас жемқорлық-бұл қызметтік жағдайды жеке мақсатта пайдалану. Сыбайлас жемқорлық көріністерінің бірі пара беру болып табылады.

Пара деген не? Бұл лауазымды адамның басқа адамнан ол атқаратын лауазымға байланысты қандай да бір қызмет көрсетілетін ақшаны немесе өзге де игіліктерді алуы. Бұл ретте аталған ақша мен игіліктерді парақор әрдайым жеке ала бермейді, көбінесе олар оған жақын адамдарға немесе жасанды ұйымдарға берілуі мүмкін. Пара болуы мүмкін:

- Заттар-ақша, оның ішінде валюта, банк чектері мен бағалы қағаздар, бағалы металдар мен тастардан жасалған бұйымдар, автомашиналар, пәтерлер, саяжайлар мен қала сыртындағы үйлер, азық-түлік, тұрмыстық техника мен аспаптар, Басқа да тауарлар, жер учаскелері және басқа да жылжымайтын мүлік.

- Қызметтер мен пайдалар-емдеу, жөндеу және құрылыс жұмыстары, санаторийлік және туристік жолдамалар, шетелге шығатын сапарлар, ойын-сауық және басқа да шығыстарды өтеусіз немесе төмендетілген құнмен төлеу.

Сыбайлас жемқорлық неге соншалықты қауіпті?

Көптеген адамдар пара беру мен сыбайлас жемқорлықты өздері үшін пайдалы немесе зиянды емес құбылыс деп санайды:

- "Неге жаман? Мен ақшасын төледім, және техникалық байқаудан еш қиындықсыз өттім, уақытты да үнемдедім".

- "Диплом сатып алдым, ұлымды беделді жұмысқа қостым". Бұның несі жаман?».

Сайып келгенде, бұл бәріне "жаман" ғана емес, сонымен бірге бәріне де қауіпті.

Талқылап көрейік. Біз бәріміз әртүрлі салық төлейміз. Алайда, табыстың белгілі бір бөлігін мемлекетке бере отырып, біз ол әлеуметтік қызметтерді жүзеге асыруды қамтамасыз етеді деп санаймыз: тегін білім беру, денсаулық сақтау, инфрақұрылым құру, қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Мемлекеттік қаражатты бөлу сыбайлас жемқорлық схемасы бойынша жүргізілгенде не болады?

Мысал: Мемлекеттік орган келісім-шарт жасасады. Аурухана салу немесе жөндеу. Келісімшарт жасасу барысында жеке мемлекеттік қызметші өкілдері онымен "сенімді қарым-қатынасқа"түскен фирманың келісімшартты алуы үшін пара алады. Алайда, қайтару шығындарының арқасында бірде-бір компания шығынға ұшырамайды. Сондықтан "жақсы" алған мұндай компания жұмыс пен пайдаланылатын материалдардың сапасын төмендетеді, сонымен бірге олардың құнын арттырады. Нәтижесінде бүкіл қоғам зардап шегеді.

Сыбайлас жемқорлық қоғамға зиян келтіріп қана қоймай, нәтижеге кепілдік бермейтінін ұмытпаған жөн! Өйткені, сыбайлас жемқорлық схемасында көбірек бере алатын адам жеңеді. Бірақ сыбайлас жемқорлықпен айналысу сөзсіз адамның және оның жақындарының санасына, дүниетанымның деформациясына зиян тигізетіні қорқынышты.

Бұл әлеуметтік қауіпті құбылыспен күресудің өзектілігі бірқатар жағдайларға байланысты

- сыбайлас жемқорлық азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын Елеулі бұзушылықтарға алып келеді;

- сыбайлас жемқорлық қылмыстарының субъектілері, әдетте, жоғары қоғамдық жағдайға ие;

- бұл әрекеттен туындаған үлкен материалдық және моральдық залал;

- ерекше кідіріс-бұл құбылыс туралы толық мәліметтер немесе кем дегенде өкілдік дәлелдер жоқ, қылмыстық соттың алдында тұрған кінәлілер одан да аз және олардың тек бірнешеуіне нақты қылмыстық жаза тағайындалады;

- сыбайлас жемқорлық жасырын ғана емес, сонымен бірге келісімдік сипатқа ие, ол, әдетте, шағымдарға әкелмейді, өйткені кінәлі тараптар заңсыз мәміледен өзара пайда алады;

- сыбайлас жемқорлық әрекеттері, әдетте, Мемлекеттік қызметтің күрделі нақты және құпия түрлерінде жүзеге асырылады, мұнда кәсіпқой емес адамды түсіну қиын;

- сыбайлас жемқорлық мемлекеттің беделін түсіреді;

- бұл құбылыс мемлекеттік құрылымдарда тез таралады;

- шын мәнінде, заңмен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастар жемқор шенеуніктердің қылмыстық іс-әрекетінің нысаны бола алады.

Жоғарыда аталған тізім айта берсең таусылмайды, бірақ ол дәл қазір сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша теориялық ережелерді әзірлеуде де, күнделікті, практикалық жұмыста да өткір қажеттілік туындағанын куәландырады. Бірақ кез-келген теріс құбылысқа қарсы тұруға шақырмас бұрын, себептерін , механизмдерін  анықтау керек. Сонымен қатар түсіну керек.

Дереккөз: https://online-zakon-kz

Жақыпбеков Олжас