Қазіргі Қазақстандағы БАҚ: болашағы мен дамуы

Қазақстанда 8 248 БАҚ тіркелген (2 513 БАҚ белсенді), 212 электронды БАҚ, 2 392 шет мемлекеттердің БАҚ таратылған, KZ доменінде 9 000-нан астам домендік атаулар тіркелген. Бұқаралық ақпарат құралдарының 85%-ы үкіметтік емес. Елімізде тұратын ұлттар мен ұлыстардың 11 тілінде газеттер мен журналдар шығады, теле-радио хабарлары беріледі. Бұқаралық ақпарат құралдары негізгі тілдерден (қазақ және орыс) басқа украин, поляк, неміс, корей, ұйғыр, түрік, дүнген және т.б тілдерге аударылады. Этникалық азшылық БАҚ үкіметтен қаржылық қолдау алады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, егемендік алған сәттен бастап бұқаралық ақпарат құралдары саласында түбегейлі қайта құрулар жүргізіп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлді.

Бұқаралық ақпарат құралдары – қызметі сөздің кең мағынасында білімді өндіру және тарату болып табылатын салыстырмалы түрде жаңа әлеуметтік институт.

БАҚ – бұл жеке бизнес құрылымдарының конгломераты; бұл әлеуметтік қызметтің ерекше түрі; бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі міндеті – белгілі бір көзқарастарды және ұстанымдарды көрсетудің бір түрін жүзеге асыру; Бұқаралық ақпарат құралдары – бұл олардың шаруашылық қызметіне қатысты нормативтік құқықтық актілерді қоса алғанда, тиісті құқықтық нормалардың өнімі; БАҚ маңызды әлеуметтік міндеттерді атқаратын әлеуметтік институт, бірақ ол сонымен қатар, қажет болса, жарнаманы таратудың қандай да бір құралы болып табылады.

Бұқаралық ақпарат құралдары бұқаралық аудиторияға бағытталған коммуникацияның барлық түрлерінің жалпы атауы. Оларға дәстүрлі түрде газеттер, журналдар, фильмдер, радио, теледидар, танымал әдебиет пен музыка, ал соңғы екі онжылдықта жаңа электронды БАҚ, соның ішінде Интернет кіреді.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, егемендік алған сәттен бастап бұқаралық ақпарат құралдары саласында түбегейлі қайта құрулар жүргізіп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлді. Бұл, ең алдымен, дамыған, ұйымдық жағынан күшті және еркін БАҚ болуы демократиялық қоғамның негізгі көрсеткіштерінің бірі екенін түсінуден туындап отыр. Осылайша, қазақстандық заңнамаға сәйкес, БАҚ қызметіне кез келген араласу заңға қайшы келмейтін болса, тыйым салынады, ал ел Конституциясы цензураға тікелей тыйым салады.

Қазақстандағы ақпарат нарығының дамуын сипаттай отырып, ол тәуелсіздік алған сәттен бастап бірнеше шартты кезеңдерді бөліп көрсетуге болады.

Бірінші кезең – посткеңестік, БАҚ-қа мемлекеттік монополияның артықшылығы (1992 жылға дейін), бұл кезде тәуелсіз БАҚ іс жүзінде болмаған.

Екінші кезең – қалыптасу және өсу кезеңі (1992-1996 ж.ж.), мемлекеттің ақпараттық кеңістіктегі сөзсіз үстемдіктен белгілі бір дәрежеде кетуі және мемлекеттік емес (жеке, корпоративтік және т.б.) БАҚ-тың қарқынды дамуы, ақпараттың қысқаруымен сипатталады. Үшінші кезең бұқаралық ақпарат құралдары нарығындағы сапалық және сандық өзгерістермен, бұрынғы мемлекеттік БАҚ-тарды, полиграфиялық кәсіпорындарды жаппай жекешелендірумен, БАҚ-ты мемлекеттік қаржыландыру мен субсидиялаудан мемлекеттік ақпарат жүргізудің мемлекеттік тапсырысына көшумен сипатталатын либералды кезең. Отандық ақпараттық кеңістікті дамытудың бұл кезеңі 1996-1997 жылдардан басталды.

Бүгінгі таңда Қазақстанның ақпараттық нарығы тұрақты өсу кезеңіне өтті деп айтуға болады.

Елімізде қазірдің өзінде біршама күшті де күшті бұқаралық ақпарат құралдарының, ақпараттық медиахолдингтердің бар болуы – жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық және демократиялық қайта құрулардың сөзсіз жетістіктерінің бірі болып табылады.

Қазақстанда еліміздің Конституциясы сөз және шығармашылық еркіндігіне кепілдік береді, цензураға тыйым салады, әркімнің заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен ақпаратты алу және тарату құқығын бекітеді. Бұл ретте халықаралық тәжірибеде қабылданған шектеулер де бар. Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабының 3-тармағы конституциялық құрылысты күшпен өзгертуді, Республиканың тұтастығын бұзуды, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғыс, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, таптық және рулық басымдық, сонымен қатар қатыгездік пен зорлық-зомбылық культті шектейді. Бұл бостандықтар, құқықтар мен шектеулер «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 2-бабында көрсетілген.

Бұқаралық ақпарат құралдары азаматтардың ақпарат алу құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың маңызды құралдарының бірі болып табылады. Қазақстанда соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі саласында түбегейлі қайта құрулар жүргізілді. БАҚ саласын мемлекетсіздендіру орын алды, соның нәтижесінде бүгінгі таңда БАҚ-тың 80%-дан астамы мемлекеттік емес. Либерализация мен нарықтық реформалар БАҚ-тың сандық және сапалық өсуіне әкелді. Қазақстан бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарының даму қарқыны бойынша Орталық Азия мен Кавказ елдерінің көпшілігінен алда. Қазақстанның медиа-инфрақұрылымды дамытудағы көшбасшылығын елімізде жыл сайынғы Еуразиялық медиа форумның өтуі дәлелдейді.

Қазақстанда 8 248 БАҚ тіркелген (2 513 БАҚ белсенді), 212 электронды БАҚ, 2 392 шет мемлекеттердің БАҚ таратылған, KZ доменінде 9 000-нан астам домендік атаулар тіркелген. Бұқаралық ақпарат құралдарының 85%-ы үкіметтік емес.

Қазақстанда интернет пен кабельдік теледидар қарқынды дамып келеді. Ақпараттық нарықта заманауи ақпараттық технологиялар кеңінен қолданылады. Ұлттық телерадиостанциялар ұлттық спутниктік жүйе арқылы таратылады. 2002 жылы CaspioNet спутниктік арнасы (оператор Eutelsat) құрылды. BBC, CNN, Deutsche Welle, «Азаттық» радиосы, Польшаның «Полония» арнасы, ресейлік және басқа да теле-радио арналар республика бойынша кабельдік және спутниктік арналар арқылы бағдарламалар таратады.

Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде 20 елден 150-ден астам шетелдік БАҚ өкілдері, соның ішінде BBC, Associated Press, Inter-fax, France Press, Reuters, ИТАР-ТАСС сияқты ірі ақпараттық агенттіктер аккредиттелген. Тақырыптардың, басылымдардың және тілдердің әртүрлілігі БАҚ-тың қарқынды дамуына ықпал етеді.

Қазақстан журналистерінің конгресі, Қазақстан журналистер одағы, Қазақстан телерадио хабарларын таратушылар қауымдастығы, халықаралық ұйымдардың өкілдіктері сияқты журналистер құқығын қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктер: ЕҚЫҰ, Халықаралық адам құқықтары бюросы, Елімізде Internews network, «Әділ сөз» және т.б. жемісті қызмет етуде.

Қазақстандағы адам құқықтарын көрсетуге 60 республикалық баспа БАҚ, «ҚазАқпарат» ақпараттық агенттігі, «Қазақстан», «Хабар», 31 арна, «Era TV», «Рахат ТВ» ақпараттық саясаты қатысады. Мемлекеттік тапсырысты қалыптастыру кезінде келесі тақырыптық бағыттар қарастырылды:

• құқықтық насихат;
• құқықтық насихат мәселелерін қамту;
• «Қазақстан – 2030» Стратегиясының орындалу барысы мен оң нәтижелерін қамту.

Бұл тақырыптық бағыттардың жалпы көлемі «Хабар» және «Қазақстан» арналарында 1110 сағатты, Қазақ радиосында 720 сағатты, «Caspionet» желісінде 830 сағатты құрады.

Адам құқықтарының жағдайын объективті және мақсатты түрде жариялауды республикалық газеттер мен мемлекеттік емес «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда», «Айқын», «Литер», «Экспресс К», «Заң газеті» газеттері жүзеге асырады.

Бұл тақырып мемлекеттік тапсырысты орындайтын республикалық жетекші телеарналардың ақпараттық-сараптамалық, интерактивті бағдарламаларында да кеңінен қамтылған. Осы орайда, ерекше атап өтсек, «Хабар» телеарнасындағы «Жеті күн», «Бетпе бет»; «Қазақстан» РТРК телеарнасында «Айна-апта», «Назар»; «31 арна» телеарнасында «Өз пікірі», «Назар орталығы»; «Рахат» телеарнасында «Апта панорамасы».

Сонымен қатар, қазіргі уақытта сөз бостандығы мен тәуелсіздік қағидаттарына негізделген БАҚ қызметінің оңтайлы моделін әзірлеу мақсатында қоғамдық бірлестіктермен, бірлестіктермен, халықаралық ұйымдармен, бұқаралық ғылыми-зерттеу институттарымен өзара әрекеттесу бойынша мақсатты жұмыстар жүргізілуде.

Қазақстанда да бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық пайдалы миссиясын орындауы үшін қолайлы экономикалық жағдай жасауға, сөз және бұқаралық ақпарат бостандығын қамтамасыз етуге бағытталған бұқаралық ақпарат құралдарын қолдаудың заң жүзінде бекітілген әдістері қолданылады.

Егеменді Қазақстанның алғашқы заңдарының қатарында 1991 жылғы «Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның жаңалығы мен демократиялық сипаты қазақ баспасөзінің қарқынды дамуының қуатты факторы болған, сондай-ақ 1999 жылы қабылданған «Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңы болды», оны әзірлеуге халықаралық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері қатысты [4]. Бұл заң цензураға және мемлекеттік қызметкерлердің БАҚ ұйымдарының қызметіне араласуына тыйым салады және журналистердің құқығын қорғауға бағытталған.

Қазақстан азаматтардың ақпарат алу және тарату құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету демократиялық мемлекет құрудың міндетті шарты болып табылады деген пікірде. Бүгінгі таңда Қазақстанда ақпараттық нарықтың негізгі, маңызды элементтері қалыптасты деп айтуға болады. Оларға мемлекеттік емес БАҚ-тың басым сегментінің пайда болуы, ақпараттық тақырыптық өрістің айтарлықтай дифференциациясы, жеткілікті ірі медиа-компаниялардың құрылуы мен жұмыс істеуі жатады. Қоғамдық бірлестіктер 218 басылымның иесі болып табылады. 17-сі діни бірлестіктерге жатады. Мемлекеттік емес БАҚ иелерінің басым үлесін (48%) ЖШС құрайды.

2007 жылдың сәуір айында Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы коммерциялық емес ұйымдар әзірлеген «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң жобасын әзірлеуге кірісті. Заң жобасы бір уақытта Демократияландыру және азаматтық қоғам жөніндегі ұлттық комиссияда қаралып, тұжырымдамалық мақұлданса, Қазақстан Журналистер конгресінің бастамасымен екі рет халықаралық ұйымдардың сараптамасынан өткен болатын.

Әзірлеушілердің айтуынша, заң жобасы еркін баспасөздің де мүддесін де, мемлекеттің міндеттерін де толық көрсетеді. БАҚ-ты тіркеудің анағұрлым либералды механизмі ұсынылуда. Атап айтқанда, егер уәкілетті орган заңнамада белгіленген мерзімде бұқаралық ақпарат құралдарына тіркеу туралы куәлік бермесе немесе тіркеуден бас тарту туралы ресми хабарламаса, онда белгіленген мерзім өткеннен кейін бұқаралық ақпарат құралдарына тіркеу туралы куәлік берілген деп есептеледі.

Заң жобасы бұқаралық ақпарат құралдарының кез келген түрін монополияландыруға тыйым салады, ал бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін мәжбүрлі тоқтата тұру мен тоқтатудың негізі ауыр қоғамдық қауіпті әрекеттер жасау ғана болып табылады.

Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы экономикалық өсу мен саяси жаңғырудағы жетістіктерін дүниежүзілік қауымдастықтың басым бөлігі мойындап отыр. Экономикалық өсудің жоғары қарқыны, бай ресурстық база, берік энергетикалық әлеует, жақсы қалыптасқан орта тап, дамыған адами капитал және азаматтық қоғамның негіздері Қазақстанға болашаққа сеніммен қарауға мүмкіндік береді. Қазақстанның даму стратегиясы демократия мен азаматтық қоғам құруға бағытталған, өйткені бұл саналы таңдау.

Қоғамды шындықтың барлық сарқылмас әртүрлілігі туралы ақпараттандыру – бұқаралық ақпарат құралдарының басты міндеті.

Арайлым Даданбекова

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: