Күздің суық жолы едім мен егілген

Шынтуайтын айтқанда, әсiресе, тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi жылдары әдебиетiмiзге үлкен олжалы көш келiп кiрдi. Тағы да ол тең-тең қазына арқалаған құтты керуен боп шықты. Құдай сәтiн салып, жолын оңғара берсе, ол керуен көшi үзiлмес, әлi де жалғаса берер деген ниеттемiз. Керуендi олжа деп отырғанымыз сыртта жүрген қандастарымыздың елге оралуымен бiрге, бiздiң әдебиетiмiз бен мәдениетiмiзге құйылып жатқан ақын-жазушылардың шығармалары. Әрине, бұл үрдiс алпысыншы жылдары басталған болатын. Сол жылдары келген қаламгерлердiң бiрқатары қазiргi қазақ әдебиетiнiң қадау-қадау iрi тұлғаларына айналып үлгердi. Қазiргi толассыз келiп жатқан жастардың iшiнен де күнi ертең-ақ iргелi қаламгерлер шығатынына өз басым еш шүбә келтiрмеймiн.

Бiрден айтарым, ол жастардың шығармаларын түгел қамтып сөйлеу мүмкiн емес. Сондықтан мен бұл жерде тек ел аузына iлiгiп, жұрт көзiне түсе бастаған үш-төрт ақын шығармаларына ғана тоқталмақпын. Менiң олардың әрқайсысына жеке-жеке мақала арнамай отырған себебiм, сөзiме арқау болып отырған ол ақындардың шығармаларының бәрi «Жапыраққа тұнған тамшылар» деп аталатын, едәуiр көлемдi жинаққа топтастырылған екен. Сондықтан мен де олардың өлеңдерiн бiр мақалада бiрге қарастырғанды жөн көрдiм.

Бiрден айтарымыз, олардың өлеңдерi де, негiзiнен, қазақ жерiнiң, қазақ елiнiң мұңымен мұңдас, сырымен сырлас болып келедi. Сырттан келгенбiз деген сырғақтық та, тосырқау да жоқ. Олардың бәрi де осы ел мен жердiң төл перзентiмiн, туа бiттi ұланымын деп сөйлейдi. Бiр дiңгектен шыққан бұтақтар секiлдi. Сөзiмiз дәйектi болу үшiн Ұларбек Дәлейдiң «Емханада» деген өлеңiндегi мына бiр жолдарын оқып көрейiк.

Бiреу жүр көтерiп анасын,
Бiреу жүр көтерiп баласын,
Кiм солай көтерiп емдетер
Қазақтың жаралы даласын.

Қарапайым ғана жолдар. Ит тартып кеткен бөстектей жұлым-жұлым, жырым-жырым боп жалбырап жатқан Қазақ даласының бүгiнгi таңдағы мүшкiл халiн күнделiктi бiлiп, көрiп отырған қай-қайсымыз да Ұларбектiң осы өлең жолдарын жанымыз күйзеле отырып қайталап айтқымыз-ақ келедi.

Ұларбектiң ата-баба топырағына деген сағынышы да аса зор, аса үлкен.

Қуанышым құм астына көмiлген
Ақын ем мен аянбаған өмiрден.
Күздiң сары жапырағы ем төгiлген,
Күздiң суық жасы едiм мен егiлген.
Бейуақта қарсы алдыңды кес-кестеп,
Бейуаз шақта жұлқыласа кешкi өкпек,
Саған деген махаббатым деп ойла
Жылап жатқан жапырақты етпеттеп.

Езiлiп, егiлiп тұрып айтылған осы бiр алғаусыз айтылған жүрекжарды махаббатқа қай-қайсымыздың сенбеуiмiз мүмкiн емес қой. Қаншама мұң мен сырды арқалап тұрған бұл жолдар тамыр-тамырыңды қуалап, жан-жүрегiңдi толқытып жiберерi хақ.

Жалпы, Ұларбек құлыптаулы жатқан құпиясы да, құйындай үйiрiлген құйтырқысы да көп мына өмiрдiң жұрт күтпеген тұсынан кеп тосын әрекеттер жасап, тосын сөздер айтуға құмар. Онысы көбiне-көп, өзiн-өзi ақтап та тұр

Түн келдi.
Тәттi шағын кiмге бердi?
Мен тұрмын жоғалтқандай бiрдеңемдi.
Сырлы өмiрдiң сыртынан бұғып барып
Бастап кеп жiберер ем дүрбелеңдi.

Бұл жолдардың сиқырлы қуаты сонда, сен де Ұларбекпен қосылып бұйығып жатқан мына өмiрдi бiр сiлкiп, бiр жұлқып оятып алу үшiн дүрбелеңдi бастап-ақ жiбергiң келедi. Енжар тартып, еңсесi түсiп бара жатқан елдiң бойында ереуiл тұрғызғың келедi.

Ұларбек жырларының тағы бiр менi сүйсiнткенi астарлы сыршылдығы. Ол өзiнiң сыры мен мұңын, зары мен шерiн жалаңаш, қасаң қалпында бере салмайды. Егер олай етсе, ол сыр мен мұң да, зар мен шер де бiздiң жүрегiмiзге сiңбес едi, жанымызға бойламас едi. Қасаң нәрсе қалай сiңiп, қалай бойласын! Мәселен, ол өз бойындағы мұң мен шердi қаһарлы қыстың қыспағында, боранды желдiң өтiнде қалған бақ арқылы бередi.

О, зарлы бақ, зарлы бақ!
Ояндың ба, өз қайғыңмен қалжырап.
Қарт теректiң қабағында қарыс мұң,
Қаусап бiткен иықтары салбырап.
О, зарлы бақ, жетiм бақ!
Сүркей күннен ояндыңдар не тыңдап?
Желiктi ме қыстың суық бораны
Сәби талдың аяқ-қолын отындап.
Өзiңдегi қасiреттi, қайғыны,
Түсiне алар адамдардың қай бiрi?!
Өлiп-өшiп құлады ма үстiне
Ақ кебiндi албастыдай Ай нұры.
Дүниеге тiрлiк отын маздатқан,
Көктем келер шуақ шашып жан-жақтан.
Жаудан қашқан жалғыз кемпiр секiлдi
Шашын жайып жоғалады қарлы ақпан.

Бұл тек қысқы бақ iшiнде болып жатқан драма ғана емес. Ақын жанында болып жатқан драма.

Осы жинаққа енген Тоқтарәлi Таңжарық та төгiлiп тұрған ақын екен.

Болған шығар болмашы еркелiгiм,
Еркелiгiм — екен ол келте күнiм.
Мен ендi кешегiге ертегiмiн,
Мен ендi бүгiнгiнiң ертеңiмiн.
Тегiн бiлiп келедi тентек ұлың, —

дептi ол өнердiң үлкен жолына шығарда әкесiнен бата сұрап.

Әлбетте, жас жiгiттiң махаббат тақырыбын айналып өтуi мүмкiн емес. Оның сүйгенiне деген ынтық пен ынтызарлыққа толы сезiмi таудың бөктерiнен көшкен тұманнан қалған шықтай мөп-мөлдiр, тап-таза. Мөп-мөлдiр, тап-таза ол шықтар ақырын ғана соққан самал желден мөлтең-мөлтең еткен самал желден үзiлiп кетердей дiр-дiр етедi.

Өзiңе бұйырғым келедi, сыр болып.
Көзiңе құйылғым келедi, нұр болып.
Шашыңды тарағым келедi, жел болып.
Өзiңе қарағым келедi, сен болып.
Өзiңе жеткiм келедi, үш аттап,
Өзiңдi өпкiм келедi құшақтап.
Мойныңа асылғым келедi. бiлек боп.
Кеудеңе бас ұрғым келедi жүрек боп.
Сенiң күйгiм келедi, отыңа,
Сенi сүйгiм келедi, шошыма...

Жүректiң ең бiр алыс түкпiрiнен лақ етiп төгiлiп, сол қалпында құйыла салған жыр ғой бұл. Дәл осындай ынтызар халдi, Құдай бiледi, бәрiмiз де жас кезiмiзде басымыздан өткердiк қой. Сол ынтызар ыстық халдi Тоқтарәлi тап-тұйнақтай етiп тамжылытып-ақ қағазға түсiрген екен.

Тоқтарәлiнiң айнала құбылыстарға құлағы түрiк, көзi жiтi. Не нәрсенi де қалт жiбермей қағып алады. Тағы да сол көргенiн оқалы образбен орап, бедерлi бейнелi сөзге бөлеп көрсете алады.

Оқушылар қайтқандай мектебiнен
Құстар қайтып барады лек-легiмен.
Әжем менiң көз тiктi көк аспанға
Айырылғандай көңiлдiң көктемiнен.

Тоқтарәлiнiң құстардың қайтқанын мектебiнен қайтқан оқушыларға теңеуi қандай әдемi болса, сол құстарға қарап тұрып көңiлдiң көктемiнен айырылған қарт әженiң бейнесi қандай аянышты. Тiршiлiктен озып бара жатқан қарт әженiң көңiл-күйiн құстардың қайтқанымен астастыра айтылуы жаныңа мұң ұялатар жарасымды шыққан. Бұл өлең:

Күйзелумен батты да күрсiнiп күн,
Жапты өлкенi жабырқау түршiгiп түн.
Мысы қайтып барады қарт әжемнiң,
Құсы қайтып барады тiршiлiктiң.

Ендi бұл өлең бiз ойлағаннан да әрiрек, яғни жан-жүрегiмiздiң қалта-рыс-түкпiрлерiн аралап кететiн мән мен мағынаға ие болды. Қарт әже көңiлiнiң көктемiнен ғана айырылып қоймай, күшi де, құсы да қайтқан тiршiлiк иесiне айналды. Образ тұтас сомдалып шықты.

Бiз сөзiмiздiң бас жағында Тоқтарәлiнiң құлағы түрiк, көзi жiтi деп айтқан болатынбыз. Сол сөзiмiзге тағы бiр дәлелдей оның әдемi бiр өлеңi бар. Ол өлеңге талдау жасап, түсiнiктеме берiп жатудың тiптi де қажетi жоқ. Оны тек оқып шығып, тұла бойыңмен сезiнуiң керек.

Жатырмын ұйқым келмей,
Бойымды билеп алды сиқыр нендей!
...Беймаза шақтарыма жартыкеш ай
Әйнектен сығалайды сүйсiнгендей.
Қадайды өңменiмен сұғын қайғы,
Жұлдыздар да үн-түнсiз жымыңдайды.
Қос құлағым нелiктен шыңылдайды,
Сыбырлайды,
Әлдене сыбырлайды.
Бұл түннiң сұсы қандай?
Бәйекпiн өзiме өзiм түсiне алмай.
Жұп-жұмыр жұдырықтай жүрегiмде
Ғаламның ғаламат бiр күшi бардай.
Мұң деген сары күшiк,
Санамда сарпалдаң боп сабылысып.
Көз алдыма бiр бейне елестейдi
Ақ жүзi ай нұрымен шағылысып.
Жатырмын ұйқым келмей,
Көкiрегiм кей сәтте күрсiнгендей.
Менiң нәзiк жанымда,
Ой, тәйiр-ай,
Бар екен тылсым нендей?!
Жатырмын ұйқым келмей.

Ұларбек пен Тоқтарәлiнiң замандас құрбысы болып саналатын Нұрбәтима Байтұрсынқызының да өлең мен өмiр жайлы айтатыны көп екен. Тiптi, әлi жап-жас бола тұра. Әсiлi, өмiр жайлы сөйлеу тек өмiрлiк тәжiрибесi мол, көрген-түйгенi көп жандардың ғана еншiсiнде болмаса керек. Өйткенi кейде өмiр тәжiрибесi мол жандардың iшiнде де өмiр жайлы жарытып ештеңе айта алмайтындары болады. Ал кейде өрiмдей жас, әлi оң-солын танып-бiлмеген дейтiн өскелең ұрпақтың сарабдал сақа адамдардан да бетер бәрiн көрiп, бәрiн бiлiп қойғандай сөйлейтiндерi аз емес. Тағы да ол сөздерi сенi сендiрiп, баурап алатындарын қайтерсiң?! Бұл да бiр ақын бойындағы таланттың құпия бiр құбылысы болса керек.

Өмiрдiң мынау соқпақтарымен,
Келемiн кейде от қапталымен, —

дептi бiр өлеңiнде Нұрбәтима.

Нұрбәтиманың алдына қойған мақсаты да үлкен, арманы да биiк. Қазiр ол сол мақсаттың үдесiнен шығуға, арман биiгiнен табылуға құштар. Зор әрекет үстiнде. Оған мына төмендегi жолдар куә.

Күндер күңгiр,
Өмiр мынау бұлыңғыр.
Қайтсiн жүрек сол елестi қуып жүр.
Ұмыт болмай, үмiт болып үлбiреп,
Қолға түспей торға түскен сезiм бұл.
Құс ұшпады.
Қарлығаш та келмедi.
Сағынышты түсiнбедi-ау мендегi.
Көктем болып,
Қар жауғаны жаман-ақ,
Жас бүршiктiң жайы менi тербедi.
Аңсағаным жұлдыз да емес, ай да емес.
Бiрақ оған жарық бiткен сай келмес.
Нұрға ғашық, жырға ғашық жаныма
Кез болады —
Қайсы биiк, қай белес?

Нұрбәтима осы өлеңiнде айтып отырғанындай үлкен асу алдында тұр. Ол асуды алуға оның қуаты да, қажыр-қайраты да толық жетедi деп бiлемiз.

Отар Шауханұлының өзiндiк бiр ерекшiлiгi — ол алдындағы қатар-құрбылары секiлдi айтарын ашық айтқаннан гөрi, өз iшiне өзi кiрiп, өзiне-өзi тығылып айтқанды жақсы көредi екен. Кейде сол өзiне-өзi тығылып айтқаны түңiлiп айтқандай естiледi екен.

Маңдайымнан сүйедi жел еркелеп,
Дегендейiн,
Аяулым менi ерте кет!
Жалыққандай жалғаннан кiрiп барам
Құшағына үрейдiң көлеңке боп.

Әрине Отардың үрейдiң құшағына көлеңке боп бара жатқанынан қорықпау да, үрiкпеу де керек. Өйткенi ол үрей құшағында да дүниенi көре бiлу керек, тек көрiп қана қоймай, оның қыры мен сырын адақтап ақтаруы тиiс. Бұл өмiрдi жан-жақты тану үшiн кейде осындай бiр жұрт күтпеген сәттер де керек.

Отар ақын өзiне-өзi тығылып, жападан жалғыз жүрiп-ақ, көп нәрсенi аңғарып, көп нәрсенi алдымызға жайып салады.

Мен жылап отырмын.
Күңiренемiн жалғызбын.
Терезеден телмiрiп түнге қарап барамын,
Жалғыздықтан жабыққан үнiн естiп байғыздың.
Мен қиялдап жатамын
Жүрегiме ем iздеп,
Арман арытып сағым қуған кезiм көп.
Жартастарға тiл қатам
жалығып мынау өмiрден,
Амал нешiк, мылқау маң,
үн қатады өзiм боп.

Айнала тiршiлiктiң бәрi мұңлы. Өйткенi олар да Отар секiлдi өзiне-өзi тығылып, жалғыздықтан аңылжып жапа шегiп тұр. Тiршiлiктiң мұндай қапалы құбылыстарымен тiл табыса бiлу үшiн сенiң де табиғатың, болмыс-бiтiмiң соларға тартып тууы керек. Отар өлеңдерiнiң табиғатынан мен соны ұқтым.

---