Ұлттық рухы болмаса, ол әдебиеттің құны көк тиын

(«Жас алаш» газетiнiң қызметкерi, ақын Әмiрхан Балқыбекпен әңгiме)

— Алпысыншы жылдардағы оқырман мен бүгiнгi оқырманды салыстырып бере аласыз ба? Дүниетанымы, ой-өрiсi, әдебиетке, өмiрге көзқарасы т.т.т. айырмашылықтарын тiлге тиек етсеңiз.

— Алпысыншы жылдардағы оқырман мен бүгiнгi оқырманды салыстыру тiптi де қиын емес.

Алпысыншы жылдарға дейiнгi әдебиет пен өнердiң қандай күйде болғанын бiлесiздiер. Қатып қалған қасаңдық, жанды жүдетiп, сананы тоздырған сұрқайылық. Адам жаны, ұлт жаны тандыры кеуiп шөлiркеп, кенезесi кеуiп қаталап жатты ғой. Мiне, сол тұста әйгiлi алпысыншы жылдардың жылымық кезеңi туды. Бұл — ұзақ жылдар бойы кепкен тулақтай қаңсып жатқан далаға жаңбырдай әсер еткенi рас. Әдебиет пен өнер ду көтерiлдi. Дүниеге мүлде жаңа сөздер, мүлде тың ойлар келе бастады. Ол сөздер мен ол ойлар аңқасы кепкен жұрттың жанына нұр боп құйылып, ұрық боп себiлдi. Шұғыл түрде оқырмандар қалыптасты. оның қатары аз уақыттың iшiнде жүздеген мыңға толықты. Оған тек «Жұлдыз» журналының өзi ғана 300 мың данаға жеткенi дәлел. Басқа басылымдардың таралымы да шарықтап өсiп кеттi.

Ол кездегi әдебиет пен өнер ұлттық сананың оянуына, оқырманның дүниетанымының кеңеюiне, танымдық қана емес, тағылымдық мәнге ие болуына орасан үлес қосқанын бәрi жақсы бiледi.

Бiз бүгiн сол оқырманнан айырылдық. Тұрмыс ауыртпалығы оларды әбден тұралатып жiбердi. Жұрт қазiр басына шоқпар, белiне сойыл тигендей есеңгiреп, қиралаңдаап қалды. Қазiр ел газет-журнал, кiтап сатып алмақ түгiлi, нан сатып алуға зар. Сананы тұрмыс билейдi деген осы.

Жұртшылықтың ендi бiр тобы ақша табудың жолына түстi. Ал олардың санасын ақша билеп алған. Баяғы жаппай бұқаралық құштарлықтың iзi де жоқ. Бәрi де құрдымға кеткендей. Оқырмандар саны қусырыла-қусырыла ат төбелiндей ғана болып қалды. Сананы не жоқшылық, не ақша билеген мұндай жағдайда алпысыншы жылдар мен бүгiнгi оқырманның дүниетанымында, ой өрiсiнде өмiрге көзқарасында, сөз жоқ, елеулi айырмашылық болуы заңды. Әрине, ат төбелiндей азғантай оқырманның ойлау деңгейi де жоғары биiк, еркiн. Оған дау болмаса керек. Ендi бiз осы оқырмандардың айналасына жаңа оқырмандарды тартуға күш салуымыз керек. Әрине, әдебиетке деген бұрынғы құштарлықты қалпына келтiру қиын.

— Шығармашылығыңызға қатысты тағы бiр сұрақ. Ақын Жұмекен Нәжiмеденов күнделiгiнде «Әттең, Олжасты Темiрхан аударса ғой, бiрақ бiлiмi жетпейдi-ау» деген сөз бар көрiнедi. Егер, шынымен, осындай пiкiр айтыла қалса, оған қалай жауап берер едiңiз?

— Мен бұл сөздi бұрын естiмеппiн. Бар болса да менiң бозбала, балаң кезiмде айтылған шығар. Оның үстiне Олжас поэзиясы — әр жолы арнайы түсiнiктеме қажет ететiн, аса күрделi ағылшын-американ ақыны Томас Элиоттың поэзиясы емес қой. Оның өлеңдерiн аудару үшiн үлкен бiлiмдiлiктiң қажетi жоқ. Ал егер осындай пiкiр айтыла қалса да, мен Олжасты аудармас едiм. Өйткенi Олжас поэзиясындағы екпiн-тегеурiн де, тарпаң мiнез де, образды ойлау жүйесi де көзi қарақты қазақ үшiн соншалықты таңсық емес. Ондай мiнез, ондай екпiн-тегеурiн Бұқар жырау, Ақтамбердi, Шалкиiз, Махамбеттерде тұнып тұр. Оның поэзиясын кiм аударса да, қалай аударса да, ол аударма қазақты елең еткiзе қоюы қиын. Оны ең үздiк ақындарымыздың бiрi Қадыр Мырза Әлi аударды ғой. Менiңше, жаман аударған жоқ. Бiрақ одан қазақ поэзиясының реңiне-рең, ажарына ажар қосылды деп айта алмаймын. Оның поэзиясын орысша оқығанда ғана қызық. Әрине, орыстар үшiн ол поэзия жаңалық болуы әбден мүмкiн. Менiңше, аударылатын ақын өзiнiң мiнезiмен, образды жүйесiмен, қуат-күшiмен тосын болуға тиiс. Олай болмады ма, оны аударудың қажетi жоқ.

Әрине, Олжас өз заманының перзентi, үлкен қоғам қайраткерi, тарихи тұлға.

Басталған әңгiмеңiзге қайта оралсақ, мен үшiн Жұмекен поэзиясы әлдеқайда күрделi, мүлде жаңа, тосын поэзия. Оны түсiну үшiн белгiлi бiр деңгейде дайындық керек.

Жұмекен поэзиясы менi өзiндiк шүңет тереңдiгiмен баурайды. Қай уақытта да тереңдi игеру қиын. Адам баласының жердiң тартылыс күшiн жеңiп, көктiң жетi қабатын қақ жарып космосқа шыққанына ондаған жылдар өттi. Биiктiк алынды.

Ал тереңдiк әлi де алына қойған жоқ. Мұхиттың ең терең тұсы он бiр мың метр. Оған эхолокация болмаса, iшiнде адамы бар барокамера жете қойған жоқ. Өйткенi тереңдiктiң қысымы қандай бiр барокамераңызды да сығып, қабыстырып жiбередi. Шыдатпайды.

Қай тереңдiк те, соның iшiнде адам жанының тереңдiктерi де осындай «мiнезге» ие. Жұмекен, мiне, осындай қысымы аласат тереңдiктерде жұмыс iстеген ақын. Яғни, тереңдiкке жету де, онда жұмыс iстеу де, ол жерде жазылған жыр да күрделi, тылсым.

— Жұрт арасында жетпiсiншi жылғылар алпысыншы жылғылардың тасасында қалып қойды деген де әңгiме айтылып жүр. Расымен осылай болса себебi неде? Жағдайын, салдарын таратып айтып берсеңiз. Жетпiсiншiлердiң арасынан Мұқағали, Төлеген, Жұмекен секiлдi поэзия кемеңгерлерiнiң болмауы нелiктен? Өз буыныңыздың өкiлдерiне портреттiк суреттеме жасап берсеңiз?

— Бұған «жұрт не демейдi» деп сырт бере салуға болар едi, бiрақ сұрақтың арғы астары өйтiп көкiрек керуге төзбейдi. Оған салиқалы мән берген дұрыс. Алдымен «алпысыншы жылғылар», «алпысыншы жылдар кезеңi» деген ұғымдар туралы. Нақты уақыт мөлшерiн бiлдiретiн бұл ұғым, қазiр қолданар аясы да, танымдық мағынасы да кеңiп кеткен әдебиетке тек сол жылдары ғана келгендер /бұл терминнiң дүниеге келуiне алдымен солардың қатысы болса да/ емес, оған одан бұрынғы ұрпақ та, одан кейiнгi келген ұрпақ та жатады. Өйткенi, алдыңғы ұрпақ сол рухты жылдары қайта түлегендей болып, өздерiнiң басты шығармаларын сол жылдары жазса, ал алпысыншы жылдардың өкшесiн баса келген ұрпақ, өздерiнiң бастау кезеңдерiн сол тұста ашты. Сондықтан «алпысыншы жылғылар» деген терминге кеңiрек қараған жөн.

Ендi берiлген сұраққа нақты жауап. Әрине, алпысыншы жылдары әдебиетке келген ұрпақ — өте қуатты ұрпақ. Оған ешкiмнiң дауы жоқ. Оның үстiне әлгiндей айтылғандай ол кезеңде әдебиетке деген құштарлық аса күштi болды. Яғни, насихат толқыны аспанға шапшып, астан-кестең ақтарылып жатты. Ал ол толқынды тудырғандар да әдебеитте сол жылдары келгендердiң өздерi. Солардың талант қуаттары. Бiздiң ұрпақ, мойындау керек, бiрқатар уақыт бойы сол буынның тасасында қалып қойғаны рас. Оның басты себебi, бәрiмiз болмасақ та, бiразымыздың оларға елiктеп-солықтап ұзағырақ жүрiп алғанымыз. Тасасында қалып қойды деген сөз сол тұстарда айтылған. Ол сөз жабысқақ құсап әлi де қалмай келедi. Одан берi қаншама уақыт өттi. Өзiң бiлесiң, алпысыншы жылғылар түгелiмен шабыс-екпiнiнен жаңылмай келе жатқан жоқ қой. Олардың iшiнде шоқырақтап қалғандары да, тоқырап қалғандары да аз емес. Ал оның есесiне, кейiнгi ұрпақ iшiнен «тасадан» шығып, бойын тiктеп, өз арна, өз жолын тапқандар да бар. Бұл өмiр заңы. Менiңше, бұл пiкiрге осы тұрғыдан қараған жөн сияқты.

Ал жетпiсiншi жылғылардың арасынан Мұқағали, Жұмекендердiң болмауы нелiктен деп сұрақ қою қалай болар екен? Бұлар бiр кезеңнiң ғана емес, қазақ әдебиетiнiң арғы-бергi тарихындағы ұлы ақындар ғой. Өздерiнiң алдындағы буында да олармен деңгейлес ақын жоқ. Тек бiздiң ғана емес, бiзден кейiнгi әлденеше ұрпақта да олармен деңгейлес келетiн ақындаар болмауы мүмкiн. Тiптi бола қалғанның өзiнде де Мұқағали Мұқағали, Жұмекен Жұмекен болып қала бередi.

Өтiнiш айтылғаннан кейiн, өз буынымның, бәрiне емес, кейбiреулерiне ғана портреттiк штрихтар жасап көрейiн.

Жұматай Жақыпбаев. Ол табиғаттың бас әрiпсiз-ақ қарапайым ғана жазылатын Жұматай деп аталатын өсiмдiгi едi. Тау мен дала өсiмдiгi болатын. Ал өсiмдiк, күзде қуарса да, көктем сайын өсiп шығады.

Кеңшiлiк Мырзабеков. Сөздiң нәрi мен сөлiн сығып iшкен, сөздiң бояуын бойына барынша мол сiңiрген ақын. Содан болса керек, оның аузынан шыққан ең жадау сөзiңiздiң өзi жалы көтерiлiп, құбылып-құлпырып тұрады.

Жарасқан Әбдiрашев. Абстракциялық ұғымның өзiн көзбен көрiп, қолмен ұстайтындай етiп заттандыра алатын ақын. Сөздi желiмдеп жапсырмайды, шегелеп тастайды. Оның кейде өзгенiң де, өзiнiң де жарасына тұз сеуiп отыратын бар.

Иранбек Оразбаев. Ол ендi өмiр-бақи оқ тиген ала қаздай мойнын созып жiберiп, қанатымен су сабалап қаңқылдап, аласұрып өтетiн шығар. Оның кейде өзiне өзi кiсен салып, менi бiреулер кiсендеп кеттi деп зар қағатыны да бар.

Күләш Ахметова. Лапылдап қатты жансам, бiреудi күйдiрiп алармын деп маздап қана тұратын, қатты сөйлесем бiреудi ренжiтiп алам ба деп назданып қана сөйлейтiн ақын. Осы мiнезiнен ауытқыған тұста оның өлеңдерi барынша опаланып алған әйелдiң ел-селi шығып терлегенiндей әсер қалдырады.

Исраил Сапарбаев. Сезiмге шомылып, сезiмге малтығып, сезiмге тұншығып жүрген ақын. Оның, тiптi, етек ашылып, аброй шашылып жатқан мына заманда тән қоздыратын өлеңдер жазуы... Сонысы қинайды.

Серiк Тұрғынбеков. Ашу-ызасыз бұрқырап, тасып-төгiледi де жүредi. Өлеңдерi кейде көйлегiн терiс киiп алады.

Тынышбай Рахимов. Сазы сөзге, сөзi сазға айналып кетедi. Оның сөзiн сазсыз, әуенсiз түсiну мүмкiн емес. Тынышбайдың суға түскеннен гөрi, суды жағалап жүргендi ұнататынын түсiне бермеймiн.

— Қазiр Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екiншi хатшысы болып отырсыз. Бұрын да басшылық қызметте болдыңыз. Басшылық қызметтiң шығармашылыққа кедергiсi жоқ па?

— Болғанда қандай! Бiрақ амал қайсы. Отбасымды асырауым керек қой. Мен ғұмыр бойы қаржы тапшылығын сезiнiп келе жатқан адаммын. Ендi қалған ғұмырымда ол проблеманы шешем деп те ойламаймын. Яғни, ғұмыр бойы басшылық болсын, жай қызмет болсын, жұмыс iстеп өтетiн секiлдiмiн. Жұмыс iстеп жүрiп өлең жазуға үйренгем...

Егер сұрақ басшылық қызметтiң шығармашылық кредома, шығармашылық мақсатыма керi әсерi тимей ме деген ниетте қойылған болса, жоқ, тимейдi. Өйткенi менiң басшылық қызметке келгенiме бес-алты-ақ жыл. Яғни, басшылық қызметке сақайып келдiм. Жер ортасынан ауған адам өзiнiң мақсат мүддесiнен қандай кедергi болса да тая қоймас.

— Шығармашылық психикалық процесс. Бiрақ шыбық отырғызар топырағы дүниетанымда жатары анық. Сiздердiң дүниетанымдарыңыз кешегi кеңiстiк дәуiрде қалыптасты.

Бүгiнгi заман талабына сай кесек туындылар бере алмай жатқандарыңыз сол буыны бекiп, сүйегi қатып қалған дүниетанымдардың кесiрi емес пе?

— Адамға ауыр тиетiн сұрақ. Шығарма белгiлi бiр ортада, белгiлi бiр аяда дүниеге келедi. Ол орта мен аяның шығармаға әсерi тимей қоймайды. Бiрақ оны бiржақты түсiнбейiк. Өйткенi кей адам бойында сол ортаны мойынсұну болса, кей адам бойында сол ортаға қарсылық та болады ғой. Ол да психикалық процесс. Сондықтан белгiлi бiр қоғамда өмiр сүрген адамдардың бәрiнiң дүниетанымы сол қоғам идеологиясымен қалыптасады да, сол деңгейде қалып қояды деу қате. Онда қоғам да, адам да алға жылжымас едi. Бүкiл адамзат таирхында, қай қоғамда да, қай империяны да, — көбiне-көп — сол қоғамда, сол империяда өсiп-өнген адамдар құлатқан.

Тағы бiр мысал. Мұстафа Шоқай, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулат т.б. орыстың семинарияларында, кадет корпустарында және басқа орындарда оқығандар. Оларды оқытқанда, осылар қазақ халқының көзiн ашсын деп емес, орыстың отарлау саясатының қолшоқпарлары етiп шығару үшiн оқытты. Дүниетанымдары солай қалыптасады деп ойлады. Бiрақ олардың дүниетанымдары басқаша қалыптасты ғой. Өз ұлтының ұлы перзенттерiне айналды.

Кешегi әдебиетiмiздегi көшбасшы классик жазушыларымыздың бәрi дерлiк коммунистер болды. Қалталарында партия билетi жүрдi.

Олардың көбi коммунистiк партия қатарына өздерiнiң әрекет мүмкiндiгiн кеңейту үшiн, сол мүмкiндiктi пайдаланып ұлтына, елiне, жерiне кiшкентай болсын септiгiн тигiзу үшiн өттi. Олардың дүниетанымдары да, көзқарастары да мүлде басқаша қалыптасты. Оған олардың шығармалары куә.

Тағы бiр айта кететiн мәселе көп адам ұлы шығармалар мен ұлы идеялар тек ел бостандық алғанда ғана дүниеге келедi деп ойлайды. Адамзат тарихында, қаталдығы кеңес өкiметiнен кем түспейтiн қоғамдар да болды ғой. Мәселен, ортағасырлық инквизиция. Атып-асты, тiптi өртегенiне қарамастан сол қатiгез қоғамда да ұлы шығармалар мен ұлы идеялар келдi ғой. Оған Римде тiрiдей өртелген философ, ақын Джордано Бруноны, ғұмыр бойы қуғында өткен шығармалары екi ғасырдан кейiн ғана жарық көрген Николай Коперниктi айтсақ та жеткiлiктi. Ал кейде қысымы, қуғын-сүргiнi жоқ мамыражай заманда ұлы шығармалар тумай қалуы мүмкiн. Шығарма деген ширығу мен ашынудан, күйiну-күйзелуден туады. Ал ширығу мен ашынуды қысым тудырады. Асанқайғыша айтсақ «Ой түбiнде жатқан сөз — шер толқытса шығады».

Бүгiнгi заман талабына сай кесек туындылар жоқ болса, онда күте тұрайық. Творчество деген базар емес, керегiңнiң бәрiн төлеп ала қоятын. Ол толғанысты процесс. Егер мықты туындыларды бiз алып келе алмасақ, сендер жазарсыңдар. Қай ұрпақ жазса да, ол — ортақ қазына ғой.

— Қазақ поэзиясын өзге елдердiң поэзиясынан, мысалы американ /Латын Америкасы емес АҚШ/ поэзиясынан ерекшелендiрiп тұрар басты ерекшелiгi, айырмашылықтары неде деп ойлайсыз!

Бiзде дәл қазiргi тұста ұлттық поэзия бар ма? Бар болса өкiлдерi кiм және ұлттық поэзия туралы түсiнiгiңiз?

— Қызық сауал. Бұрын iргелес, жапсарлас елдердiң, немесе қарым-қатынаста болған жұрттың поэзиясымен салыстырулар болатын едi. Ендi мұхиттың арғы жағына бiр-ақ шықтық қой. Бұл да керек шығар... Өзiңдi тану үшiн.

Әрине, мұндай жағдайда өлең жазатын әйтеуiр бiр Джонның творчестволарын емес, әр қайсысы бiр халықтың рухани алтын дiңгегiне, рухани арналы өзегiне айналған ұлы тұлғаларды ғана салыстыру керек шығар. Мәселен, Абай мен Уолт Уитмендi. Екеуi екi дүние, екi әлем.

Уолт Уитмен шын мағынасындағы космостық масштабтағы ақын. Ол бүкiл планетаны, бүкiл адамзатты құшағына сыйғызып сөйлейдi. Өлеңдерiнде өз елiне, өз жерiне деген ұлы мақтаныш, ұлы қанағат бар. береке, ырыс, құт, молшылықты мадақтауы қандай! Тiптi ажалдың өзiн «Ты, милая, ты ласковая смерть» деп қарсы алады. Ажалдың өзiн еркелетедi, ажалдың өзiне ең бiр сүйiктiсiне айтылатын сөздер айтады. Уитмен өз елiнiң өз халқының рухын биiк пафос, мадақпен асқақтатады. Сол дәстүр американ поэзиясында әлi күнге дейiн бар. Солай жалғаса да беретiн шығар. Өйткенi Американың бүкiл табиғаты, идеясы жер жүзiн өзiне тарту, өзiне жүзiн бұрғызу. Онда космополиттiк тенденция басым. Бiз үшiн ол қандай сұмпайы, қандай сорақы болса, олар үшiн ол ұғым сондай жақын, сондай қажет.

Ал Абай ше? Оның бүкiл творчествосы наладан, өкiнiштен, күйiнiш пен ызадан, қайғы мен қасiреттен тұрады. Өз елiмдi, өз жұртымды қатарға қоссам, қараңғылық түнегiнен құтқарсам деген тiлекпен жанталасқан ол қазақ бойына меңдеп кiрiп, еңдеп алған арамдық пен қулықтан, зұлымдық пен зымияндықтан, дарақылық пен даңғойлықтан, жалқаулық пен салғырттықтан, аярлық пен алакөздiктен аршып алу үшiн күрестi. Халық рухы сонда ғана көтерiледi деп ойлады. Яғни, бiз өзiмiздi «төске сап, балғамен соғып» өсiрiп келе жатқан халықпыз. Солай бола бередi де.

Рас, Абайдан бұрынғы семсерлерi жарқылдаған, қалқандары қаңғырлаған жауынгер поэзиямыз да бар. Бiрақ ол да өкiнiш пен күйiнiшке, ыза мен ашуға тұнып тұр ғой.

Ендi ұлттық поэзия туралы сауалға келейiк. Мен кiм қалай ұқса солай ұқсын, мен осы сұраққа жөндi түсiнбеймiн. «Ұлттық поэзия» деген ұғым болғаннан кейiн «Халықтық поэзия» деген ұғым болады ғой. Халық бар жерде ұлт бар, ұлт бар жерде халық бар емес пе?! Ал ендi ат төбелiндей қазақтың бiр жағын халық, екiншi жағын ұлт деп бөлiп жатсақ не болғаны?! Сен өзiң байқаған шығарсың, «ұлттық поэзия» деген тiркес бүкiл сөздiктерде жоқ, соның iшiнде әдеби сөздерде де жоқ. Рас, кезiнде орыс сыншылары кейiннен кеңес өкiметi тұсындағы сыншылар ұлттық әдеби тiл Пушкиннен басталады дегені бар. Оның да өзiндiк себептерi болған. Оған тоқталып сөздi созбай-ақ қояйын. Орыс әдебиетiнде сол тенденция сақталып қалған. Әлi де оларда сол бөлектеушiлiк бар. Ең басты себебi, орыстың шовинистiк көзқарастағы әдебиетшiлерi орыс әдебиетiнде жұмыс iстеп жүрген басқа ұлт өкiлдерiне төзбейдi. Әрине, олардың айтып жүргендерiн де мүлде есептен шығарып тастауға болмайды. Өйткенi орыс тiлiнде жазатын ұлты бөлек ақын-жазушылардың арасында планетарлық, яғни космополиттiк бағыттағылар аз емес. Мiне, бұрынғы және қазiргi орыс әдебиетiндегi жiкшiлдiктiң түп-тамыры осында жатыр.

Құдайға шүкiр, бiзде ондай проблема жоқ қой. Әрине, қазақтардың iшiнде де космополиттiк ағымдағы ақын-жазушылар бар. бiрақ олардың бәрi де орыс тiлiнде жазатындар. Рас, орыс не iстесе, бiз де соны iстеймiз деген рухани бейшара басыбайлықтың салдарынан кезiнде қазақтың әдеби тiлi Абайдан басталады дегендер көп болған, әлi де бар. Сонда, құдай-ау, «күлдiр-күлдiр кiсiнеп», «алп-алп басып» жатқан өткен замандардағы поэзиямыз әдеби тiлге жатпай ма?!Мұндай әбестiктерден арылатын уақыт жеттi.

Бүгiнде өзiм жақсы көретiн, творчестволарын сыйлайтын кейбiр қаламдастарым, қазақ әдебиетiнде ұлттық поэзия жоқ дегенге дейiн барып жүр. Қандай өкiнiштi! Олардың ойынша, ұлттық поэзия деген ұлттық тұрмыстық атрибуттардан, ұлттық дәстүрлерден, ұлттық аңыздар мен әпсаналардан ғана тұруы керек сияқты. Мен бұл пiкiрлердi ешуақытта да, жоққа шығармаймын. Бiрақ поэзия кейiпкерi — адам, яғни ұлттың өкiлi ғой. Яғни, оның кейiпкерi өткен замандағы ит жүгiртiп, құс салып жүрген салт атты қазақ та болуы мүмкiн, бүгiнгi ғылыми техника заманында компьютер жанында тұрған қазақ болуы да мүмкiн. Сонда, ит ертiп, құс салып жүрген салт атты қазақты жазған ұлт ақыны да, компьютер жанында тұрған қазақты жазған ақын ұлт ақыны болмай ма? Логика қайда?

Менiңше, нағыз ұлт ақыны мақсат пен мүддеге қызмет етуi керек! Ұлттық поэзияның одан үлкен мiндетi болмайды. Болады дегендер өтiрiк айтады.

— Кейiнгi кездерi жұрт аузында ұлттық поэзиямен бiрге рух та көп әңгiме болып жүр. Бұл тақырыптың сiздi де ойландырып жүргенi сөзсiз.

— Шынында да, рух кейiнгi кезде жиi-жиi әңгiме бола бастады. Өте жақсы. Бiрақ оны бiз сауаттандырып, кiтабиландырып бара жатқандаймыз. Тағылымдықтан гөрi танымдық басым. Ал рух ешуақытта да кiтаби сауаттандыруды көтермейтiн ұғым. Өйткенi, кiтабилық, түптiң түбiнде схемаға барып соғады. Ал схемадағы рух-рух па? Схемада намыс та, жiгер де, құдiрет те болмайды.

Рух деген елге, жерге, отанға деген ұлы сүйiспеншiлiк, ұлы махаббат. Ата-бабамыз ешқандай университетте бiтiрмей-ақ, ғылыми тұжырымдарды оқымай-ақ елiн, жерiн қорғаған.

Ол — адам бойына ананың ақ сүтiмен, бесiктен, дәстүрден келiп кiретiн құбылыс.

Голсуорсидiң рух табиғатын ашып беретiн «Жеңiлiс» деп аталатын шағын новелласы бар. Новелланың басты кейiпкерi Мэй Белинский деген аяр әйел. Ұлты — немiс. Тағдыр айдауымен Лондонға келген. Ағылшындар мен немiстер арасында соғыс жүрiп жатады. Мэй, негiзiнен, ағылшын солдаттарының көңiлiн аулап, нанын айырып жүредi. Күндердiң күнiнде Мэй бiр ағылшын солдатымен оңаша жатқанда көшеде абыр-сабыр, дүрлiгу, дүбiлiс басталады. Сөйтсе, соғыста ағылшындар немiстердi жеңген екен. Көшедегi абыр-сабыр, дүбiлiс сол қуаныштың әсерi екен. Төсек ләззатын татып жатқан ағылшын солдаты тұрады да, асығыс киiнiп, кетiп бара жатып Мэйге әдеттегiдей ақша ұсынады. Немiстер жеңiлдi деген сөзден тұла бойы дiрiлдеп, ызадан өртенiп, намыстан жарылардай болып тұрған Мэй ұсынған ақшаны алып, қырық бөлек қылып жыртып тастайды да жүрелеп отыра қап, қаптап жүрген ағылшындар естiп қалады деп қорықпастан, Лондонның қақ ортасында немiстердiң асқақ дауыспен айтылатын «Рейн үстiндегi күзет» деген рухты әнiн құйылған көз жасын сiмiрiп отырып бар даусымен шырқай жөнеледi... Бұған ендi түсiнiктеме берiп жату артық.

Рух — құдыреттi тылсым құбылыс... Рух сөз алғанда бәрiнiң бояуы көмескi, бәрiнiң даусы бәсең тартады. Менiң бұл жерде, кезiнде сөздiң бiр ретi келгенде мысалға келтiрген, Махамбеттiң «Жалғыздық» атты өлеңiн тағы да оқығым келiп тұр:

Бұл дүниенiң жүзiнде
Айдан көркем нәрсе жоқ —
Түнде бар да, күндiз жоқ.
Күннен көркем нәрсе жоқ —
Күндiз бар да түнде жоқ.
Мұсылманшылық кiмде жоқ —
Тiл де бар да, дiнде жоқ.
Көштей дәулет кiмде жоқ —
Бiрде бар да, бiрде жоқ.
Азамат ерлер кiмде жоқ —
Ерiскен күнi қолда жоқ.
Заманым менiң тар болды —
Тура әдiлдiк биде жоқ.
Бәрiн айт та, бiрiн айт —
Қаумалаған қарындас
Қазақта бар да менде жоқ.

Амалы құрып тiстенген шарасыздық. Ыза. Кек. Намыс. Ендi сiз осы өлеңнен көзге түсiп тұрған бiр образ, бiр тапқыр теңеу, ең болмағанда тың эпитет көрдiңiз бе? Жоқ. Сенiмi сөнген, көңiлi соқыр адам үшiн бұл өлең тiптi атамзаманнан белгiлi нәрселердi тiзiп /айдың түнде бар, күндiз жоқ екенiн; күннiң күндiз бар, түнде жоқ екенiн т.б./ өзiнiң жалғыз екенiн айтуға құрылған хабарлы сөйлемдер ғана. Бiрақ сiз өлеңдi олай оқи алмайсыз. Iшкi ырғақты рух олай оқуға мүмкiндiк бермейдi. Өлеңдi оқып отырғанда түп тереңнен естiлетiн — айналып соғып, дiрiлдеп тұрып алатын үнге құлақ түрiңiзшi. Ол — өзiмiз айта беретiн әуен де, әуез де емес. Ол — ақын жүрегiнiң қыжылы мен қызуын сiңiрiп алған рух! Сол рух қарапайым ғана сөздерге құдiреттi қуат берiп тұр.

— Әдебиет басындағы бақ та бiр халықтан келесi бiр халыққа, жер шарының бiр жартысынан екiншi жартысына көшiп-қонып жүретiн сияқты. Өткен ғасыр басындағы француз, орыс, соңғы жылдардағы орыс әдебиетi, 60 жылдардағы Латын Америкасы әдебиетi, қазiр жалын күдiрейтiп келе жатқан жапон сөз өнерi. Әдбеиет тарихына қарасақ, әлдебiр елдер үшiн әдебиетi бақ болған осындай кезеңдердi байыптар едi. Сыры неде деп ойлайсыз? Түркi, оның iшiнде қазақ әдебиетiнiң болашағына көзқарасыңыз?

— Әдебиет тып-тыныш, мымыражай жерде өспейдi. Қай жерде саяси сiлкiнiстер, қай жерде әлеуметтiк қайшылықтар бой көтерiп, қоғам өмiрi аласапыран қақтығыстарға түсiп, адам тағдыры таразы басында тұрған кезеңдерде әдебиет те бар даусымен сөйлей бастайды. Франциядағы буржуазиялық төңкерiстерден кейiнгi сан алуан саяси-әлеуметтiк сапырылыстар, сөз жоқ, ұлы-ұлы тұлғаларды— Стендаль, Бальзак, Гюголдарды дүниеге келтiрдi.

Осындай сапырылыстар мен сiлкiнiстер, жаңарулар мен жаңғырулар Ресейде де болғаны, соның арқасында әлемдiк әдебиеттi байытқан ұлы шығармалардың, ұлы тұлғалардың келгенi белгiлi.

Сондықтан белгiлi бiр елдiң әдебиетiне бақ өзiнен өзi келiп қона қоймайды. Оның арғы астарында оны тудыратын ұлы дүмпулер жатады.

Зерттеушi әдебиетшiлердiң айтуынша, Латын Америкасындағы әдебиеттiң дамуына латынамерика елдерiнiң халықаралық саясаты объектiден субъектiге айналуында жатыр деп бiледi. Латын Америкасы дүниежүзiлiк сахнаға қалай көтерiлдi, оның әдебиетi де дүниенi өзiне жалт қаратты Мүлде тосын әлем әкелдi. Бұрын Еуропа жазушысы үшiн мифологияға жазу қандай архаика болып саналса, ал латын америка жазушысы мифология қазiргi заман санасы позициясынан қарай бастады. Қарап қана қойған жоқ сол мифология арқылы бүгiнгi күннiң ең өзектi проблемаларына жауап iздестiрдi.

Ал жапон әдебиетiнiң өрлеуi, сөз жоқ, ғылыми-техникалық төңкерiстiң өркендеуiне тiкелей байланысты. Қандай бiр төңкерiс те өз проблемаларымен дүниеге келедi.

Ал проблемалардан әдебиет сырт қала алмайды.

Қазақ әдебиетi бұрын кеңес әдебиетi дейтiннiң iшiне кiрiп, үй iшiндегi үй сияқты болып келдi. Ендi басқа жұрттар, елiмiз сияқты, бiздiң әдебиетiмiздi де жеке атай бастады. Елiмiзде болып жатқан ұлы қарекеттер мен қозғалыстар, талас-тартыстар мен пiкiр қайшылықтары, сөз жоқ, ақын мен жазушының жанын тебiрентпеуi, жүрегiн толқытпауы мүмкiн емес. Мұндай ғаламат өзгерiстер жаңа iзденiстерге, тосын сөздерге апармай қоймайды. Егер оны бiздiң ұрпақ жасай алмаса, оны сендер жасайсыңдар.

— Әңгiме әдебиет болашағы туралы болғанда, жастар мәселесiне соқпай кету мүмкiн емес. Ақын ретiнде, басқарманың екiншi хатшысы ретiнде, бүгiнгi жастар жасап жатқан әдебиетке көзқарасыңыз? Жалпы, мынау болашағымыз деп көрсетуге болатын жас сөз өнер шеберлерi бар ма?

— Өзiң бiлесiң, жастар творчествосына күдiкпен де, үмiтпен де қарайтындар жастарды бiлмейтiндер. Соңымыздан толқын-толқын қуатты ұрпақ келедi. Мен бұл жерде бiздiң өкшемiздi басып келе жатқан танымал болып қалған ұрпақтарды да, содан кейiнгi ұрпақты, яғни сенiң тұстастарыңды да айтып отырмын.

Жақында Тұрсынжан Шапаев, сен және мен студенттер мүшайрасына қазылық жасадық қой. Сонда-ақ көзiмiз жеткен жоқ па, дүниетанымы кең, қуаты мол, көркемдiк құралдары жеткiлiктi рухты ақындар өсiп келедi. Сендердiң тұстастарыңнан мен Маралтай Ыбыраевты, өзiңдi, Роза Қараеваны, Бауыржан Алдияровты, Бауыржан Омаровты, Батырболатты, Амантай Шәрiповты, Саят Қамшыгерұлын айтар едiм.

— Ақын сөзi көне санскрит тiлiнде кави, яғни пайғамбар, көрiпкел деген ұғымдарды бiлдiретiнi де бар. Ғасыр бойында немiс еврейi Освальд Шпенглер «Еуропа ымырты» кiтабын жазды. Ол кiсi сол кiтабында ақын мәртебесiнен гөрi жай есепшiнiң техника маманының дәрежесiн жоғары қойып, «болашақ осылардiкi» деп едi. Жандүниесi романтик ақындарға күлгендей болған. Және бұл пiкiрiн өркениеттiң аяу бiлмес қанды шенгелiмен түсiндiрiп едi. Шынында да бүгiн Батыс Еуропада сөз өнерi қадiрленбейдi. Тiптi кеше ғана Асекеңнiң /Сүлейменов/ «ондағылардың бәрi бiр қалыптан шыққандай, мiнездерi де ұқсас. Мiнез жоқ жерде әдебиет қайдан болады» деп күлгенi есiмiзде. Бұл не? Өркениет тудырған парадокс пе? Уақытша кедергi ме? Жоқ әлде өркениет өктемдiгiн мойындаған үлкен мәдениет өз тағынан түстi деп түсiнгенiмiз дұрыс па? Қазақ әдебиетi Батыс әдебиетiнiң құмар-құпиясына ақындық қиялмен көрiпкелдiк жасап көрсеңiз.

— Бұл мәселе бәрiмiздi ойландырып, бәрiмiздiң түн ұйқымызды төрт бөлiп жүрген мәселе. Бұл мәселеге пайғамбарлық жасаудың да, ақындық қиялмен көрiпкелдiк жасаудың да қажетi жоқ. Сөз өнерi қадiрленбейтiн Батыс Еуропаның кебiн киемiз бе деген күдiк көңiлiмiзге қазiрдiң өзiнде кiре бастады. Кiтап оқу күрт азайды. Оны тарату, сату жүйелерi мүлде жойылды, немесе жойылу қарсаңында. Кiтап бұрынғыдай шықпайды. Ал шыққандарын ақын-жазушылардың өздерi құшақтап қалды. Қайда өткiзерiн бiлмейдi. Оқырман сырт айналып барады.

Оның есесiне, күмәндi бұқаралық ақпарат құралдары мен коммерциялық каналдардан құйылып жатқан сұрғылт запыранды толқын адам санасын улау үстiне улауда. Қазiр жұрттың санасы сандырақ күй кешiп, есi есеңгiрей бастады.

Егер бұл уақытша кедергi болса, оған да шүкiр дер едiк. Олай да дей алмай тұрмын. Шошимын. Қорқамын. Бiрақ бiзде де сөз өнерiнiң қадiрi кеттi, осымен оның болашағы бiттi, ертеңi қараң деуге аузым бармайды. Көрiпкелдiк жасай алмағаныма кешiрiм өтiнем.

— Батыс дегенде көзге алып қалалар, мұражайлар мен iрi кино өндiрiстерi елестейтiн болып алды. Одан қалса поп музыкасы бар. Шығыс дегенде баяғы сол мұнара, мешiт, ел кезген дәруiш түсiнiгiнен шыға алмай келе жатқан сыңайлымыз. Ал қазақ дегенде осы екi түсiнiкте әлем оқырманында ол туралы толыққанды ұғымға қалыптастыра алмайтын секiлдi. Бәлкiм, бiзге өркениет пен мәдениеттiң өзара бiрiгуiнiң жалпы Батыс пен оған Шығыстан бөлектеу нұсқасын жасау керек шығар. Осындай нұсқа қалыптастыру керек десеңiз, оның алғышарттары және мiндетi, бәлкiм, адамзат алдындағы парызы қандай болмақ деп ойлаймыз?

— Бiзде Батысқа да, Шығысқа да кiрiкпейтiн барынша еркiн, барынша тарпаң, қайсар мiнезге ие көшпелiлер мәдениетi болды. Кезiнде оны — үзiп-жұлқып болмаса — әлем таныған жоқ. Өзiмiз танытуға мүмкiндiгiмiз болмады. Қолымызға қағаз бен қалам алған кезде кеңес өкiметi ол мәдениеттi өшiрiп тастамақ болды. Ұзақ уақыт бойы солай еттi де!

Көшпелi мәдениеттен кейiн, Сахараға ұлы Абай шықты да төл мәдениетiн бойына сiңiре отырып, Батыс пен Шығыстың ең үздiк үлгiлерiмен байытылған жаңа мәдениеттi дүниеге келтiрдi. Бiз қазiр сол үрдiспен жұмыс iстеп келемiз. Сонымен бiрге бiз өткенiмiздің терең қабаттарына сүңгiп, сонау Орхон-Енисей жазуларына дейiн сүңгiп, керегемiздi ала бастадық. Яғни әдебиетiмiз ертең-бүгiн болмаса да, түптiң түбiнде, бұрынғы қадау-қадау дәстүрлi үрдiстерiнен бас тартпай-ақ, тың өрiстерге шығып, жаңаша байып, жаңаша толығып, қуаттанатынына кәмiл сенем.

Ал оның алғышарты да, адамзат алдындағы парызы да — адамға қызмет ету, имандылық қасиеттердi адам бойына егу, ұлтты рухани қуаттандыру боп қала бермек. Басқаша болса, ол жаңалықтардың да, ол тың өрiстердiң де құны көк тиын.

---