Жазушы - жазу үстелінде ғана құбылыс

«Ақ жол Қазақстан» газетінің тілшісі Роза Ынтықбаевамен әңгіме

Өмір өрнектері

... Кезінде Маңқыстауға ешқандай да романтикамен барғам жоқ, мені онда тұрмыс қуалап барды. «Ақша тауып, үй сатып алам» деп ойладым. Бірақ адамның тағдыры деген қиын ғой. Онда барғаннан кейін бұрғылау станогы бұзылып қалды да содан пәленбай жыл тарифпен отырдым, түк те ақша тапқам жоқ. Бәрібір өміріме, жүріп өткен жолдарыма ризамын: басым аман, бауырым бүтін, қолымдағы қағаз-қаламымнан айрылғам жоқ, ең басты байлығым сол...

— Темірхан аға, сіздің біраз уақыттан бері үйде отырғаныңызды білеміз. Әңгімені қалай жұмыссыз қалғаныңыздан бастасақ...

— Ол рас, міне, алты айдың жүзі болды, үйде жұмыссыз отырмын. Кезінде Жазушылар одағында әр түрлі жағдайлар болды. «Базар жоқ» дейді, шын негізінде, ол бар, бірақ Жазушылар одағына қызмет етіп отырған жоқ.

— Түсінбедім. Қандай базар?

— «Аякөз» деген базар. Ол — солардың адамдарына жалға берілген Жазушылар одағының жері. Келісім-шарт болған, қол қойғандардың ішінде өзім де бармын. Содан бізге миллиондаған ақша түсуі керек еді, бірақ түспеді. Бухгалтериядағылар білмейді, жоғары тұрған басшылардан сұрасақ, «сенің онда жұмысың болмасын» дегендей әңгіме айтты. Нұрлан Оразалин өзімнің досым еді. Осындай белгісіз, күмәнді нәрселер көбейіп бара жатқаннан кейін екеуміз сөзге келіп қалдық.

— Содан өз кандидатураңызды Одақ хатшылығына ұсындыңыз...

— Ол бір бастық болғым келгеннен емес, «әлгіндей дүниелерді жазушылардың өз игілігіне жұмсайық» деген ниеттен туындаған әрекет болатын. Бірақ қаламдастарым мүлде басқаша ойлайды екен. Бұларға мені бастық сайламағаны үшін емес, өздеріне тиесілі мүліктің, игіліктің қолды болып кеткеніне ешқандай жаны ашымайтындығы үшін өкпелімін. Сөйтіп, бірінші хатшылыққа өте алмай қалдым. Оған өкінген де емеспін. Өйткені, қолымда қаламым мен қағазым бар. «Жұмыссыз қалдым-ау» дегем жоқ, дәл сол өткен күннің ертесінде өлең жазуға отырдым.

— «Қолды болып кеткен» игілік тек базар ғой сонда?

— Базар аз ба? Базар кеткеннен кейін болды ғой. Содан түскен қаражатқа шығармашылық үйді жөндеуге тиіс болатын, сосын жұмыссыз жүрген адамдарға ақша төлеу деген сияқты басқа да пәленбай тармақтан тұратын міндеттемелер бар еді. Сол келісім-шарт ұшты-күйлі жоқ болды, ақша ол зым-зия... «Көрдім-білдім» деген адам болса, неғыл дейсің. Содан Нұрланға «Мейлі, төлемесе, төлемей кетсін, әйтеуір ел-жұрттың алдында өзіміздің арымыз таза болады ғой, сотқа берші» дедім. Бермеді ғой. Мен содан күмәндандым.

Сосын «Мейір» деген серіктестікке де Одақ ғимаратының үлкен залдары, буфеті, мейрамханасы жалға берілген. Олар ай сайын үш мың доллар төлеуі тиіс-тұғын. Үш жылға жуық пайдаланды, үш мың доллар түгілі үш тиын төлеген жоқ. Осының бәріне қалай жаның күймейді. Ал, жазушыларға ғой бәрібір, селт етпейді ғой, селт етпейді. Тіпті мені «батыстық топтан», «Нұрпейісов пен «Пен-клубтың» адамы» дейтіндер де бар. Мен Нұрпейісовпен бір рет жеке отырып шәй ішкен адам емеспін. Одақта алты жыл істегенімде Нүрпейісов менің алдыма бір-ақ рет келді. Онда да кітапханада тұрған Анатолий Ким дейтін жазушының кітабын алып кетті. Болды. Ешқандай қатысым жоқ, алайда, оны да, онымен айтысып жүрген адамдарды да жақсы көрем, құрметтеймін. Өйткені, әрқайсысы — өзінше классик. Бірақ неге екенін білмеймін, осы көптеген қаламгерлердің арасында ежелден келе жатқан, қара жұртта қалып қойған бір бықсық әңгімелер көп. Уақыттың өзгеріп, әкесінің құнын кешетін заман келді. Ал, бұлар болса, ел-жұрт, жер, тіл туралы айтудың орнына баяғы айтыс-тартыспен әлі жүр.

— Сонда ол айтыс-тартыс неге байланысты? Руға, жүзге ме?..

«Жазушылардың арасында трайбализм тұнып тұр» деп тағы айта алмаймын. Дегенмен, белгілі бір топтардың бар екені рас. Мысалы, батыс дейді. Сондағысы — «Пен-клуб». Бірақ онда басқа да жүздің жігіттері жүр. Демек, бұларды құртып жүрген — «Мен мықтымын. Мен біріншімін. Менен кейін тұруы керек» дейтін эгоизм. Осы уақытқа дейін «Мен екіншімін» деген жазушыны көрген емеспін. Бәрі — «нөмір бірінші!». Сосын билік басындағы жігіттердің бір әдеті — өзіне ұнамаса болды, ол адамның шығармасын іске алғысыз етіп тастайды. Ешқандай шығармайды да, мойындамайды да, «чепуха» дейді. Өйткені, өзі жек көреді. Яғни бір кезде кетісіп қалған. Осындай нәрселер мені қатты жүйкелетті. Әрине, Одақтың нанын жедім, суын іштім, ауасын жұттым. Солай бола тұра, кейбір адамдарға қатты қарным ашады. Бәріне емес, кейбіріне... Тіпті сайланбай қалғаныма, кеткеніме еш өкінбеймін. Бұл соншалықты бір керемет орта» емес.

— Ендеше мұндай Одақтың керегі де жоқ шығар?

— Олай деп айта алмаймын. Жазушылар үшін Одақ осы қалпында да керек. Ең болмаса, бір мезгіл барып кететін, айтысып-тартысатын, өкпе-назын айтатын да бір жер болуы керек қой. Кейде «жерлеу бюросы» деп қағытып жатады. Ол да дұрыс емес. Адам қайтыс болғаннан кейін қалайда бір жерден шығуы керек қой. Жазушы енді Жазушылар одағынан шықпағанда қайдан шығады? Тіпті өлген адамды ақтық сапарға аттандыру дегеннің өзі — үлкен миссия... Оның сыртында мерейтойлар өткізу, жазушы шығармасын талқылау дегендей де шаралар бар. Осының бәрі — қыруар шаруа. Оған мен өзім куәмін.

— Ал, қызметтен қол үзіп, үйде отырғалы бері жалпы, өмірге, адамдарға көзқарасыңызда өзгеріс болды ма?

— Жоқ. Бәрі сол қалпында қалды: позициям да, өкпем де, ренішім де. Бірақ мүжіліп көрген емеспін. Өйткені, осы айтып отырған әңгімелерімнің бәрін мен жұмыс істеп жүргенде-ақ білгем. Өзіме дауыс бермеген адамдарға да көңілім баяғыдай. Мысалы, Мұхтар Мағауин дауыс берген жоқ, Әкім Тарази дауыс берген жоқ. Анық білем. Солай екен деп, солармен кетісіп, немесе творчестволарын балағаттауым керек пе?

— Жалпы, жазушы деген қандай адам?

— Жазушы деген — сен мен мен сияқты-ақ адам. Творчестволық жазу үстелінде отырғанда ғана ол бөлек... Сол кезде ол басқаша: ол — талант, ол — шабыт, ол — аққұйын. Толқиды, тебіренеді, тасиды, төгіледі, шөлдейді, құм болып суырады, жел болып уілдейді, орман болып шулайды. Қалған уақытта екеуміз сияқты пенде. Жазып отырғанда ғана ол басқаша. Егер басқаша болмаса, жаза алмайды. Мен таланттыларын ғана айтып отырмын. «Алты жүз жазушының бәрі сондай» деп отырсың ба, түк те ондай емес, алпыс-жетпісі ғана сондай... Иә, жазушы — жазу үстелінде ғана құбылыс. Ал, былайғы кезде көшеде жүрген, өсек айтатын, бір-бірін жамандайтын кәдімгі адам. Үлкен-үлкен жазушылардың өзі қарама-қайшылыққа толы болған. Мәселен, Толстой Достоевскийді жек көрді, Чеховты жақсы көрді. Әуезов, Мұқанов, Мүсіреповтер бір-бірін мойындап, бір-біріне керемет бас иіп кетті дейсің бе? Мойындаған-мойындамаған, айтысып-тартысқан, арпалысқан тұстары да бар. Бірақ «анау жақсы еді», «жоқ, мынау жақсы еді» дейтіндей, біз қасында болған жоқпыз ғой. Сол себепті де, әңгіме жазушының тек творчествосы, халыққа қалдырған әдеби мұрасы туралы ғана болуы керек.

— Ал, суреткердің азаматтығы, адамгершілігі туралы не айтуға болады? Ол сонда мүлде бөлек нәрсе ме?

— Мен «ұлы суреткерлердің бәрі шығармасы сияқты ұлы еді, кіршіксіз таза еді. Ол ешкімге жәбір көрсетпеген, асып сөйлемеген» дегенді ешуақытта мойындамаймын. Талант пен биік парасат-пайымды, адамгершілікті құдай қатар берген адамдар, рас, бар. Бірақ өте сирек. Өте сирек. Ал, ғажап таланттардың көбісі — менмен, эгоист, өзінен басқа ешкімді мойындамайды. Әзір айтудың қажеті жоқ. Кейін мемуар жазам. Тіпті осы менің де тұла бойым тұнып тұрған адалдық деп отырсың ба? Олай болуы мүмкін емес. Бір жерде біреуге оңбағандық әрекеті үшін «мынауың сенің оңбағандық тіршілік» деп айта алмағандығымның өзі — үлкен кемшілік. Бірақ кіммен қашанғы өйтіп жағаласа бересің? Одан да құдай берген талантымды игеріп, соны қажеттілікке жаратуға, тырысқаным артық емес пе? Әрине, мүмкіндігінше таза болғанға не жетсін! Дегенмен, оған өне-бойы күшің жете бермейді ғой. Мысалы, қарашы: бір рет базар туралы әңгіме қозғап едім, не болдым? Далада қалдым. Оған өкініп отырғам жоқ. Бірақ шындығы сол ғой. «Өнбейтін дау қуғаннан өскен ешкім жоқ...»

— Бізде үнемі сол: бәрі кейіннен... Сіз де «мемуар жазам» дейсіз. Ал, кімнің кім екені неге дер кезінде айтылмайды?

— Айтып жүргендер де бар ғой. Анау Мұхтар Мағауин мен Мұхтар Шахановтың Шыңғысхан туралы айтысын алайық. Ал, енді осыны қалай түсінуге болады?

Мысалы, мен өзім Шыңғысханды қорғап та, қолдап та сөйлей алмаймын. Ол деген — тарих. Мақтап та, жамандап та ештеңе таппайсың. Оны « түрік қылам» деу де, «моңғол қылам» деу де орынсыз. Кім болса да, әйтеуір тарихтың еншісіне кеткен адам. Енді келіп жерден көтеріп алып, елу метр ескерткіш қойғаныңмен ештеңе өзгермейді. Біздің жігіттердің осындай бір өнбес дау қуып жүргеніне өз басым наразымын. Одан да бүгінгі шаруалармен айналысса етті!

— Менің айтайын дегенім — қатарлас қаламгерлердің көп жағдайда бір-бірінің әділ бағасын беруге жоқ екендігі. Көбінесе артық мақтайды, орынсыз дәріптейді. Әсіресе, мерейтой үстінде... сол — ең керемет жазушы, сол — ең керемет ақын. Ол оған лайық па, жоқ па, бәрібір...

— Енді дәл елуге келіп жатқан адамға «сен ортаңқол жазушысың» немесе «дарынсызсың» деп қалай айтасың! Ол да адам ғой. Жақсылы-жаманды еңбек етіп жатыр. Өмір бойы бірге жүрсің, бірге тұрсың, қатар келе жатырсың дегендей... Тіпті қарашы: «алыптар» деп М. «Әуезовты, С. Мұқановты, Ғ. Мүсіреповты, Ғ. Мұстафинді айтады. Мен осының өзіне былай түзету жасар едім: алып — Мұхтар мен Ғабит. Ал, Мұқанов пен Мұстафин қанша жерден жақсы жазушы, жақсы қайраткер болса да, алып емес. Олар ешқашан Әуезов пен Мүсіреповтей классик бола алмайды. Қажет болса, ол екеуінің орнына мен Жүсіпбек пен Мағжанды қояр едім. Сол сияқты, басқа да түзетулер ене береді ғой.

— Ал, әдебиеттегі қазіргі жастардың шығармашылығына көзқарасыңыз қалай? Қозғап жүрген тақырыбы, аяқ алысы көңіліңізден шыға ма?

— Қазір бір өте қайратты толқын келе жатыр. Және олар менің көңілімнен шығуға міндетті де емес. Бізге үнасын, ұнамасын, жастар деген өздерінің жаңа сөзімен, жаңа сазымен, жаңа әуенімен келуі керек. Ондайлар бар да.

— Қалай дегенмен де, әсіресе, жастардың поэзиясында күйреуіктік, сары уайым, одан қалса, жан-жағындағылардың бәрін жау көру сияқты сарындар басым сияқты...

— Өйткені, заман сондай ғой. Бізге жабайы демократия келді: қалайда біреуді жамандау, қалайда кемшілік көру деген бір сәнге айналды. Адамдар қазір кез келген уақытта бір-бірімен келісуге емес, кетісуге дайын. Әйтеуір, себеп тапқысы келіп тұрады. Сол запыран, сол у жастарға да жұқты. Ал, одан арылу үшін біраз уақыт керек. Шамалы ілік болса, болды, жан-жағынан жау іздеп шыға келетін әдет пайда болды. Тіпті менің өзімді «Әй, ол саған дауыс бермеді ғой, неге онымен кетіспейсің!» деп оқытатындар көп. Неге кетісем? Солай өмір сүруге бола ма? Өйтетін болсаң, ең алдымен өзіңді күйретесің ғой. Адамды жек көру, өз бойындағы мейіріміңді қуып шығу деген — ішіндегі сәулені өшіру деген сөз. Ал, сәуле өшсе, от сөнсе, күл қалады. Сосын ол бұрқырайды. Көп адамдар қазір өзінің жақсылығын өзі тұншықтырып, күлін бұрқыратын жүр. «Жек көру» деген сол. Жәй ғана философия: жек көре берсең, ақырында өзің жеккөрінішті боласың.

— Қалай ойлайсыз, қазір әдебиеттің, әсіресе, поэзияның «өтімділігі» қандай? Ел оны керексініп отыр ма?

— Рас, поэзия Мұқағали мен Жұмекеннің, Қадырдың кездеріндегідей оқылып жатқан жоқ. Жыр жинақтарының да тиражы кеміп, шолтиып, шолтиып қалды. Соның өзінде де «өлең керек болмай қалды» деп айта алмаймын. Тіпті оның жаппай бұқаралық мінез алып, оқылып кеткенінің де қажет жоқ шығар деп ойлаймын. Өйткені, бұл ауыз әдебиеті емес қой. Рас, екеуі де керек. Бірақ ауыз әдебиеті дейтін, ол — эстрада. Оны сол қалпында қабылдайды. Және Мұхаметжан мен Аманжолды бес жасар балаға дейін біледі. Бірақ солай екен деп, «ауыз әдебиеті керемет болып кетті, жазба әдебиетінің өкілдері далада қалды» деуге болмайды. Олардың тағдыры сондай. Көбісі кейіннен бағаланады. Мысалы, кезінде Мұқағали мен Жұмекеңді алақанға салып жүрген ешкім болған жоқ. Ал, қазір қалай? Сол сияқты, ел аузында жүрген бүгінгі айтыс ақындарының да айтуға тұратыны, тұрмайтыны бар.

— Одақта қызметте жүргенде өзіңіз де біраз айтыстарға төрелік еттіңіз ғой...

— Мен айтыстан ешуақытта да қашқан емеспін. Өйткені, ол деген — уникум! Өзі сөзге тәрбиелейтін болса, тыңдарманды өлеңге құштарлықтың алғашқы баспалдағынан өткізіп отырса, оның несі жаман? Мысалы, анау француздар тауық таластырып, өзбектер бөдене төбелестіріп те ұрпақ тәрбиелеп отыр ғой! Оның жанында адам мен адамның айтысы деген қазақ пен қырғыздан басқа ешкімде жоқ ғажап құбылыс. Мен жазба поэзия екеуін айтысты жоққа шығарайын деп салыстырып отырғам жоқ. Әрқайсысының өз жөні, өз ерекшелігі бар екенін айтып отырмын.

— Бағана «мемуар жазам» деп едіңіз. Ондағы ойыңыз не?

— Міндетті түрде біреуді жамандау, біреуді мақтау үшін емес, өзімнің тағдырымды, осы өмірде көрген-білгенім мен көкейге түйгенімді айту үшін жазам. Оның ішінде өлең де, қара сөз де, драматургиялық дүниелер де болып қалуы мүмкін. Біраз жыл дайындық жасаймын, сосын мүлде басқа стиль, басқа формамен келем. Жалпы, қазіргі жазылып жүрген мемуарлардың көпшілігін қабылдай алмаймын. Бірақ бәрібір керек. Қалай болғанда да, жазылғаны жақсы, дүниеде жазылмай қалғаны жаман...

Ақының жан сыры:

... Менің басымнан талай қиын кезеңдер өтті. Үйсіз-күйсіз де, жұмыссыз да жүрдім. Вокзалдарда жүк те тасыдым. Әйелім көп нәрсені түсінетін адам. Әрине, можантопай, айтқанға көніп, айдағанға жүре беретін біреу емес, мінезі де бар. Бірақ қандай қиын жағдайды да тең бөлісе білді. Одан артық маған не керек? Осы уақытқа дейін өзіме бір нәски алған адам емеспін, тіпті керек болатын болса, бір дәрінің де атын білмеймін. Оның бәрі — тағы да сол әйелімнің арқасы.

---