Тіл қасіреті «Невада – Семейден» он есе ауыр болады

«Ана тілі». Дағжан Белдеубайұлымен әңгіме

— Сізді қарапайым оқырманның көбі маңғыстаулық деп біледі. Әңгімені осыдан бастасақ қайтеді?

— Мен Түркістан қаласының жанындағы Нұртас Оңдасынов атындағы ауылда дүниеге келгем. Ауылдағы 7 жылдық мектепті тәмамдағасын, Түркістандағы № 386 мектепте оқыдым. Отбасында әкемнің 55 жасында көрген жалғыз ұлымын. Менен үлкен бес апайым бар. Мектептен соң ауылға барып қара жұмыс істедім. Әке-шешеме көмектестім. Дегенмен, есіл-дертім жазу-сызуда еді. Ақыры, сол талпыныстың жетегінде Түркістанға көшіп келдік. Аудандық газетте корректор болып істедім.

Ол аздық етті, әрине. Оқуға Алматыға тарттым. Ешбір оқу орнының есігін ашпастан, тура Әбу Сәрсенбаевты іздеп таптым. Өйткені, Сайын Мұратбеков, Жұмекен Нәжімеденов, Зейнолла Серікқалиев, Қанипа Бұғыбаева, Дүйсенбек Қанатбаев қатарлы ақын-жазушыларға қамқорлық жасалып жатқанын еститінбіз, оқитынбыз.

Әбу аға Ғабдол Сланов екеуі отыр екен, өлеңдерімді ұнатты. Келесі күні Қадырмен, Жұмекенмен, Әбішпен таныстырды. Ол кезде «Лениншіл жас» газетінде бас редактор Шерхан Мұртаза. 1964 жылы 6 тамызда өлеңдерім жарияланды. Әбу аға (ҚазПИ-ге) Қажым Жұмалиевке де жетелеп апарған-ды.

Өзім де әдебиетке жақсы дайындалып келіп едім, ҚазПИ-дің филология факультетіне түсіп кеттім.

Кейіннен үйленген шақта, Алматыда баспаның зарын тартудай-ақ тартқан қазақтың бірімін. Вагондардан көмір, цемент, картоп түсіріп отбасымды бақтым. Алдымен шешем, сосын әкем қайтыс болғанда ауылда 3-4 ай жүріп қалдық. Алматыға қайта келсем, телеарнадағы тәп-тәуір жұмысымнан (сырттай) шығарып тастапты. Адамдарды кінәлау қиын. Жүйенің қатыгездігі ме деп ойлаймын. Алматы маңындағы көлшіктерде балық өсіріп жан бақпақ болдым. Нәтиже шықпады. Қыс келіп қалған.

— Сондықтан Маңғыстауға көшуге бел байладыңыз ба? Онда етжақын ағайындарыңыз бар ма еді?

— Маңғыстауға бет алғандағы себеп сол — күнкөріс. Ағайын дегенде, менің алдымда жазушы Сайымжан Еркебаев Маңғыстауға кеткен. Мен де соның ізімен барып, кәдімгі мұнайшылық кәсіпке кірістім.

Маңғыстау мені тәрбиеледі. Мәңгілік қарыздармын деп білемін. «Көк түріктер сарынының» алғашқы ұшқындары Маңғыстауда пайда болған. 1971 жылы шыққан «Жанымның жас құрағы» атты тұңғыш кітабыма көңілім толыңқырамайды. Онда да қимайтын өлеңдерім жеткілікті. Екінші кітабымның атын «Сапар алдында» деп қойдым. Себебі, менің әдеби сапарым сол Маңғыстаудан басталған. Әрине, туған жерден, Алматыдан алғаным аз емес. Маңғыстау шындап ширықтырды мені.

— Сіздің басты кітабыңыз — «Көк түріктер сарыны» деген пікірмен келісесіз бе? Ол кітап қалай жазылды?

— Әбден келісем. Алдында жарық көрген он неше кітапты қорытындылап, «Тыншыңды алам, дүние» атты таңдамалы шығарғам.

Күлтегін мен Тоныкөктің өр мінезіне, қарпып сөйлейтін, тарпып жүретін асау тірлігіне баяғыдан іштей қызығып жүретінмін. Тастағы жазудың табиғатынан қалай дегенде де сезіліп тұрған асқақтық таң қалдыратын «Түнде ұйықтамадым. Күндіз отырмадым. Қызыл қанымды төктім. Қара терімді жүгірттім...» дейді. Керемет емес пе? Осы сарынмен жазуға бірнеше мәрте ұмтылдым. Ештеңе шықпай жүрді. Тіпті, күдер үзген сәттерім де болды. Бірақ, бәрібір шоқтың үстіндегі шәйнек құсап, әлгі сарын кеудемде қайнады да жатты. Бірде аяқ астынан тасыды. (Әлгі сарынды жыраулық үлгіге салып көріп ем оң жамбасыма келе кеткені). Отырып қатарынан бірнеше өлең жазып тастадым. Оның кітапқа ұласуына мынадай жағдай дем берді. Дәл сол тұста Жазушылар одағындағы қызметімнен босап, жұмыссыз қалдым. Сегіз ай күтіп жатуға тура келді. Сондағы ашу-ыза көк түрік сарынымен өлең болып құйылды. Азғантай уақытта көл-көсір дүние туды.

— Жазушылар одағы дегеннен шығады. «Әдебиет айдыны» деген газет шықты ғой. Пікіріңіз.

— Меніңше, ол газеттің ғұмыры қысқа. Не үшін, қандай мақсатта шығарылды, оншасын білмеймін. Әдебиетімізді «Қазақ әдебиеті» газеті жарқыратып көрсете алады. Сол жігіттердің сөздерін де, байырғы газетіміз басар еді ғой. «Әдебиет айдыны» жұрт білмейтін таңсық нәрселерді көтереді немесе газет одаққа абырой әпереді дегенге өз басым сенбеймін. Тиіп-қашып болса да, әдеби шығарма баспайтын газет-журнал жоқ. Демек, мұның аты — үй ішінен үй тігу.

— Ал, Жазушылар одағының қажеті жоқ деген пікірмен келісесіз бе?

— Келіспеймін. «Қайта кірер есігіңді қатты серіппе» дегендіктен де емес. Ең болмаса ақын-жазушылар шүйіркелесіп, пікірлесіп қайтуы үшін де Одақ керек. Кейін мүмкін клубтар пайда болар, тіпті, «Пен-клубтың» адамдары да Одақтың мүшесі. Бірен-саран болмаса, көпшілік жазушы қауымы Одақ қажет емес демейді. Одақтың орашолақ істері жоқ дей алмаспыз. Ендігі жерде, бөлмелерін жалға беріп жәйбарақат отыратын емес, нарықты экономиканы меңгерген жастар келгені абзал одақ басшылығына.

— Шығармашылығыңызға қайта оралсақ. Сізді көрудің ақыны деседі сыншылар «Сөйлейді оттардың тілінде, айқайлап аншлаг... трамвай сымынан, оттар тамшылап» — деп келетін өлеңдеріңіз есімізде. Сол сыншылар тағы да ұйқасы олпы-солпы деп тиіскенін де білеміз. Жалпы Абайдың «Жүрегіңнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла» — дегеніндей ой ауыр да, ұйқас жеңіл. Кейбір атағы дардай ақындардың ойын, образын ұйқасы солғындататынын, тіпті жұтып қоятынын көріп жүрміз. Айтайын дегенім, 5-6 буынмен сақылдатып ұйқастырмай-ақ, Абай заманындағыдай қарапайым ұйқасқа қайта оралуымыз мүмкін бе, күндердің күнінде.

— Көрудің ақыны екенім рас. Ұйқасқа байланысты айтылған сындармен ешқашан келіспеймін. Мен ерекше ардақ тұтатын Махамбет пен Абайдан да кінәрат іздесең табасың. Махамбетте ұйқасы жоқ 17-18 жол бір өлең бар, оны ешкім ұйқассыз демейді. Табиғаты солай. Абайдан тек ой іздейміз. Бізде бір ақындар бар, балталасаң бұзылмайды ұйқасы. Бірақ мән-мағына жоқ. Ұйқас жанама шарт. Жадыда сақтау үшін қажет. Оны сөз етуден әлдеқашан кеткенбіз...

Абайдың заманына қарай шегінуіміз әбден мүмкін. Елден бұрын шегініп кеткеннің бірі менмін. Өлең ұйқастырылып жасалмайды, тулап туады.

Абай мен Махамбеттен соң Жұмекен, Мұқағали, Қадыр, Төлеген, Тұманбай, Сағиларды жаңа құбылыстар деп білемін. Өліп-өшіп ешкімге еліктеген емеспін. Ең нашар өлеңімнің өзі — өзімнің нашарлығым... Әлемдік поэзияны бір кісідей оқыдым. «Ұлы қарсылық» өкілдері делінетін Лоркадан бастап Назым Хикметке дейін барлығы ұнайды. Біздің жыраулық поэзияға ұқсайды олар. Емін-еркіндік. Астаң-кестең дүние дәл сондай форма алып келеді. Тіпті, менің еркіндікке ұмтылуым да содан басталуы мүмкін...

Біршама эксперимент жасап көрдім. Соның кесірінен «таяқ та жедім». Терминді көп қолданасың деп кінәлайды кей ағаларым. Әңгіме терминде де емес. Егер таза эксперимент жасасаң өлеңің, нағыз постмодернизм болып шығар еді. Эксперименттің күре тамыры дәстүрлі топырақта жатса ғана ғұмырлы болмақ. Күре тамырдан өзге тамырларыңды мейлі жапоннан, қытайдан, француздан дегендей ала бер. Тек күретамырдан келер нәр өз топырағымыздан болсын.

Алғашқы кезде мен де сондай кепті бастан кешірдім. Шығандап натурализмге кетіп қалыппын. Дереу кейін қайттым.

— Өлең жазуда қалыптасқан ғадеттеріңіз бар ма?

— Өзім көктемде тусам да, күзді жақсы көремін. Күй талғай бермеймін. Маған жұмыс кабинетімде отырып жазу шарт емес. Онда немерелерім отырса, кітап қарасын деп оларды мазаламауға тырысамын. Негізінен, күндіз жазамын. Түнде жұмыс істеу деген қалыптасқан заңдылығым жоқ. Аударма жасағанда ғана тұрақты тәртіппен жұмыс істеймін. Өйтпесе, өндімейтін шаруа ол.

Өлеңімді қашанғы басымда, ойымда пісіріп жазып алмай үстелге отырмаймын. Бошалап жүрем де қоям. Екі күн қиналуым мүмкін, бірақ әбден қайнауы жеткесін отыз минөт қана отырып, қағазға түсіремін. Егер зәудеғалам аяғымнан жүре алмай қалсам, алдымен шығармашылығым опат болар еді деп ойлап, сол ойымнан зәре-құтым ұшқаны бар. Бір қызығы — мен бір өлеңімді де бастан-аяқ жатқа білмеймін. Қағазға түсіргесін ұмытып қала берем. Кездесуге бармайтын себебім сол. Менен гөрі өлеңімді басқалар оқыса деймін. Мәселен, «Көк түріктер сарыны» бойынша спектакль қойылса деп армандаймын. Алайда, оған режиссер, актер жалдап дегендей толып жатқан қаржы қажет екен. Осыны бір колледждің балалары жасады. Сондай сүйсініп тамашаладым. Өзге ақындар секілді концерт бере алмаймын. Мен оларды ешқашан қызғанбаймын. Менің қолтаңбам әнге келмейді. Талай сазгер менің өлеңдерімен ән жазбақ болып қиналған. Бірақ, ештеңе шықпады. Өмірімде екі-ақ рет әнге сөз жаздым. «Абылай», «Бейбарыс» деген атпен. Екеуі де кезінде бас бәйгені алды. Бірақ, орындалмайды қазір, неге екенін білмедім.

— Аудармаларыңыз көп пе?

— Бодлерді тұтастай дерлік, Пушкин, Лермонтов, Лоркалардан жаныма жақын өлеңдерін аудардым. Бірақ, басын қосып жинақтап шығарғам жоқ. Қысқа әңгімелер, көсемсөз жазатынымды білесің.

— Қазақ әдебиетінде баяғы орыс әдебиетіндегідей үлкен-үлкен ағымдар пайда болуы мүмкін бе?

— Әдеби ағымдар қазірдің өзінде баршылық. Біздіңше де әлем әдебиеті үшін де, реализм қазылмай жатқан қамба...

Постмодернизм біреулерге керек шығар. Мен үшін түкке қажеті жоқ. Француз әдебиеті сияқты бәрін бітіріп тастаған әдебиет емеспіз. Кейбіреу постмодернизмнің не екенін білмей, бәзбіреу біле тұрып әдейі айтады. Дәстүрді тірілте алмай жатқанда, одан «кетіп қалғанда» қайда барамыз? Бос сөз.

— Дәстүрден қол үз деу кешірілмес қастандық демеске болмас. Осындайда тықпалайтындар негізінен орыс-шатыстар. Олар қазір қазақ ұлтына ашық шабуылға шықты.

— Мен орысша жазатын Олжасты қызықтап көп оқыған адамның бірімін. Кейіннен түсінгенім қазақ бола тұра орысша жазу әбестік екен. Турасын айтайын, Олжас Сүлейменов ешқашан орыс әдебиетінің де, тіпті қазақ әдебиетінің де өкілі бола алмайды. Қазақ екен деп қазақ әдебиетіне қосайын десең, арғы, бергі тарихта аудармамен ешкім сол елдің әдебиетінің өкілі болған емес. Қазақша Пушкин мен Лермонтовтан көп аударылған ешкім жоқ. Онда Олжаспен бірге соларды да қазақ әдебиетіне енгізейік. Қазекеңдер өтірік мадақтайды. Орыс әдебиетінде Олжасты он орап алатын ақындар көп. Қазақтар туралы қандай махаббатпен жазса да, Павел Васильев бәрібір орыс жазушысы болып қалды. Басты айырым белгі — тіл.

Мұхтар Шахановтың орысша жазғаны, оның ең бір сәтсіз беттері. Бір жағынан мен оларды аяймын.

— «Ақиқат» журналының бас редакторы ретінде, сіз өзіңізді саясаткермін деп есептейсіз бе?

— Қоғамдық-саяси басылымның бас редакторы деген мансап саяси технолог дегенді білдірмесе керек. Маған дейін осы журналды басқарғандар да сол пікірде болған деп ойлаймын. Алайда, саясатты білу — азаматтық борыш. Саясатпен араласпай, сұхбаттаспай тұра алмайсың. Өйтпесең, саясат өзіңмен айналысады. Саясат деген өз өмірің. Бүкіл қоғамды өзгертіп жібере алатын қуатты күш. Саясаттың айтқанына көніп, айдағанына жүрмеуіміз үшін оның алдына түсіп бағындыруымыз — міндет. Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігінен» тартып «Қажымұраты» түгел-түгел тұнған саясат. Әуезов «Абай жолын» сол заманның саясатынсыз жаза алар ма еді? Саясатты ең болмағанда түйсікпен сезбеген адамнан жөндеп ақын да, жазушы да шықпайды. Саясат дүниені демде өзгертіп жіберетін сұрапыл қуатқа ие... Тілден үлкен саясат жоқ.

— Ендеше, Шаханов қанша шырылдаса да көпшілік жазушылар неге үнсіз отыр? Біздіңше, Атазаңға мемлекеттік тіл — қазақ тілі деп жазып қойып, оны орындамау — халықты алдау.

— Осы үнсіздікке мен де таңқалам. Баяғы «Невада — Семей» қозғалысы тұсындағы белсенділік қайда? Тіл мәселесі қазақ үшін одан да зор мәселе. Біздің бүкіл дертіміз, жан дүниеміздің шырқырайтын тұсы тіл. Тілден айырылсақ қазақ халқы үшін тәуелсіздіктің құны қалмайды. Ұлт ретінде тәлкекке ұшыраймыз. Біреулер ұраншылдық, айқайшылдық, дер, өз басым Мұхтар Шахановты қатты қолдаймын. Қозғалыс өз жұмысын тегеуірінді түрде жүргізсе деймін. Қозғалысқа Президент те, Үкімет те қарсы болып отырған жоқ. Өкіметтің орынтағына, билігіне таласу емес. Ұлттың мүддесін қорғау. Билік басындағылардың бетін әрі емес, бері қаратудың қамы.

— Ал, халық неге бей-жай күйде сіздіңше?

— Әсіресе, өткен Мәжіліс сайлауы тұсында ел іші кәдімгідей дүрлігіп қалды. Жәмиғаттың көкірек көзі ояу. Сөйте тұра, бір марғаулық бары рас. Бұл — дауыл алдындағы тыныштыққа да, қағанағы қарқ, сағанағы сарқ ахуалға да ұқсамайды. Бірақ, аңысын аңду, билікті арқа тұтушылық байқалады. Қазақ парасатты халық. Ұланасыр жерін біреулер қолынан келсе ескі шүберектей дар-дар жыртып әкетерін сезеді.

— Сол парасатты пайымдай алмайтын әкім-қаралар момынсынып мойнына мініп алса ше?

— Ондай жағдайды да жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, оны әркімнің өз ар-ұятына тапсырамыз. Ешкім Абайдан кемеңгер емес. Абай өлеңдерінде де, қара сөздерінде де сайлауға қарсы болған. Мәселе бірлік-берекеде дегені.

— Әдебиеттегі жас буын туралы пікіріңізді білсек деп ек.

— Жастар дегенде тізім жасап сөйлесем, бірқаншасының көңілі қалуы ғажап емес. Әрқайсысын хал-қадірімше түгендегенмен бір бауырымыз, бір баламыз, бір қарындасымыз ауызға ілікпей қалса көңілдері қалады. Жастар бетіме баспағанмен артынан өзім ұялам. Бірақ бұлар еркін, ізденіс үстінде, өз көзқарастары бар. Арғы дәстүрден сусындай отырып, бүгінгі тіршілікпен қатыстыра сөйлегендері ұнайды. Поэзия тоқырауға ұшырап тұр деген пайымға қосылмаймын. Қазақ өлеңді қойған емес. Жас жігіттердің өлеңдерін жүйелі түрде басу ісін жолға қоя алмай жүрміз. Нәтижесінде қалтасы қалың өлеңшілер кітаптан кітап тоғытып, мерзімді басылымдарды да жаулап алды. Сосын оқырманның көңілі қалмағанда қайтсін. Мұндайда талантты жастар шыға алмай жүрсе обал.

Баяғыда «Социалистік Қазақстан» газетіне шығу қиямет-қайым болатын. Олар Коммунистік партияны, Ленинді мақтаған өлеңдерді ғана беретін көбінесе. Алпысыншы жылдардың басында «Лениншіл жастың» поэзия бөлімінде Әбіш Кекілбаев, Жұмекен Нәжімеденов жұмыс істегенде әдебиетке кәдімгідей батыл түрде септігін тигізгені есімізде. Қазір тек талапкершілік жетіспей жатыр.

— Әбіш Кекілбаев бірнеше мәрте Алматыға шақырғанда Маңғыстаудан келіп алып, қайта кетіп қалыпсыз. Неге? «Адайлар-ай, тақырда ат ойнатқан» — дегендей, Маңғыстауға өбектей бергеніңіз түркістандық жерлестеріңіздің көңіліне келмей ме?

— Алматыда тұрақтап қалуға үйім-күйім болмады. Әйтпесе, қызмет ұсынылғаны шындық. Жұмекен мен Әбіш ағаны ерекше қадірлеймін... Қай-қашанда сананы тұрмыс билейді ғой. Мен әлі күнге Алматыға сіңісіп кете алғам жоқ. Негізінен, түзге жаралған жан болсам керек. Достарым да аз. Саяқ жүретін адаммын. Мен үшін қаланың мына ығы-жығы тірлігіне, бетіңе көлкектеп, шыға бере артыңнан піспектейтін екіжүзіділікке көндігу қиын. Жұртқа, сене алмаймын. Кейде адаммен емес, шайтанмен бірге жүргендей күй кешем. Сондай өлеңім де бар.

Мен де барлық ақындар секілді туған жерден қол үзе алмаймын. Сондай-ақ, менің маңғыстаушылдығым — олардың көңіліне келмеуі тиіс. Шындығым сол болса қайтем.

— Сұхбаттың соңында отбасы туралы сауал қоятын әдетіміз бар ғой. Келіндеріңіздің бәрі қазақ па?

— Келіндерімнің біреуі орыс. Ол қазақша үйреніп жүр. Ұлдарымның төртеуі де қазақ мектептерінде оқыған. Бес немерем қазақ мектебінде қазір. Біреуі екі жарым жаста болғандықтан үйде. Жауабыма қанағаттанған шығарсыз.

— Әрине, рахмет әңгімеңізге.

---