Қай партияға кірсең де еркің шектеледі...

«Түркістан» газеті. Көлбай Адырбекұлымен әңгіме.

3 наурыз, 2005 ж

— Темірхан аға, Құдайға шүкір, қазақта ақындар көп. Бірақ азамат ақындар аз дейді. Сіз қалай ойлайсыз?

— Мен сенің бұл сұрағыңды шамалы таратыңқырап айтайтын. Сенің сөзіңнен ұғып отырғаным, мынау. «Қазақта өлең жазатындар көп, бірақ ақындар аз». Әдетте, тек қазақта ғана емес, қай халықта да ақындар аз, өлең жазатындар көп болады. Ол заңды құбылыс. Сондықтан қазіргі өлең жазып жүргендердің талайы, тіпті, ауызға ілініп жүргендерінің біразы ертең уақыт шаңы мен тозаңының астында көміліп қалары кәдік. Кәдік емес-ау, солай болады да. Оны талай рет уақыттың өзі дәлелдеп берген. Өкінішті-ақ. Амал не, уақыт бұл тұрғыдан келгенде аса қатал!

Енді сенің сұрағыңа нақтырақ келсек яғни, «азамат ақын» деген тіркесіңді саралап қарар болсақ, мен өзім бұл ұғымнан біржақтылық көргендей болам. Өйткені «азамат ақын» деген сөз көбіне көп уақыт пен қоғамның үні бола білген ақындарға ғана қолданылады. Ал ақындар сан қилы, сан қырлы ғой. Біреулері табиғатты, біреулері махаббатты, біреулері адамның ішкі иірім-қалтарыстарын, тағы біреулері имандылықты жырлауға бейім. Егер олар адам жанын табиғатты сүюге, махаббатты асқақтатуға шақырып, адамның сана-сезіміне имандылық ұрығын егіп жатса, неге олар да азамат ақын боп аталмасқа. Егер ақын адам бойында жерден қылтиып көтеріліп келе жатқан бір тал шөпке деген махаббат оята білсе, онда ол нағыз азамат ақын. Ол ақын қоғамдық сілкіністер мен уақыт арпалыстарын жырлайтын ақындардан бір елі де төмен тұруға тиісті емес.

Тек ақынға қойылар бір-ақ талап бар: ол қай тақырыпты да талантты жырлау. Ал таланттың да үлкені бар, кішісі бар. Ол енді басқа әңгіменің сұлбасы...

— Абайдың поэзиясына қалам тартқаныңызды білемін. Кемеңгер ақынның:

Атадан алтау,
Анадан төртеу,
Жалғыздық көрер жайым жоқ.
Ағайын бек көп,
Айтамын ептеп,
Сөзімді ұғар бір жан жоқ.
Моласындай бақсының,
Жалғыз қалдым тап шыным,

— дегені бар ғой. Бақ-дәулеті отбасына жетіп артылған Абай неге осыншалық күйзелген? Сол Абайдың заманы мен қазіргі заман қазақтарының саналарында, болмыстарында нендей өзгерістер бар? Әлде баяғы жартас, бір жартас па?

— Абай өмір сүрген заман мен қазіргі заман айырмасы аспан мен жердей ғой.

Абай — отаршылдықтың әбден бел алып, мүлде шегіне жеткен кезеңінде, қараңғылықтың қалың түнегі басқан уақытта өмір сүрді. Оның сөзін, оның қасіретін түсінетін адамдар жоқтың қасы еді. Тағы да Абай от-басы, ошақ қасылық емес, бүкіл елдің, бүкіл халықтың мұң-зарын айтты ғой. Ал елдің, халықтың мұң-зарын айтатын сөздер қора-қопсы маңында қалып қойған адамның құлағына кіре қоюы екіталай. Міне, Абай осыған құса болған. Осыған торыққан. Сөзін ұғатын зерде, шерін бөлісетін жан таба алмаған. Сондықтан да ол «Моласындай бақсының, жалғыз қалдым тап шыным» деп зар иелеген.

Ал қазіргі заман мүлде басқа. Алақандай үйіңнің іші ақпарат құралдарына толып тұр ғой, газет-журналдар, теледидар, радио, интернет. Елің, жерің туралы, ұлтың туралы айтылып жатқан жұрт сөзін не оқып, не тыңдап отырасың. Айтарың болса, сол құралдар арқылы жер-жерге тарап жатады. Әрине, ақпарат құралдарының ұрпақ үшін орасан кері әсері де бар. Ұлттық сананы күйретіп, ұлттық рухты омырып, имандылықты ластап, бүлдіріп жатқандары да бар. Олармен күрес те оңай күрес болмай тұр. Бейнебір қазір біз сын сағатта өмір сүріп жатқандаймыз...

Абай заманы мен біздің заманымыз, мүлде салыстыруға болмайтын, екі түрлі бола тұра, жан күйзелтер ортақ мәселелер сол қалпында қалып тұр. Мәселен, Абайдың «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең, істің бәрі бос» деген сөзі дәл бүгінге айтылған сөздей естілмей ме?! Бүгінгі күннің ең өзекті мәселелеріне қызмет ететін, оны қопарып көрсететін сөздерді Абайдан жүздеп, мыңдап табуға болады.

Сырттай қарағанда технологиясы әбден жетілген бұл заманның таным-түсінігі сол қалпында қалғандай. Құлағы түрік, көзі ашық түсінетін адамдар көп сияқты, бірақ рухы биік ұлт бола алмай жатырмыз...

— Таяуда ақын Аманхан Әлім маған: «Жұрт Олжасты әулие ақын дейді. Бос сөз. Құлдық пікірдің шырмауынан шыға алмай жүргендердің айтқаны. Ал мен жоққа шығардым. Білемін, ертең менің де жазғандарымды біреулер быт-шытын шығарады. Солай болуға тиіс. Тіптен оған қуануымыз керек» — деді. Сіз осыған не дейсіз?

— Бұл ауызекі айтыла салған әңгіме шығар. Ауызекі айтыла салған әңгімеге түсінік беру қиын. Өйткені ауыз-екі әңгімеде әртүрлі көңіл-күй болады.

Оның үстіне ол бір-ақ адам туралы айтып тұр ғой. Олжас туралы. Әрине, Олжасты да жоққа шығару мүмкін емес. Өйткені ол тек әдеби ғана емес, тарихи да тұлға. Оны ешкім сызып тастай алмайды. Оның өлеңдері де, қоғамдық жұмыстары да кезінде атаулы оқиғаларға айналғаны рас. Оған бәріміз куә болғанбыз. Ол кездерде, несіне жасырамыз. Олжас есімі ұрандай естілетін. «Аз и Ясының» өзі қандай дүбіліс тудырды. Оның еңбегі, тағы да қайталап айтам, тек әдеби ғана емес тарихи оқиға болды.

Бірақ кейінгі кезде несін жасырамыз. Олжас мүлде басқа Олжасқа айналды. Ол өз ұлтының мүддесін қорғап, өз ұлтының рухын көтерудің орнына, қайта сол өз ұлтының намысына тиетін, жанын ауыртатын сөздер айтатын болды. Оның бұдан екі-үш жыл бұрын Қазақстанда орыс тілі қағажу көріп жатыр деп шу көтергені бар. Содан кейін басылғандай болып еді, енді бұрынғыдан да бетер адам аузы бармайтын ауыр сөздер айта бастады. Әйтпесе, оның қазақ халқын басқа ұлттар құрсаулап ұстап тұрмаса өздігінен ел, өздігінен мемлекет бола алмайды деуі не сөз? Сондай-ақ, оның 400 жыл бойы орыстар да қазақ елінің тәуелсіздігі үшін күресіп қан төккен деуі нағыз шектен шыққан өрескелдік. Бұл — қорлау. Ұлтты, азаттық үшін күресіп шәйіт болған бүкіл әруақтарды қорлау.

Олжастың бұл оспадар сөздерін кезінде сіздердің газеттеріңіздің бетінде Болатхан Тайжан, Әзімбай Ғалилар әдемі айтып берді.

Қазір қазақ халқының өзін-өзі сыйлайтын зиялы қауымы Олжасқа үлкен ренжулі.

Неге екені белгісіз, әп-әжептеуір, ұлт үмітпен қарайтын кейбір азаматтар Олжасқа неге тиіседі деп, оны қорғауға әрекет жасауда. Оларға айтарымыз, Олжас қанша Олжас болса да ұлттан үлкен емес. Олардың соны ұққандары жөн. Қайта олар, Олжасқа шын жаны ашыса, оны жөнге шақырсын.

Аманхан да саған осыны айтқысы келген болу керек деп білем.

— Ақындардың екі түрі бар. Жазба ақыны, айтыс ақыны. Бір қызығы жазба ақындарға айтыс ақындарын мақтай бастасаң кейбірі беттерін тыржитады.

— Айтыс — әлемде сирек кездесетін, сирек кездесетін емес-ау, басқа елдерде жоқ өнер — қазақ пен қырғыздың ғана маңдайына жазылыпты. Бірақ, солай бола тұра, жаңа сен айтқандай оған қолын сілтей салатындар да, мұрнын шүйіріп, қарайтындар да табылады. Тағы да ол қол сілтейтіндер мен мұрнын шүйіріп қарайтындар, негізінен, осындай сирек кездесетін аса құнды ұлттық өнеріне қамқор болуға тиіс зиялы қауым арасында көп. Өкінішті-ақ. Солар жан-жағына, әлемнің әр түкпіріне көз салып қараса қайтеді деп ойлаймын. Испанның тереодорлары қызыл шүберек ұстап бұқалармен шайқасады, американдықтар мөңкіген бұқалардың үстінде жүреді, француздар әтештер таластырады, тағы да әтеш олардың ұлттық символы, ал іргеміздегі өзбектер бөдене таластырады. Сол елдердің зиялы қауымдары ол ойындарды кінәлап, сөкпейді. Қайта оларды ұлттық өнеріміз деп мақтан тұтады. Соларды күнделікті көріп, біліп отырған зиялы қауымдарымыздың өзінің ең үздік ұлттық өнеріне әлгіндей менсінбеушілік танытуы ұят-ақ. Құдай-ау, бұл сөз жарысы ғой, сөз айқасы ғой. Ал сөз — бар өнердің бастауы! Оны, ол өнерді біз бағалауымыз керек. Әрине, оның да жетпей тұрған олқы тұстары бар болуы мүмкін. Соларды жетілдіре түсуге атсалысуымыз керек.

— Иран-Ғайып дау жоқ мықты ақын. Кезінде сол ағамды бес рет сыбағасынан қағып, мемлекеттік сыйлықты бермей қойды. Ол: «Атағы маған керек, ақшасы бала-шағама керек», — деп жүріп, алтыншы рет ұсынғанда зордан алды-ау әйтеуір. Сарапшылар неге сонша қиянат жасады? Әлде сыйлықты өлеңіне емес, адамына қарап бере ме?

— Басқа бір күдік қалмас үшін бірден айтайын: Иранбек бұл сыйлыққа толық лайықты адам. Бұл сұраққа жауабымды осылай бастап отырған себебім, бұл сыйлыққа лайықсыз біреулер ұсынылып та жатады, тіпті солардың, бірен-сараны болса да, кейбіреулері алып та жатады. Бірақ мен сенің осы сыйлық жолында Иранбектің «өзегі талып, іштей мүжіліп, жүйкесін тоздырды» деген сөздеріңе онша қосыла қоймаймын. Оның «өзегін талдырып, іштей мүжіліп, жүйкесін тоздыратын» мәселелері басқа деп білем. Ұлт тағдыры, имансыздық, қоғамдағы келеңсіздіктер. Оның жүйкесі тозса, осы мәселелерге тозады.

Әрине, бес рет ұсынылып, ала алмай қалу адамды шаршатса, шаршататын шығар. Бірақ оған басқа-басқа, дәл Иранбек мойып, жасып қалмайды. Жалпы ол, мен оны жақсы білем, оп-оңай мойи қоятын жігіт емес. Оған парасат-пайымы да, жігері де жетеді. Жалпы сыйлық біреуге ерте, біреуге кеш келе береді. Ол да бір картаның ойыны. Күні ертең-ақ, ол сыйлыққа кімнің қанша рет ұсынылғаны да, кімнің кімнен ерте, кімнің кімнен кеш алғаны да ұмтылады. Тек факт қана қалады. Мемлекеттік сыйлықты лауреаты.

— Мемлекеттік сыйлық тағайындаудың қажеті бар ма? Осы күні оның қажеті жоқ дейтін пікірлер де айтылып жүр.

— Мемлекет болғаннан кейін Мемлекеттік сыйлық болғаны дұрыс деп білем. Бұл дәстүрге айналып кеткен үрдіс. Пәленбай деген елде ешқандай мұндай үрдіс жоқ екен, төленбай деген елде мынадай нәрсе жоқ екен деуден-ақ шаршадық. Сөйтіп жүріп қаншама нәрселерден айрылып барамыз. Оларда жоқ болса, жоқ болсын, бірақ бізде бар болсын. Ал әлгіндей сөздерді бықсытатындар, негізінен, ұсынылып сыйлық ала алмай қалғандар, немесе ғұмыры сыйлық алуға шығармашылық күш-қуаты жетпейтіндер. Солардың біреуі егер, ғайыптан-тайып, сыйлық ала қалса, сыйлықтың керегі жоқ деп айтуды бірден доғарады. «Жоғарыдағы таныстарын арқаланып, сол атақ үшін жазатындарды» білмеймін де, жоғарыдағы таныстарын пайдаланып, ортақол шығармаларымен-ақ атақ алып кеткендерді білем.

Жалпы, шығармашылық адамы үшін мемлекеттік сыйлық мақсат болмау керек те, ал сенің талантыңды, шыққан биігіңді бағалап жатса, одан бас тартудың қажеті жоқ.

— «Жас Алашқа» Қадыр Мырзалиевтің «Иірімі» үздік-созық жарияланып жатыр. Шынын айтсақ осы «эссеге» ел ішінде кереғар пікірлер көп. «Иірімнің «Өз ұлтыңды жақсы көрмей ағайын...» деген соңғы бөлігінде «Жә-дігөй» деп атаған өлеңін қоса беріпті.

Ұлтшыл болсам,

Бірінші ғып үйіме.

Муром қызын түсірем бе келін ғып?!

Қадыр ағам, неге өзге ұлттың қызын келін етіп, түсіргенімен ақталады. Қазір ұлт тазалығына қолымыз жетпей жатқан жоқ па. Сол келіннен өрбіген ұрпақ шынайы қазақ бола алады ма? Күмәнім бар.

Ұлтшыл болсам,
Жүрер ме едім,
Әдемі
Тақиямды айырбастап қалпаққа?!
Құнанбай да, Абай да, Шәкірім де тақия киген. Тақия да қалпақ та қазақтың киелі бас киімдері емес пе?
Менің қаным талай қаннан құралған.
Бірақ әсте пайда іздемеген ұраннан!
Сендей жандар «ұлтшыл» дейді екен деп,
Мен халқымды жақсы көрмей тұра алман!

Шумақтың соңғы үш тармағы түсінікті. Ал бірінші жолын қалай түсінуге болады. Жалпы атақты ақын әлдекімнің ұлтшылсың дегеніне неге осыншама ақталған. Әлде сақтанғаны ма?

— Қазір, өзің айтқандай. «Иірім» туралы әртүрлі кереғар пікірлердің бары рас. Біреулер қоштайды, біреулер мошқайды дегендей... Мен де «Иірімді» оқып отырып, ол шығарманың бір жерлерін қабылдаймын, бір жерлерін қабылдамаймын. Ол енді менің, оқырман ретіндегі, өз құқым. Қадыр Мырзалиевтің де авторлық құқы бар. Яғни, қалай жазғысы келсе, солай жазады. Ал шығарманың болашақ тағдырын уақыт шешеді. Ал уақыттың атынан сөйлеуге менің азаматтық құқым жоқ. Бірақ талқылап талдауға әркім ерікті.

Сұрағыңа нақты жауап бермес бұрын айтарым, Қадыр Мырзалиев өз ұлтын бар жан-тәнімен, шын ниет, бар болмыс-бітімімен сүйетін ақын. Оның бұл қасиетін үлкен де, кіші де, қасы да, досы да мойындайды. Бар нәрсені бар, жоқ нәрсені жоқ, таласты нәрсені таласты, талассыз нәрсені талассыз деп үйренгеніміз дұрыс. Не болғанда да, Қадыр Мырзалиевтің «Иірімі» таласты нәрсе. Оны өзі де біліп, ұғып отырған шығар. Ал оның «Дала дидары» талас тудырмайтын талантты шығарма болатын. Ол шығарма ұлтына деген зор махаббат, үлкен сүйіспеншіліктен тұратын өлеңдерден құралған еді. Егер Қадыр Мырзалиев сол шығармасынан кейін ештеңе жазбай қойса да әдебиетте мәңгі қалар еді. Қадыр ағамыз сол шығармасынан кейін де кесек-кесек туындылар берді. Тағы да олардың көбі ұлттық мүддеге, ұлттық санаға қызмет етіп тұр...

Енді сенің сұрағыңа нақтырақ келейін. Сен Қадыр ағамыз «ұлтшылсың» деген сөзден неге сонша қорқады дегендей ой айтасың. Алдымен бұл өлең менің пайымдауымша, Кеңес заманында жазылған. Ал, Кеңес заманында оның қай кезеңінде болсын, «ұлтшылсың» деген сөзден өткен қаралау болмайтын. Ол тұста «ұлтшыл» деген сөз «нацист», «фашист» деген сөздердей естілетін. Яғни, ол қарғыс таңбасындай қабылданатын. Кезінде отызыншы, қырқыншы, тіпті беріректегі елуінші жылдар осы сөз қара жарқанаттай боп бойына жабысқан адамдар атылды, жер аударылды, түрмеге жабылды. Яғни, ол сөз — ең үрейлі, ең қорқынышты сөз болды. Оны сен өте жақсы білесің. Қуғын-сүргінге түскен, атылған, асылған адамдар туралы көп, әрі келістіріп жазып жүрсің. Кейіннен, Кеңес заманының қыраулы, қатал қабағы жібіді-ау дегеннің өзінде, бұл сөзбен айыпталған адам моральдық қуғын-сүргінге түсетін: қызметтен қуылатын, партия қатарынан шығарылатын, жалпы адамдық, кісілік қатарынан аластатылатын. Қадыр ағамыздың шығармашылық өрлеу кезеңін көре алмаған бір замандасы оны осы «ұлтшыл» деген сөзбен қаралап жоғары жаққа арыз жазып жіберген ғой. Жалғыз Қадыр Мырзалиев емес, оның талай-талай талантты замандастарының үстінен осындай арыздар жазылған. Тіпті ол кісілердің тізімі жасалған. Оларға қауіпті, күдікті адамдар деп қараған. Егер ол арыз айналысқа түсіп кетсе, Қадыр Мырзалиев оталып кетер еді. Бала-шағасы қаңғып далада қалар еді. Өзін осы жолмен қорғамаса, енді қайтіп қорғайды. Қалай шырылдамайды.

Саған, бұл жерде, тағы бір ескерте кететін мәселе, Қадырдың айтып отырған қалпағы, қазақы қалпақ емес, «шляпа» ғой.

Сонан кейін сен, ақынның «Менің қаным талай қаннан құралған» — деген сөзіне күмән-күдікпен қарайсың. Сенің өз ойың өзіңше, ал менің ойымша, бұл жолдарға күмәнмен де, күдікпен де қарауға болмайды. Ең мөлдір деген шынының өзі шыны қалпында жаралмайды ғой. Талай-талай қоспалар қосылып, қорытылып барып дүниеге келеді. Қытайдың да, орыстың да, француздың да, тіпті алыс аралда жатқан жапонның да қандары талай қаннан құралған. Бұл баяғыда ғылыми да, тарихи да дәлелденген нәрсе. Оған бола дау шығарудың қажеті жоқ.

Оның үстіне, Қадыр Мырзалиевтің баласы ғана емес, бүгінде маңдайымызға басып тәу ететін қаншама арыстарымыз да орыс қыздарына үйленген ғой. Енді соларды да айыптаймыз ба?

Бұл «ұлтшыл» деген сөзді ауызға алғаннан кейін ол сөз туралы ойдағымды айтып кетейін. Бұл сөз негізінен, кейіннен Кеңес заманында шыққан сөз. Оған дейінгі ауыз әдебиетімізде де, жазба әдебиетімізде де бұл сөз жоқ. Бұл сөз — ішіне үрей мен қорқыныш кіргізіп алғаннан кейін жасалынған сөз. Енді бұл сөз — мәні мен мағынасындағы үрей мен қорқыныштан арылып, жақсы мағыналы сөзге айналуы тиіс.

— «Егемен Қазақстан» газетінің бірінші бетіне ара-тұра бір өлеңіңіз жарияланып келеді. Солардың бірін руно жазуларына арнапсыз. Оның бір әрпін найзаға, бір әрпін жебеге, бір әрпін қамшыға ұқсатып, әр беріп, оқырман ойын түркілер тарихына қарай тартасыз. Сөз жоқ өлең рухты көтереді. Менің Тараздағы Мекемтас ағам: «Жүз жыл өтер, екі жүз жыл өтер, мейлі үш жүз жыл өтер. Бәрі бір кейінгі ұрпақ сол түркілердің руно жазуларына қайта оралады» дейді. Өлеңіңізге қарағанда сіз де сол ойда секілдісіз. Ал қазіргі қоғамдық пікір латын әрпіне көшсек дейді.

— Мен, лайым, Мекемтас ағамыздың айтқаны келсе екен, деймін. Ол кісі де «Жүз, екі жүз, үш жүз» деген сөздерді тектен-тек айтып отырған жоқ. Өйткені дәл қазір біздің оған ұлттық санамыз да, құлқымыз да дайын емес. Бұл мәселені қазір екі-үш-ақ адам көтеріп жүр. Яғни, жалпы ұлттық рухани деңгейге көтеріле қойған жоқ. Тек армандауға ғана болады.

Менің ойымша, бүгінде латын әрпіне көшкен дұрыс. Неге? Біз саяси тәуелсіз мемлекет болғанмен, несін жасырамыз, рухани тәуелсіз мемлекет бола алмай жатырмыз. Көп-көп мәселеде әлі де тәуелдіміз. Латын әрпіне көшу, ең алдымен, сол рухани тәуелділіктен құтылудың бір жолы, бір адымы. Біреулер ол үшін асықпау керек дейді. Мен ол пікірге қосылмаймын. Бұл іс неғұрлым тез атқарылса, соғұрлым жақсы болар еді. Ұлтымыздың рухани еркіндігі үшін жақсы болар еді.

— Темір аға, осы бізде шын мәніндегі оппозиция бар ма? Жұрт «Ақ жол» партиясына солай қараушы еді. Енді олардың бірлігі қожырап қалған секілді. Кеше Республика Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған Жолдауында оппозцияның да жақсы ойларын пайдаланайық деді. Жалпы Сіз оппозиция туралы қандай пікірдесіз? Түбінде оппозициялық бағыт ұстанғыңыз келмей ме?

— Соңғы сұрағыңнан бастайын. Оппозицияда болу деген сөз — белгілі бір оппозициялық партияға кіру деген сөз. Мен, бірден айтайын, ешуақытта да, ешқандай партияға кірмеймін. Неге? Өйткені, қандай бір партияның болмасын өзінің идеологиясы болады. Партияға кіргеннен кейін сол идеологияға қызмет етуің керек. Яғни, қай партияға кірсең де еркің шектеледі. Қарсы жақтың жақсы жағын да жақтырмауға тура келеді.

Ал маған ұлттық идеологиядан үлкен, ұлттық мүддеден үлкен идеология жоқ. Қазір ұлттық мүдде мәселесі өз деңгейінде жөнді көтерілмей жатыр. Көтерілсе де, жеткіліксіз. Ал ұлттық мүдде мәселесін, ешқандай партияға кірмей-ақ, айтып та, жазып та жүрмін. Жалпы қоғамдағы келеңсіз жағдайларды айту үшін қалай да бір оппозициялық болсын, оппозициялық емес болсын, бір партияға кіру міндетті емес. Сондай партияға кіріп алып та ештеңе бітірмейтіндер көп. Қоғамдағы келеңсіздіктермен күрескеннің бәрін оппозиция дейтін болсақ, онда Абай да, Махамбет те, Пушкин де, Байрон да өз замандарының оппозиционерлері боп шығады. «Болмасаң да ұқсап бақ» дегендей осы ұлы адамдардың ұстанған жолында болғым келеді. Бұдан да түсінікті болу үшін айтайын, егер ғайыптан-тайып қазіргі оппозициялық күш билік басына бара қалса мен оларға да оппозиция болам. Мен тіпті қазірдің өзінде оппозицияға оппозициямын. Өйткені олардың бағдарламасында да, Конституция жобаларында да ұлттық мүдде аз қамтылған. Нақты, жұрттың дәлірек айтқанда, ұлттың рухын көтеретіндей ештеңе таба алмадым. Жалпы қазақ халқынсыз, оның мүддесін алға шығармай бірдеңе бітірем деу әурешілік. Енді бұдан былай билік басындағылар болсын, оппозицияда болсын ұлттық мүддені «көзір» етіп ұстамаса, жеңіліске ұшырайды. Қазақ халқын көзге ілмей саясат жасаймын деу — үлкен қателік. Әрине, бәрі де заң аясында болу керек. Мұны мен тектен-тек айтып отырғам жоқ. Конституциямызда орыс тілі қазақ тілімен қатар қолданылады деп жазылған ғой. «Қатар» деген сөзге назар аударыңыз. Яғни, Конституция талабы бойынша, орыс тілін қазақ тілімен деңгейлес қолдану керек. Одан аспау керек. Міне, бізде осы талап орындалмай отыр ғой. Қазақ тілі орыс тілінің шаңына ілесе алмай қалды. Бұл — Конституцияны таза бұрмалау. Қазақ тілі, тек көз бен көңілді аулайтын декортивті тілге айналып барады, айналып барады емес-ау, айналып кетті. Бұл — қатер.

Ал оппозиция керек пе, керек емес пе деген мәселеге келсек, ол керек. Оппозициясыз демократиялық қоғам болмайды. Демократияның ең басты белгісі — оппозиция.

— Алдағы сайлауда оппозиция жеңіске жетеді деп ойлайсыз ба?

— Біреулердің көңіліне келсе де айтайын, жеңіске жете алмайды. Неге? Соған тоқталайын. Әрине, көп адам Грузия мен Украинаны алға тартады. Грузияның экономикасы нашар дамығандықтан оппозиция бел алып кеткен болсын, ал Украинаның экономикасы дамып келе жатса да билік жеңіліске ұшырады ғой, сондықтан да ол факторды алға тартпай-ақ қояйық дейді. Солай-ақ болсын. Бірақ, мәселенің үшінші жағы бар ғой. Көп адам соны ескермейді.

Дәл бүгінгі таңда, қазіргі билік басындағылар өте оралымды, өте шалымды, өте икемді болып тұр. Яғни, өздерінің әрекеттерімен оппозицияның қай жағынан болсын алдын орап кетеді. Көріп отырсыз ғой, оппозиция көтере бастаған істің бәрін билік басындағылар бірінен соң бірін іске қосып жіберді. Әлеуметтік жағдайлар да, саяси реформалар да жүзеге асырылып жатыр. Бұл — не деген сөз? Бұл — билік басындағылар да демократиялық ұстанымдармен жұмыс істеп жатыр деген сөз. Кезінде Грузия мен Украинада бұлай болған жоқ. Ол елдердің бұрынғы басшылары қатып-семген, сірескен жүйемен жұмыс істеді. Икемділік таныта алмады. Ал біздегі билік, дәл қазір өте икемді. Демократиялық үрдіске лайықты жақсы идеяны не ойлап табады, немесе айтылған жақсы идеяны пайдалана қояды. Сөйтіп оппозициялық күштердің қолындағы «қару-жарақтарды» бірінен соң бірін сыпырып жинап алып жатыр. Жаңа өзің айтқан, Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққа арнаған Жолдауында, оппозицияның да жақсы ойларын пайдаланайық деуі, жай көңіл үшін айтыла салған сөз емес екеніне, қазіргі көп жұрттың көзі жетті. Ал мұндай биліктің ғұмыры келте деуге ауыз бармайды.

— Соңғы кездері «космополит» деген термин сөзі жиі айтылып жүр. Жуырда ақын Мұхтар Шахановтың «Космополит қазақтар» деген өлеңі біраз басылымға шықты. Космополиттер шынымен-ақ біз ойлағандай өз ұлтын, тілін, салт-дәстүрін жек көретіндер ме?

— Сөз жоқ, космополит ұғымы біз үшін — өте жексұрын, сұмпайы ұғым. Естіген кезде, еріксіз тыжырынып қаласың.

Ал американдықтар үшін тіпті де олай емес. Әрбір американдық өзін космополит санайды.

Өйткені олар сол космоплит сөзіне американдық рухты, американдық идеяны сіңіріп жіберген. Әрбір американдық, ең алдымен Американы асқақ тұтады, сол өз елі үшін мақтанады. Кез келген мерекеде кішкентай баласына дейін Американың жалауын көтеріп жүреді. Олар өз ұлтының тілін, салт-дәстүрін аспанға көтеріп мадақтайды. Сонан кейін барып бүкіл планетаның баласымын деп жар салады. Әрине, бүкіл планетаның жартысы солардың тілінде сөйлеп тұрса, космополит болу олар үшін мақтаныш. Қалған елдер де менің тілімде сөйлесін деп ойлайды. Ойлап қана қоймайды, сол үшін бар күш-қуатын жұмсайды. Сондықтан да олар космополитизмді ұран етіп көтереді. Егер бүкіл планетаның тең жартысы қазақ тілінде сөйлеп тұрса, мен де космополит болар ем. Бірақ жағдай олай емес қой. Біз сол космополитизмге жұтылып кетпес үшін күресіп жатырмыз. Біздің космоплиттер американдық космополиттерден мүлде бөлек. Американдық космополиттер өз елін асқақ тұтып барып, бүкіл планетаның перзенті болғысы келсе, ал біздің космополиттер өз ұлтын аяқ асты етіп, түкке алғысыз етіп барып бүкіл планетаның перзенті болғысы келеді. Яғни, американдық космополит үшін космополитизм басқа елдерге жүргізетін үстемдік құралы да, ал біздің космополит үшін космополитизм өз ұлтының мойнына құлдық қамытын кигізу құралы. Міне, айырма қайда!

Кезінде интерноционализм де орыс шовенизміне қызмет етті. Өз ұлтынан безген, өз ұлтының тілін білмеген, орысша оқыған, орысша сөйлеген интерноционалист болды ғой. Міне, космополит те сондай. Енді космополитизмнен біз түгілі, сол орыстардың өзі қорқып отыр...

— Әңгімеңізге рахмет.

---