Кәусар бұлақ

Жуырда жазушы Ә. Нұрпейсов екеуміз Москваға ұштық. Қалада қырық градус ыстық. Самолет іші одан да бетер қапырық. Ындынымыз кеуіп қаталап барамыз. Ұятты қойып, стюардессаны зыр жүгіртіп қайта-қайта су сұраймыз. Бірақ жылып кеткен минерал су, шөлімізді үдетіп, ішімізді кептіре береді. Екеуміз бір-бірімізге қарап: «Шіркін-ай, Алатаудың кәусар бұлағынан бір кесесін сіміріп жіберер ме еді», — деп арман етеміз.

Шыңғыс Айтматов шығармасы туралы сөз айтуды ойлағанда менің ойыма дәл осы оқиға келді. Шынында да қазіргі топан өлең мен топан прозаның мол заманында Шыңғыс шығармасын оқысаң — шөл қандырмайтын жылымшы суды іше-іше ішің кепкен кезде қайнар бұлақтың мөлдір суына бас қойғандай мейірің қанады.

Бұл жазушының атына сан тілдерде мадақ сөз аз айтылған әлі де айтыла бермек. Бірақ кейде сол әсіре мадақ, таңдай қаққан тамсаныстар қайталанбас сом таланттың тереңін ұғып, шын асылын тануға онша көп пайдасын тигізе де қоймайды. Өйткені бүкіл совет әдебиетіне өзінше бір құбылыс болып келген Шыңғыс Айтматов сияқты шынайы таланттар ойлана сөйлеуді, қинала зерттеуді қажет етеді.

Мен де Шыңғыс қаламынан туған дүниені қапы жібермейтін оқушылардың бірімін. Кей туындыларын өз аузынан тыңдап, ақылдасып, пікірлескен кездерім де болды. Осы жазушының қай шығармасын оқысам да оның есімін алғаш естіп, тұңғыш туындысымен сырттай танысқан кезім еске түседі.

Елу жетінші жылдың күзінде «Қаһарлы күндер» романын аударып жатқан орыстың қарт жазушысы, «Октябрь» журналының редколлегия мүшесі Александр Михайлович Дроздовтың үйінде болғанымда Шыңғыс есімін алғаш естідім. Ол кісі: «Қырғыздың бір жас жазушысы «Бетпе-бет» деген ұзақ әңгіме жазып әкелді. Соны аудардым. Фамилиясы... фамилиясы сіздің фамилияңызға ұқсас... Айтанов», — деді. Сол кезде өзге тұрсын аудармашысы шатастырын отырған Айтматов фамилиясы арада екі жыл өтпей-ақ, одақ тұрсын сонау батыс елдерінде де дүр ете түсті. Александр Михайловичке «Бетпе-бет» қатты әсер етсе керек, ол тебірене отырып әңгіменің негізгі желісін маған айтып берді. Әлі оқымай тұрып, сол Александр Михайловичтің айтуында бұл шығарма маған мықты әсер етті. Кейін оқып шыққанда сол әсерім күшейе түсті. Жас жазушы өмірдің нағыз бір өзекті жерін ұстап, қасіретті жағдай арқылы — кейіпкерлерінің түбегейлі адамгершілік қасиетін жеріне жеткізіп, саралап ашып беріпті.

Осы өткір де құрыштай шымыр, шағын болса да салмағы романнан ауыр шығарманы оқығанда үлкен ойға қалдым. «Бетпе-беттегі» суреттелген оқиға мен өмір көріністері де көбімізге таныс, суреттеу тәсілінде де пәлендей алып-жұлып бара жатқан ерекшелік жоқ. Ал, сөйте тұра осы шығарманың әсіресе сол кездегі қалың әдебиеттен оқшay бөлініп, таңырқатқан себебі неде? Сөз жоқ, бұл сол кездегі конфликтсіздік теориясы мен өмірді сырлап көрсететін жалған бояма тәсілдердің молшылығынан қуаң тартқан әдебиетіміздегі жаңа леп, батыл сөз болды. «Бетпе-бет» совет әдебиетіне қаламы қалтырамайтын, өмір шындығына берік, батыр жазушы — азамат жазушы келгенін аңғартты.

«Жігітке пайда бермес жалған ерлік» демекші әдебиетке де жалаң батырлықтың пайдасы шамалы. Әдебиеттегі батырлық терең шындықпен тамырлас. «Бетпе-бетте» терең өмір шындығы жатыр. Шығарманың басты кейіпкері Сейде бар табиғатымен, жаратылыс болмысымен нағыз халықтық образ. Оның бойында халықтық ана сүтімен келе жатқан адамгершілік адалдығы, махаббатқа беріктігі де мол, сонымен бірге арғы заманнан әлі арылып болмаған ой-өрісінің тарлығы, мешеулігі де баршылық. Оның ой-өрісінің жеткен жері — от басының, үй-ішінің қамы, құдай қосқан қосағы жақсы көрген жарының қамы. Өз басының жанға жамандығы жоқ, еш пендеге жақсылықтан басқа тілемейді. Бұл әрине, әр жақсы адамның басында болатын табиғи тілек. Ал осы от басы мен ел мұраты қайшы келгенде... Жазушының шеберлігінің де, талант құдіретінің де шырқап көрінгені осы ара. От басы, жақсы көрген жақынының ар жағында халық, ел, Отан мүддесі бары... Бұл ұғымға жету Сейдеге аса қымбатқа түседі. Ол оған бұрынғы абзал тұтқан асылының күйреуі, жан шошырлық психологиялық күйзеліс арқылы жетеді. Шынында да Отанға деген опасыздықты әріден-тереңнен қопарып, халықтың түбегейлі қасиетімен тамырластырып, жеріне жеткізе әшкерелеген екінші бір осындай шығарманы атау оңай емес. Оңды-солды қолданылып жүрген «терең идеялы» деген асыл сөз арзандап кетпеу үшін, дәл осындай шығармаларға ғана айтылса керек.

Әйтсе де Шыңғыстың атын Одаққа, одан шетелдерге таратқан келесі туындысы «Жәмила» повесі болды. Бұл шығарманы қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов қатты сүйсініп, елге насихаттады, онымен француздың атақты жазушы-ақыны Лун Арагонды таныстырды. Луи Арагон: «Әлемдегі ең асыл махаббат» деп мақала жазып, бұл повесті батыс елдеріне кең мадақтады. «Жәмила» повесі жас жазушының алғашқы қадамындағы жаңа бір белесі болды. Және жазушы таланттың жаңа қырын, оның лирикалық арнасын танытты.

Әр шығарма, әрине, ыңғайына қарай әркімге әр түрлі әсер етеді. «Жәмила» сияқты тамаша повесті қанша қатты ұнатсам да, мен үшін «Бетпе-беттен» алған әсерім, оның қасіретті тереңдігі артығырақ көрінетін. Осы ойда жүргенімде, алпысыншы жылы ақындар Қуандық Шаңғытбаев, Ізтай Мәмбетов, Шыңғыс шығармаларын зерттеуші және оларды қазақ тіліне, татар тіліне аударып жүрген марқұм Қалжан Нұрмаханов төртеуміз, Фрунзе қаласына Шыңғысқа қонаққа бардық. Ұйықтар алдында Шыңғыс мен жатқан диванның қасына келіп отырды. Әңгімелесіп, пікірлескісі келген түрі бар. Бұл біздің алғашқы ұзақ пікірлесуіміз еді. Сөз арасында мен жоғарыдағы ойымды айттым.

— Көп мақталып жатқан «Жәмилаң». Бірақ маған сол алғашқы «Бетпе-бетің» көбірек ұнайды. Ал, өзіңе қалай?

— Маған да солай, — деді Шыңғыс жымиып.

Қазір ойланып қарасам да осы ойымды дұрыс көрем. Өйткені Шыңғыс Айтматовтың кейінгі жазылған талай жарқын да өткір, тамаша шығармаларының негізгі қасиеттері тарының қауызындай сол «Бетпе-бетке» сиып тұрған тәрізді. Абзалы Шыңғыс шығармаларында лиризмнен гөрі шиеленіскен драматизм, керек десеңіз трагизм басым. Оның повестерінің аумай экранға не сахнаға түсе қалатыны да осыған айқын дәлел.

Осы кездескенімізде де әдебиеттегі «не жазып жатсың» сөз болды.

— Бірінші мұғалім туралы повесть жазып жатам, — деді Шыңғыс. Жаңа туындысы қатты толқытып жүрген тұс болар. Кішкене булығып отырды да: — Әйтеуір бірінші мұғалім... тұңғыш ұстаз жайлы шығарма болмақ, — деді.

Қызғылықты әдебиет әлеміне дендеп енді кіріп келе жатқан ыстық кездегі әңгімеміз де ыстық, толқымалы болды. «Осы шығармаға барымды салып жатырмын. Осыдан кейін жазатын еш нәрсем қалмайтын сияқты» — деді Шыңғыс. Бұдан кейін: «Ботакөз», «Ана — Жер-ана», «Арманым Әселім», «Қош бол, Гүлсары», «Ақ кеме» барын Шыңғыс сол сәтте білген де, ойлаған да жоқ.

Шыңғыс өзінің геройлары сияқты бөлініп жарылуды, екі ойлы дүдәмалдықты білмейді. Кейінге еш нәрсесін іркіп қалмай, әр туындысын ең соңғы жазып жатқан дүниесіндей сарқыла, таусыла жазу шынайы талантқа тән қасиет.

Бұл қасиет жазушының әр шығармасынан көрініп тұр. Айтматовтың қай дүниесін алсаң да ар жағында айтылмаған еш нәрсе қалмаған сияқты. Әрбір өмір құбылысын, драмалық қайшылықты түбіне дейін үңгіп, әбден ширатып, ширықтырып береді.

«Ана — Жер-ана» повесін қолжазба күйінде, автордың өз аузынан тыңдағанда З. Қабдолов екеуміз ұзақ уақыт сүйсіне таңырқағанбыз. Кешегі сұрапыл соғыс алып келген бар ана қасіретін, жар қасіретін бір адамның басына түгел сыйғызып берген бұл шығарма тереңіне дейін тебірентпей қоймайды. Мұнда ұлы қасірет, терең трагизм бар, бірақ бұл трагизм адамның — ананың адамгершілік ұлы қасиетін, рухани құдіретін ашқан өршіл трагизм. Абзалы көркем шығарманы өмір шындығынан гөрі жалаң пафосқа қарай ойыстыратын публицистикалық сарын бұл повесте өзінің дәл бір қажетті температурасында үлкен сезімді қыздырып, ширықтыра түседі.

Жиырмасыншы ғасырдың көркем ойының жеткен бір биігі адам сезімін бақайшағына дейін шағып терең де нәзік талдайтын және риясыз шын суреттейтін — психоанализ. Бұл бүгінгі әлем әдебиетіндегі тамаша құбылыс. Бірақ Айтматов талантының табиғаты бұдан бөлек. Ол адам жанына микроскоппен үңілмейді. Оның кейіпкерлері екі ұдайлықты білмейтін, дүдамалдан аулақ кесек, сом тұлғалар да, суреттейтіні үлкен жан күйзелісі, ірі отты сезімдердің қақтығысы. Бүгінде толып жатқан әлем әдебиетінің ағысында, сан-алуан ғажайып суреткерлердің арасында Шыңғыс өнеріне ерекше, өзіндік сипат беріп тұрған да осы қасиет.

Көркемдік тәсілінде таратып талдаудан жиынтықтап ширату әдісі — яғни анализден синтез басым болғандықтан, Шыңғыс шығармаларының көлемі де шағын. Ол өмірлік оқиғаларды арам майынан арылтып, драмалық өзегін тереңнен аршып алады да жеріне жеткізе ширықтырып бере біледі. Оның шығармаларының сығулы тұрған серіппедей серпінді болуының түпкі сыры осында.

Сонымен бірге жазушының жіті көзі, Абайша айтқанда көңіл көзі қарапайым өмір құбылысының ар жағындағы, өзге адам аңғармайтын терең сырын қапы жібермейді. «Ақ кеме» повесіндегі жағдайды көрмей жүрген жазушылар жоқ-ақ шығар. Бір үйлі жан мен өзіне тәуелді шөкімдей төңірегін билеп-төстеп жүрген адамдар аз ба. Ондайлардың әр ауылдан біреуі емес, бірнешеуі табылатын болар. Ал, осы кішкентай тирандардың әлеуметтік, қоғамдық үлкен зиянын жеріне жеткізе әшкерелеген, әсіресе Айтматовша әшкерелеген жазушылар, ай, көп болмас. Алғашқыда сынның да бұл шығармаға үрке қарағаны сол жаңалығы мен батылдығынан болар. Я, ащы шындықтан ат-тонын ала қашатын жауырды жаба тоқуға үйренген көлгір тоғышарлар бұл туындыға бір-бір кесек лақтырып та бақты. Бірақ биік шығарма өзінің биіктігін істеді.

Үлкен әлеуметтік проблема, азаматтық тақырыбы Айтматов шығармаларында бәсеңсіп көрген емес. Оның жаңа бір белесі белгілі қазақ драматургі Қалтай Мұқамеджановпен бірігіп жазған «Көктөбедегі кездесу» (Восхождение на Фудзияму)» драмасы болды. Бұл пьесада өpeн прозаик пен тәжірибелі драматургтың ақыл ойы қабысып — адамдық пен адалдық проблемасын әлеуметтік биік сатыға көтерді.

Айтматов қазір әлемге аян жазушы. Оның еңбектерін қай халық та қуана қарсы алады. Бірақ жазушы шығармасы алдымен өз халқына жақын. Өйткені ол халықтың ішінен шыққан төл туындысы, бойдағы бары, абыройы. Қырғызбен бірге Шыңғысқа қазақ та ортақ десем асырып айтқан болмаспын. Өйткені ағайынды екі ұлттың тірлігі, тағдыры, тұрмыс-салты ортақ, рухани болмысы, ендігі егіз. Шыңғыс кейіпкерлерінің ұлттық сипатын қазақ, қырғыз деп бөлу қиын.

Шыңғыс алғаш Лениндік сыйлыққа ұсынылғанда екі елдің ортақ ағасы Мұхтар Әуезов, қырғыздың аға жазушысы Түгелбей Сыдықбековке:

— Қырғыздың Тай торысын бәйгеге қосып тұрмыз ғой. Екі ел болып бірге көтермелейік, — деп еді.

Шыңғыстың елу жылдық мерейлі мерекесі де екі елге ортақ. Қазақ оқырман қауымы өткен жылы «Қош бол, Гүлсарыны» оқыса, биыл Айтматов шығармаларының қалың томын қолына алып отыр. Бұл кітапты да ортақ Алатаудың кәусар бұлағына бас қойғандай сүйсіне сімірер деп сенеміз.

1978