Қазақстан Республикасының Конституциясы еліміздің құқықтық жүйесінің өзегі

30 тамыз – Конституция күні

Қазақстан Республикасының Конституциясы күні азаматтардың еліміздің басты Заңына назарын арттырады. Қазақстандықтарды бұл құжаттың мазмұны, Конституция азаматтарға қандай құқықтар мен құндылықтар беретіні және елде конституционализмнің қалай дамып жатқаны қызықтырады.

Қазақстанның Негізгі Заңының тарихы және Конституция күні

Тәуелсіз Қазақстан өмір сүріп жатқан Негізгі Заң 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданды.

Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясы қазақ қоғамының заңнамалық негіздерінің сан ғасырлық даму процесінің жалғасы болып табылады. Қазақ хандығында қазақтар шашыраңқы көшпенділер болмағаны, қоғамдағы қатынастарды реттейтін заңдар қабылдағаны белгілі. Әсіресе 17-18 ғасырлар тоғысында қабылданған «Тәуке хан заңдары» немесе «Жеті жарғы» сәтті болды.

Бүкіл ХХ ғасыр дерлік Қазақстанның тағдыры Кеңес Одағымен байланысты болды, сондықтан республика өмір сүрген заңдар кеңестік сипатта болды:

1926 жылғы Қазақ АКСР Конституциясы РКФСР Конституциясын іс жүзінде қайталады, өйткені ол РКФСР Конституциясының бір бөлігі болды.

Қазақ КСР-нің 1937 жылғы Конституциясы басқа республикалармен Одаққа ерікті түрде қосылуды бекітті.

Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясы республикадағы бүкіл басқару жүйесінен Коммунистік партияның үстемдігін бекітті.

1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін ғана ел заңдарының қалыптасу процесі өз бетінше жүргізіле бастады. Ол «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңнан басталып, 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының номаларынан жоғары болып, елімізде бір жылдан астам Негізгі Заңның қызметін атқарды. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясын 1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі қабылдады. ол елдің жаңа мәртебесін қамтамасыз етті. Негіз ретінде парламенттік республика үлгісі алынды, бірақ биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарының өкілеттілігі реттелмеген күйінде қалды.

Академиктер, профессорлар, заңгерлер Ата заң бойынша жұмысты жалғастырды, олар басқа елдердің жиырмаға жуық осыған ұқсас құжаттарын зерттеді. Содан кейін еліміздің 3 миллионнан астам азаматы қатысқан Конституция жобасын ұзақ талқылау үдерісі басталып кетті. Ұжымдық талқылаулар барысында 30 мыңға жуық түрлі толықтырулар мен өзгертулер ұсынылды, оның 1 мыңнан астамы жобаға енгізілді. Қазақстан Респбликасының жаңа Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда өткен референдумда халық тарапынан қабылданды. 7 миллионнан астам азамат, яғни дауыс бергендердің 90 пайызы жаңа Конституцияны қабылдады, көп ұзамай ол күшіне енді.

Конституцияның қорытынды ережелерінде (90-бап) құжат қабылданған күн 30 тамыз Қазақстан Республикасының Конституциясы күні мерекесі болып белгіленді. Еліміздегі мерекелер туралы заңда ол мемлекеттік мереке мәртебесіне ие, сондықтан еліміздің барлық азаматтары үшін демалыс күні болып табылады.

Осы жылдар бойы конституция өзгеріссіз қалған жоқ, оған 5 рет өзгертулер енгізілді, 2022 жылы конституциялық реформа жүргізілді. Негізгі Заңға өзгерістер енгізу тұрғысынан Қазақстанда көптеген елдерге қарағанда қатаң жүйе қалыптасқан. Ол Заңды өзгермелі саяси күштерге сәйкес жиі және ерікті өзгертулерден қорғайды. Елеулі түзетулер қоғамда талқыланып, тек референдумда ғана қабылданады.

Қазақстан Конституциясы туралы маңызды деректер

Еліміздің қазіргі Конституциясы қазақ және орыс тілдерінде жазылған. Мемлекеттік тіл – қазақ тілі, бірақ мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында онымен қатар орыс тілі де қолданылады. Бір қызығы, қазақ тіліндегі Конституция орыс тілі нұсқасынан(7168-ге қарсы 8904 сөз) үлкен болып шықты, оған қазақ тілінің ерекшеліктері мен заң терминдерінің аудармасы әсер етті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі мазмұны мен құрылымы

Кіріспеде тарихи тағдыры ортақ, өзін бейбітсүйгіш азаматтық қоғам деп танитын және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін сезінетін қазіргі қазақ қоғамының аса маңызды қағидалары баяндалған. Осының негізінде Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайды деп көрсетілген. Ата Заңның ең негізгі деген кейбір баптарына тоқталып, түсініктеме беруді жөн көріп отырмыз.

Негізгі Заң 9 бөлімнен тұрады, онда мемлекеттік құрылымның негіздері, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары көрсетілген. Алты бөлім елдегі билікті жүзеге асыруды ұйымдастыру негіздеріне (президент, парламент, үкімет, конституциялық сот, сот жүйесі және жергілікті өзін-өзі басқару туралы ережелер) арналған.

Ол қоғамның іргелі принциптерін бекітетін 99 баптан тұрады. Елдегі билік өзара әрекеттесетін, бірақ тежемелік және тепе-теңдік жүйесін құрайтын үш тармаққа (заң шығарушы, атқарушы және сот) бөлінген.

ҚР Конституциясының 1-бабы мемлекет пен оның құндылықтарының негізгі сипаттамаларын айқындайтын іргелі бабы болып табылады. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде айқындайды. Бұл саяси құрылымның негізі адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге, биліктің бөлінуіне және құқықтық қорғаудың кепілдігіне негізделген демократия екенін білдіреді. Зайырлылық мемлекеттің діни ұйымдардан тәуелсіздігін және мемлекеттік діннің жоқтығын көрсетеді. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты мен қорғалуын қамтамасыз етуге деген ұмтылысты білдіреді.

ҚР Конституциясының 2-бабы елдің мемлекеттік құрылымының негізгі қағидаттарын белгілейді. Президенттік басқару нысаны бар біртұтас мемлекет Қазақстанның біртұтас және бөлінбейтін саяси бірлік екенін білдіреді. Елдегі билік Мемлекет басшысы және Конституцияның кепілі қызметін атқаратын Президенттің қолында шоғырланған. Мемлекеттің егемендігі оның тәуелсіздігі мен өз аумағындағы жоғарғы билігін білдіреді. Қазақстан өз аумағының қол сұғылмаушылығын, тұтастығын және бөлінбейтіндігін қамтамасыз етуге міндеттенеді, бұл елдің тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің кепілі болып табылады.

Конституцияның маңызды ережелерінің бірі – мемлекеттік биліктің басты және бірден-бір бастауы – халық (3-бап). Бұл құқық республикалық референдум, еркін сайлау, мемлекеттік органдарға өкілеттіктерді беру арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы ең жоғары заңдық күшке ие (4-бап), бүкіл құқық жүйесінің өзегі және басқа құқық салаларының қайнар көзі болып табылады. Бұл азаматтарға Ата Заңның тиісті нормалары негізінде өз құқықтарын сотта қорғауға мүмкіндік береді.

Елде әртүрлі партиялар мен қоғамдық бірлестіктердің қызметі түріндегі идеологиялық және саяси әртүрлілік жарияланды (5-бап).

Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы елдегі меншікке қатысты маңызды қағидаттарды қамтып, мемлекеттік және жеке меншікті тең тану мен қорғауды қамтамасыз етеді. 1-тармақта Қазақстан Республикасының мемлекеттік және жеке меншікті мойындайтыны және бірдей қорғайтыны атап көрсетілген. Бұл екі меншік түрі де бірдей құқықтық мәртебеге ие болып, мемлекет меншік иелерінің құқығын құрметтеуге және қорғауға міндетті екенін білдіреді.

Қазақстандағы конституционализмнің дамуы

Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының үш онжылдығы ішінде қоғамда елеулі өзгерістер болды, олар Ата Заңдағы өзгерістерден көрініс тапты. Конституцияға бірнеше рет түзетулер қабылданды, олардың 90-нан астамы осы уақыт ішінде енгізілді.

Түзетулердің көпшілігі (41) 2007 жылы енгізілген. Олар пропорционалды сайлау жүйесін орнатты, саяси партиялардың мүшелері ғана Мәжіліс депутаты бола алады. Қазақстан халқы Ассамблеясына коституциялық мәртебе берді. 2017 жылы өзгерістер президенттің, парламент пен үкіметтің өкілеттіктерін қайта бөлуге әсер етті.

2022 жыл Қазақстандағы конституционализмнің қалыптасуы мен дамуының маңызды кезеңі болды – елді басқаруда іргелі реформа жүргізілуде. Бұл реформаның мәнін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев былайша ашып көрсетті: «Конституциялық реформа Қазақстан тарихындағы жаңа дәуірдің бастауын белгіледі. Ендігі жерде әділдік, ашықтық және ынтымақтастық қағидаттары қатаң сақталады».

Түзетулер жобасын заңғер ғалымдар әзірлеп, азаматтарға таныстыру үшін ұсынылды. Қазақстан Конституциясына 33 бапқа 56 түзету енгізілді. Түзетулер мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылының жаңа форматына әкеледі: олар азаматтардың елді басқаруға қатысу құқықтарын кеңейтеді, азаматтық құқықтарды қорғауды күшейтеді. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Парламентінің мәртебесі мен рөлі артып, жаңа мемлекеттік үлгіге – суперпрезиденттіктен президенттік республикаға көшу жүзеге асырылуда. Конституциялық реформа бүкіл құқық саласын жаңартуға жол ашты.

Өзгерістер 2022 жылы 5 маусымда өткен жалпыхалықтық референдумда   қабылданды. Көпшілік Ата Заңға өзгерістер енгізу туралы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлының бастамасын қолдады. Бүкілхалықтық дауыс беру қорытындысы бойынша Орталық сайлау комиссиясы түзетулер жобасын референдумға қатысушылардың 77 пайызы қолдағанын атап өтті. Осылайша, ел дамуының жаңа тарихи кезеңі басталды. Конституцияға енгізілген өзгерістермен бірге мемлекеттің саяси жүйесі өзгеруде. Референдум арқылы Ата Заңымызға енгізілген түзетулер күшіне енді.

Негізгі өзгерістер мыналар:

• Қазақстан суперпрезиденттік басқару түрінен ықпалды парламенті бар президенттік басқару түріне өтуде.
• Прзиденттің туыстарына жоғары мемлекеттік лауазымдарды атқаруға тыйм салынады.
• Жер мен оның астары халықтікі.
• Қазақстандықтар Конституциялық сотқа өз бетінше жүгіне алады.
• Қазақстанда өлім жазасы болмайды.
• Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылады.
• Сенаттағы президенттік квота қысқарады, Қазақстан Халқы Ассамблеясының Мәжілістегі квотасы жойылады.
• Мажоритарлық жүйе сайлаушылардың өтініші бойынша депутатты кері қайтарып алуға мүмкіндік береді.
• Тұңғыш президенттің ерекше рөлі мен артықшылықтары туралы ережелер алынып тасталды.

Конституция күні – әрбір азаматтың еркін демократиялық қоғамда өмір сүру құқығына кепілдік беретін еліміздің Ата Заңының мерекесі. Еліміздің әрбір тұрғыны өзінің қай мемлекетте тұратынын, қандай құқықтары бар екенін білу үшін осы еліміздің басты құжатымен және оның тарихымен танысу маңызды.

Сабырхан СМАҒҰЛОВ,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қазақстан тарихы кафедрасының оқытушысы

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: