1986-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы мәдени-әлеуметтік өзгерістер

Қазақстандағы 1986 жылдан 1991 жылға дейінгі кезең еліміздің мәдени және әлеуметтік құрылымында өшпес із қалдырған өзгерістер мен қайта құрудың тарихи эпопеясын білдіреді. Сол бетбұрыс кезеңде, халықтар Кеңес Одағындағы қайта құрудан кейінгі өзгерістер жолын іздеген кезде, Алматы Қазақстанның болашақ болмысын қалыптастыратын маңызды оқиғалар алаңына айналды.

1986 жылы Алматыда өткен митинг ұлттық сананың жікке бөлінуіне, өзіндік болмысын іздеуге ұйытқы болды. Бұл оқиғалар қоғамдық өмірдің барлық салаларына — тілдік өзгерістер мен ұлттық қозғалыстардан бастап экономикалық реформалар мен мәдени қайта құруларға дейін әсер еткен өзгерістер сериясының бастау нүктесі болды.

Бұл мақалада біз 1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда болған мәдени және әлеуметтік өзгерістерді қарастырамыз. Бұл оқиғалардың ұлттық бірегейлікті қалыптастырудағы, тіл саясатындағы өзгерістердегі, экономикалық қайта құрулардағы, қоғамдық қозғалыстардағы рөлін ашып көрсетеміз. Сонымен қатар, біз бұл өзгерістер қазіргі Қазақстанның негізін қалап, азаматтардың мәдени көрінісі мен өмір салтына қалай әсер еткенін қарастырамыз.

1. Алматыдағы митинг 1986: Ұлттың оянуы

1986 жылы Алматыда өткен митинг Қазақстан тарихындағы маңызды оқиға болды. Бұл қазақ халқының ұлттық жаңғыру үдерісіндегі бетбұрыс кезеңі болды.

Митингі 1986 жылы 16 желтоқсанда Геннадий Колбиннің Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы болып тағайындалуына қарсылық білдірген студенттер мен жұмысшылар тарапынан ұйымдастырылды. Колбин этникалық орыс болғандықтан, оның тағайындалуы Мәскеудің ел басшылығындағы қазақтардың ықпалын әлсірету әрекеті ретінде қабылданды.

Митинг бейбіт түрде басталғанымен, көп ұзамай зорлық-зомбылыққа ұласты. Шерушілер үкімет пен партия ғимараттарын қиратып, қауіпсіздік күштерімен қақтығысты. Қақтығыс салдарынан 17 адам қаза тауып, 500-ден астамы жараланған.

Алматыдағы митинг Қазақстанда және бүкіл әлемде кең резонанс тудырды. Қазақ халқының Кеңес өкіметіне наразы екенін, тәуелсіздікке ұмтылғанын көрсетті.

Алматыдағы митингтің салдары көп болды. Ол Қазақстандағы Кеңес өкіметінің беделінің төмендеуіне және қазақ халқының ұлттық санасының өсуіне әкелді. Қазақстандағы оппозициялық қозғалыстың дамуына да үлес қосты.

Алматыдағы митинг Қазақстанның ұлттық жаңғыруының бастамасы деп бағалауға болады. Еліміздің дамуына зор ықпал етіп, 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздік алуына жол ашты.

1986 жылғы Алматы митингісінің Қазақстан тарихындағы бетбұрысты кезең болуының негізгі себептерін мыналар:

Ол қазақ халқының Кеңес үкіметіне наразы екенін көрсетті. Шерушілер Мәскеудің Қазақстан басшыларын қазақ халқының мүддесін ескермей тағайындайтынына наразылықтарын білдірді.

Қазақ халқының ұлттық санасының өсуіне үлес қосты. Митинг қазақы болмыс пен тәуелсіздікке ұмтылудың символына айналды.

Ол Қазақстандағы Кеңес өкіметінің беделінің төмендеуіне әкелді. Митингтен кейін көптеген қазақтар Кеңес өкіметін әділетсіз, әміршіл деп қабылдай бастады.

1986 жылы Алматыда өткен митинг Қазақстанның дамуына үлкен әсер еткен маңызды оқиға. Ол қазақ халқының ұлттық жаңғыруының символына айналып, Қазақстанның тәуелсіздік алуына жол ашты.

2. Тілдік өзгерістер: Қазақ тілі мемлекеттік рәміз ретінде

Қазақ тілі — Қазақстанның мемлекеттік тілі. Бұл қазақтардың көпшілігінің, сондай-ақ Қазақстанда тұратын көптеген басқа этностардың ана тілі. Қазақ тілінің бай тарихы мен мәдениеті бар және ол Қазақстанның дамуында маңызды рөл атқарады.

Кеңестік кезеңде қазақ тілі қысымға ұшырады. Ол ресми тіл болған жоқ және білім мен мәдениетке аз көңіл бөлінді. Бұл көптеген қазақтардың ана тілінде мінсіз сөйлей алмауына әкелді.

1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ тілінің жағдайы айтарлықтай жақсарды. 1989 жылы «Қазақ КСР-дегі тіл туралы» заң қабылданып, қазақ тілін мемлекеттік тілге айналдырды. Бұл елімізде қазақ тілінің кең таралуына әкелді.

Қазақ тілі білім мен мәдениетте де маңыздырақ рөл атқара бастады. Мектептер мен жоғары оқу орындарында қазақ тілі міндетті пәнге айналып, бұқаралық ақпарат құралдары мен өнерде кеңінен қолданыла бастады.

Қазақ тілінің жаңғыруы — қазақ халқының ұлттық жаңғыруының маңызды факторы. Ол қазақтың ұлттық санасының өсуіне, болмысының нығаюына ықпал етеді.

Міне, соңғы жылдары қазақ тілінде болған нақты өзгерістер:

— Қазақ тілі ресми салада кеңінен қолданыла бастады. Ол мемлекеттік органдарда, соттарда және басқа да ресми органдарда қолданылады.

— Қазақ тілі білім беруде кеңінен қолданыла бастады. Мектептер мен жоғары оқу орындарында міндетті пән болып табылады.

— Бұқаралық ақпарат құралдарында қазақ тілі кеңінен қолданыла бастады. Ол баспа басылымдарында, теледидар мен радиода қолданылады.

— Қазақ тілі өнерде кеңінен қолданыла бастады. Ол әдебиетте, музыкада және өнердің басқа түрлерінде қолданылады.

— Қазақ тілі дамып, нығая түсуде. Ол қазақ халқының ұлттық жаңғыруының маңызды символы болып табылады және Қазақстанның дамуында маңызды рөл атқарады.

3. Тарихи мұра және ұлттық дәстүрлер

Бұл кезеңдегі оқиғалар Қазақстанның тарихи мұрасын қайта қарау уақыты болды. Ұлттық дәстүрлерді талқылау және насихаттау қоғамдық диалогтың негізгі элементіне айналды. Бұрын кеңестік идеология аясында басылған бірегей мәдени қасиеттер ұлттық бірегейліктің маңызды бөлігі ретінде түсініліп, бағалана бастады.

1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда тарихи мұра мен ұлттық дәстүрлер саласында елеулі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер бірнеше факторларға байланысты болды, соның ішінде:

1985 жылы Михаил Горбачев бастаған қайта құру қоғам мен мәдениетке мемлекеттік бақылаудың әлсіреуіне әкелді. Бұл қазақ халқының ұлттық жаңғыру процесін бастауға мүмкіндік берді.

Алматыда болған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы Қазақстан тарихындағы бетбұрыс болды. Олар қазақ халқының кеңес өкіметіне наразы екенін, тәуелсіздікке ұмтылғанын көрсетті.

1991 жылы КСРО-ның ыдырауы Қазақстанның тәуелсіздік алуына әкелді. Бұл елдің мәдениеті мен қоғамының дамуына жаңа мүмкіндіктер ашты.

Тарихи мұра

1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда қазақ халқының тарихи мұрасына қызығушылық артты. Бұған бірқатар факторлар ықпал етті, соның ішінде:

— Мемлекеттік бақылаудың әлсіреуі қазақтардың өз тарихын, мәдениетін еркін зерттей бастауына әкелді.

— 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы қазақ халқының өз тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылғанын, оның тарихын білмейінше мүмкін еместігін көрсетті.

— КСРО-ның ыдырауы қазақтардың ұлттық болмысына деген қызығушылығының артуына әкелді, бұл да тарихты білмей мүмкін емес.

— Осы кезеңде Қазақстан тарихы бойынша зерттеулер жүргізіліп, қазақ тарихына қатысты кітаптар, мақалалар, басқа да материалдар жарық көрді. Тарихи ескерткіштер, оның ішінде көне қорғандар мен басқа да археологиялық орындар қалпына келтірілді.

Ұлттық салт-дәстүрлер

1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда да ұлттық салт-дәстүрге деген қызығушылық арта түсті. Бұған бірқатар факторлар ықпал етті, соның ішінде:

— Мемлекеттік бақылаудың әлсіреуі қазақтардың ұлттық салт-дәстүрлерін еркін айта бастауына әкелді.

— 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы қазақ халқының өз тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылып отырғанын, оның ұлттық дәстүрін сақтамайынша мүмкін еместігін көрсетті.

— КСРО-ның ыдырауы қазақтардың ұлттық болмысына деген қызығушылығының артуына әкелді, бұл да ұлттық дәстүрді сақтамай мүмкін емес.

Осы кезеңде қазақтың салт-дәстүріне қатысты зерттеулер жүргізіліп, қазақтың салт-дәстүрлері туралы кітаптар, мақалалар және басқа да материалдар жарық көрді. Сондай-ақ қазақтың салт-дәстүріне арналған түрлі шаралар, соның ішінде фестивальдар, концерттер және басқа да мәдени шаралар ұйымдастырылды.

Тарихи дәстүрлердегі өзгерістер

1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда тарихи дәстүрлерде мынадай өзгерістер болды:

— Қазақ халқының тарихын зерттеуге деген қызығушылық артты.

— Қазақстан тарихы бойынша зерттеулер жүргізілді.

— Қазақ тарихына қатысты кітаптар, мақалалар және басқа да материалдар жарық көрді.

— Тарихи ескерткіштер қалпына келтірілді.

Ұлттық салт-дәстүрдегі өзгерістер

1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда ұлттық дәстүрлерде мынадай өзгерістер болды:

— Ұлттық салт-дәстүрді сақтауға деген қызығушылық артты.

— Қазақтың салт-дәстүрлері бойынша зерттеулер жүргізілді.

— Қазақтың салт-дәстүрлері туралы кітаптар, мақалалар және басқа да материалдар жарық көрді.

— Қазақтың салт-дәстүріне арналған түрлі шаралар ұйымдастырылды.

— Қазақстанның тарихи мұрасы мен ұлттық дәстүріндегі бұл өзгерістер елдің дамуына үлкен әсер етті. Олар қазақ халқының ұлттық санасының артуына, демократияның дамуына, азаматтық қоғамның қалыптасуына ықпал етті.

4. Жастар өзгерістердің қозғаушы күші ретінде

Бұл кезеңде жастар ұлттық болмыстың қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Студенттер мен жастардың митингілер мен қоғамдық қозғалыстарға белсене қатысуы олардың қазақ болмысын нығайтып, Қазақстанның болашағы туралы өзіндік бейнесін жасауға ұмтылуының көрінісі болды.

1986-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы өзгерістер үдерісінде жастар маңызды рөл атқарды. Аға буын өкілдеріне қарағанда жастар жаңа идеялар мен өзгерістерді жақсы қабылдады. Олар сондай-ақ тәуекелге баруға және наразылық білдіруге дайын болды.

Қазақстан тарихында бетбұрыс болған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасында жастар басты рөл атқарды. Алматы көшелеріне студенттер мен жұмысшылар Геннадий Колбиннің Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы болып тағайындалуына наразылық білдірді. Наразылықтар аяусыз басылды, бірақ қазақ халқының кеңес өкіметіне наразы екенін, тәуелсіздікке ұмтылғанын көрсетті.

Осы кезеңде жастар басқа да саяси және қоғамдық қозғалыстардың белсенді қатысушылары болды. Олар құқықтар мен бостандықтардың кеңеюін, демократиялық өзгерістерді және ұлттық дәстүрлерді сақтауды жақтады.

1986-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы өзгерістердегі жастар рөлінің нақты мысалдары:

— 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының көшбасшысы жастар болды. Олар билікті шегінуге мәжбүр еткен наразылық акцияларын ұйымдастырып, басқарды.

— Жастар тәуелсіздік қозғалысының белсенді қатысушылары болды. Олар Қазақстанның КСРО-дан бөлініп, тәуелсіз мемлекет құруын жақтады.

— Жастар түрлі мәдени-қоғамдық қозғалыстардың бастамашылары болды. Олар қазақ тілі мен мәдениетін дамытуды, азаматтық қоғамды нығайтуды және қоршаған ортаны қорғауды жақтады.

— 1986-1991 жылдар аралығындағы Қазақстандағы өзгерістерде жастардың рөлі зор болды. Қазақстанның тәуелсіздігіне әкелген өзгерістердің қозғаушы күші жастар болды.

5. Посткеңестік шындық: Тәуелсіздік жағдайындағы ұлттық бірегейлік

1986 жылы басталған үдерістер тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық бірегейлік үшін маңызды энергия заряды болды. Кеңестік ықпалдың бұғауынан құтылған ел өзінің бай мәдени мұрасы негізінде өзіндік болмысын белсенді түрде қалыптастыра бастады.

1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздік алуы қазақ халқының ұлттық болмысының дамуындағы маңызды кезең болды. Тәуелсіздік қазақ халқына кеңестік кезеңде езгіге ұшыраған мемлекеттілігі мен мәдениетін қалпына келтіруге мүмкіндік берді.

Посткеңестік кезеңде Қазақстанда ұлттық бірегейлік саласында елеулі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер бірнеше факторларға байланысты болды, соның ішінде:

— Тәуелсіздік алу қазақ халқының ұлттық санасының өсуіне әкелді. Қазақтар өздерін өз мемлекеттілігі мен мәдениетіне құқығы бар тәуелсіз халық ретінде қабылдай бастады.

— Қазақ тілінің жаңғыруы да ұлттық болмыстың өсуіне ықпал етті. Қазақ тілі Қазақстанның мемлекеттік тілі болып, білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары мен мәдениет салаларында кеңінен қолданыла бастады.

— Ұлттық дәстүрдің жаңғыруы да ұлттық сананың өсуіне ықпал етті. Қазақтар өз тарихына, мәдениетіне, салт-дәстүріне қызығушылық таныта бастады.

— Посткеңестік кезеңдегі осы өзгерістердің нәтижесінде Қазақстанда қазақ халқының жаңа ұлттық болмысы қалыптасты. Бұл өзін-өзі тану келесі ерекшеліктермен сипатталады:

— Тарихыңыз бен мәдениетіңізге мақтаныш. Қазақтар өзінің бай тарихы мен мәдениетін мақтан етеді және оны сақтауға тырысады.

— Қазақ тілін жаңғыртуға деген ұмтылыс. Қазақтар қазақ тілін ұлт бірлігінің маңызды факторы деп санайды және оны жаңғыртуға күш салады.

— Ұлттық бірегейлікті нығайтуға ұмтылу. Қазақтар жаһандану жағдайында ұлттық болмысын сақтауға ұмтылуда.

Бұл жаңа ұлттық болмыс Қазақстанның дамуына үлкен әсер етті. Азаматтық қоғамның нығаюына, демократияның дамуына және ұлттық мемлекеттіліктің қалыптасуына ықпал етті.

Қорыта келе, 1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда елеулі мәдени және әлеуметтік өзгерістер болды. Бұл өзгерістер бірнеше факторларға байланысты болды, соның ішінде:

1985 жылы Михаил Горбачев бастаған қайта құру қоғам мен мәдениетке мемлекеттік бақылаудың әлсіреуіне әкелді. Бұл қазақ халқының ұлттық жаңғыру процесін бастауға мүмкіндік берді.

Алматыда болған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы Қазақстан тарихындағы бетбұрыс болды. Олар қазақ халқының кеңес өкіметіне наразы екенін, тәуелсіздікке ұмтылғанын көрсетті.

1991 жылы КСРО-ның ыдырауы Қазақстанның тәуелсіздік алуына әкелді. Бұл елдің мәдениеті мен қоғамының дамуына жаңа мүмкіндіктер ашты.

Мәдени өзгерістер

Осы кезеңде Қазақстанда мынадай мәдени өзгерістер болды:

1. Қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеуге деген қызығушылық артты.
2. Қазақстан тарихы бойынша зерттеулер жүргізілді.
3. Қазақ тарихына қатысты кітаптар, мақалалар және басқа да материалдар жарық көрді.
4. Тарихи ескерткіштер қалпына келтірілді.
5. Ұлттық салт-дәстүрді сақтауға деген қызығушылық артты.
6. Қазақтың салт-дәстүрлері бойынша зерттеулер жүргізілді.
7. Қазақтың салт-дәстүрлері туралы кітаптар, мақалалар және басқа да материалдар жарық көрді.
8. Қазақтың салт-дәстүріне арналған түрлі шаралар ұйымдастырылды.

Әлеуметтік өзгерістер

Осы кезеңде Қазақстанда мынадай әлеуметтік өзгерістер болды:

1. Қазақ халқының ұлттық өзіндік санасы артты.
2. Қазақтар елдің саяси өміріне белсенді түрде араласа бастады.
3. Қазақтар елдің қоғамдық өміріне белсене араласа бастады.
4. Қазақстанда жаңа қоғамдық қозғалыстар дами бастады.

Бұл өзгерістер Қазақстанның дамуына үлкен әсер етті. Олар қазақ халқының ұлттық санасының артуына, демократияның дамуына, азаматтық қоғамның қалыптасуына ықпал етті.

1986-1991 жылдар аралығында Қазақстанда болған мәдени және әлеуметтік өзгерістер ел дамуының маңызды кезеңдері болды. Олар Қазақстанның тәуелсіздік алып, елді одан әрі дамытуға жол ашты.

Сарсен Елнұр

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: