Әл-Фарабидың "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары" шығармасы

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
«Философия және Саясаттану» факультеті
«Дінтану және Мәдениеттану» кафедрасы
«Мәдениеттану» мамандығының 2 курс студенті Қайнар Мадина
Жетекшісі: Кудерина Айжан Нурхамитовна

«Адам бақытқа жету үшін әуелі өзінің ішкі жан дүниесін жетілдіруі керек. Адам өз табиғатына қарай ақыл-ойы мен іс-әрекетін дұрыс бағытта дамытып, рухани жетілуге ұмтылған кезде ғана шынайы бақытқа қол жеткізеді». Бұл үзіндіде Әл-Фараби адамның бақыты тек сыртқы жағдайлармен ғана емес, оның ішкі жан дүниесімен және рухани дамумен байланысты екенін көрсетеді. Философтың пайымдауынша, ақыл-ой мен моральдық қасиеттердің жетілуі адамды бақытқа жетелейді. Бұл идеялар адамның өзін-өзі тану және жетілдіру арқылы өмірдегі басты мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігін айқын суреттейді. Яғни ол өз шығармасында қазіргі кезге дейінгі өзекті болып келетін мәселелерді Х ғасырдың өзінде жазып қалдырған.

Әбу Насыр әл-Фараби (870–950 жж.) — түркі ғұламасы, философ, энциклопедист-ғалым және музыка теоретигі. Оның толық аты-жөні — Әбу Наср Мұхаммад ибн Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби, бірақ ол қысқаша әл-Фараби немесе “екінші ұстаз” (Аристотельден кейін) деп аталып кеткен. Әл-Фараби 870 жылы қазіргі Қазақстан аумағындағы Отырар (арабша — Фараб) қаласында дүниеге келген. Оның отбасы білімге құштар, ықпалды болған. Әкесі әскери қолбасшы қызметін атқарғандықтан, әл-Фараби жас кезінен бастап жан-жақты білім алуға мүмкіндік алған. Әл-Фараби білім алу мақсатында Отырардан кейін Самарқанд, Бұхара, Харран, Бағдат және Алеппо сияқты қалаларда болып, сол кездегі ең үздік ұстаздардан дәріс алған. Ол логика, философия, медицина, математика, астрономия, музыка теориясы және тіл ғылымы бойынша терең білім алды. Оның Бағдаттағы еңбегі ерекше орын алады, өйткені дәл сол жерде әл-Фараби Аристотель, Платон сияқты ежелгі грек ойшылдарының философиялық жүйелерін зерттеп, оларға түсініктемелер жазды. Әл-Фараби көптеген ғылыми еңбектер жазды. Оның еңбектерінде философия, саясат, этика, логика, математика, медицина, музыка және тіл білімі мәселелері қарастырылды. Ол Аристотельдің “Категориялар”, “Метафизика”, “Риторика” және “Поэтика” еңбектеріне түсіндірмелер жазған. Әл-Фараби еңбектерінің ішінде ең танымалдарының бірі — “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары”. Бұл еңбекте ол идеалды қоғамды сипаттай отырып, оның басшысы болу үшін философиялық және моральдық қасиеттері жоғары адамды ұсынған. Әл-Фараби математика және музыка саласында да терең зерттеулер жүргізген. Оның “Музыка туралы үлкен кітап” атты еңбегі сол заманда музыка теориясына үлкен үлес қосқан. Ол музыка мен математиканы байланыстырып, дыбыстарды математикалық негізде түсіндіруге тырысты. Әл-Фараби музыканың адамның эмоциясына әсерін зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі болды.

Әл-Фарабидің “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары” атты еңбегі әлеуметтік және саяси философияға негізделген. Ол идеалды мемлекеттің құрылымын сипаттап, басшының ақылдылығы, әділдігі және жоғары моральдық қасиеттері болуы керектігін атап өткен. Оның ойынша, мемлекет басшысы әрі ғалым, әрі философ болуы тиіс, себебі ол білімді, адамгершілікті, әділетті басқаруды қамтамасыз ете алады. Әл-Фараби адамгершілік, этика мәселелеріне де ерекше мән берген. Ол адамдардың бір-біріне көмектесу, әділеттілік пен ізгілік қағидаларын ұстану қажеттілігін алға тартқан. Әл-Фараби адамдардың бақытқа жету жолын зерттеп, моральдық және интеллектуалдық жетілудің маңыздылығын атап өткен. Өмірінің соңғы жылдарын әл-Фараби Сирияда өткізді. Алеппо мен Дамаск қалаларында ол өз еңбектерін жазуды жалғастырды. 950 жылы әл-Фараби Дамаск қаласында қайтыс болды. Оның идеялары мен еңбектері Шығыс пен Батыс әлеміне үлкен ықпал етті, кейінгі көптеген ғалымдар оның философиялық және ғылыми тұжырымдарын дамытты.

Әбу Насыр әл-Фараби – IX-X ғасырлардағы ең танымал шығыс ойшылдарының бірі, әлемдік ғылым мен философияның негізін қалаушылардың бірі ретінде танылған. Әл-Фараби өз заманындағы ойшылдардың ең жоғарғы биігіне жетіп, кейінгі буындарға рухани мұра қалдырды. Солардың бірі және көнесі «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары». Әл-Фарабидің шығармаларының бірі – «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты еңбегі. Бұл шығармада ол идеалды мемлекеттің құрылымы мен сол мемлекеттегі қоғамның міндеттері туралы терең ойлар қозғайды. Философ мемлекеттің негізін қалау үшін әділеттілікті, ізгілікті және білімді басшылыққа алатын құрылымды қолдайды. Әл-Фараби бойынша, қоғамның басты мақсаты – адамзатты бақытқа жеткізу, ал бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мемлекет пен оның тұрғындары арасындағы үйлесімділік маңызды рөл атқарады.

Әл-Фараби үшін философия – адамзаттың рухани және интеллектуалды дамуының негізгі құралы. Ол философия арқылы қоғамдағы әділеттілікті, тыныштық пен бейбітшілікті орнатуға болады деп есептеген. Ойшыл философия мен ғылымды қолдана отырып, адамның ішкі жан дүниесін де жетілдіруге болатынын айқын көрсетті. Әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» шығармасы көлемі жағынан шағын болса да, оның мазмұны мен идеялары терең. Шығарма 50-70 беттен тұрады, бұл көлем оның философиялық концепцияларын толық түсіну үшін жеткілікті. «Қайырымды қала тұрғындары» еңбегінде мемлекеттің құрылымы, оның басшысы және тұрғындары туралы терең ой қозғайды. Философ қайырымды және қайырымсыз қалаларды ажыратып көрсетеді. Қайырымды қала – бұл әділеттілік, ізгілік және білімге негізделген қоғам. Әл-Фараби қоғам мен мемлекеттің міндеті – әрбір адамның бақытқа жетуіне жағдай жасау деп есептейді. Ол: «Қайырымды қала басшысы білімді, әділ және ізгілікке ұмтылатын адам болуы керек. Ол халықты бақытқа жеткізу жолында қызмет етуі тиіс», – деп жазады. Бұл үзіндіде ойшыл мемлекетті басқарудың ең жоғарғы формасы – даналықпен басшылық жасау деп түсіндіреді. Әл-Фараби қайырымды қаланың басшысы мен тұрғындары арасындағы қарым-қатынастың үйлесімді болуын маңызды деп санайды. Тұрғындар бір-біріне көмек көрсетіп, білім мен әділеттілікке негізделген қоғамда ғана бақытқа жетуі мүмкін.

Шығарманың негізгі бөлімдері:

1. Әл-Фараби қайырымды қаланың сипаттамасын және оның тұрғындарының қасиеттерін атап өтеді.

2. Мемлекеттің басты міндеті – адамдарды бақытқа жеткізу.

3. Идеалды басшының қасиеттері мен міндеттері туралы ойлар.

4. Адам мен қоғамның бірлігі, қоғамның әлеуметтік құрылымы.

5. Білімнің және моральдық құндылықтардың қоғамдағы рөлі.

Әл-Фараби қоғамның құрылымын адамның дене мүшелерімен салыстырады. Әрбір топтың өзіне тән міндеттері мен рөлі бар, бірақ барлығы бірге қоғамның денсаулығын қамтамасыз етеді. Басқарушы топ – бұл “жүрек”, ал қалғандары – “дененің басқа мүшелері”. Әр топтың өз міндеттері мен жауапкершіліктері бар. Шығарманың тереңдігі мен философиялық мәні оны ғылыми талдауға, зерттеуге арналған көптеген еңбектер мен мақалаларға негіз болды. Оның идеялары қазіргі заманғы философиялық, әлеуметтік және саяси ойларға да әсер етті.

Әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» шығармасындағы ең белгілі үзінділердің бірі мемлекет басшысы туралы айтады. Бұл үзіндіде ол идеалды басшының қандай қасиеттерге ие болу керектігін сипаттайды: «Қайырымды қала басшысы білімді, әділ және ізгілікті болуы керек. Оның міндеті — халықты бақытқа жеткізу және олардың рухани дамуына жағдай жасау. Ол даналыққа, парасаттылыққа ұмтылып, өз халқын әділетті басқаруы тиіс». Бұл үзіндіде Әл-Фараби қайырымды қаланың басшысы туралы нақты тұжырым жасайды. Басшының басты мақсаты – халықты бақытқа жеткізу, ал бұл үшін ол әділ, білімді және ізгілікке ұмтылған тұлға болуы қажет. Философтың пікірінше, басшы халықтың рухани және әлеуметтік дамуына жағдай жасап, қоғамдағы үйлесімділік пен әділеттілікті қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ойлар қазіргі заманның да маңызды мәселелеріне жауап береді. Қоғамда әділеттілік, білімге құштарлық және ізгілікке негізделген мемлекет құру идеясы – кез келген кезең үшін өзекті мәселе. Әл-Фарабидің “Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары” атты еңбегінде ол идеалды қоғам мен мемлекеттің құрылымын сипаттайды, сонымен қатар адамдардың бақытқа жету жолдарын қарастырады. Еңбектің негізгі идеясы – ізгілікті қоғам құру және адамдарды ортақ мақсаттарға, ең алдымен, бақытқа ұмтылуға бағыттау.

Қорытындылай келе, Әл-Фарабидің бұл еңбегі қоғам мен мемлекеттің адамгершілік қағидаларына негізделген идеалды моделін ұсынғанын көреміз. Оның көзқарасы бойынша, қайырымды қалада өмір сүретін адамдардың барлығының ортақ мақсаты – бақытқа жету. Бұл мақсатқа жету үшін білім, әділеттілік, даналық және моральдық тәрбиені басты орынға қою қажет. Әл-Фараби осылайша қоғамның адамгершілік және интеллектуалдық дамуына ерекше мән берді. Оның бұл еңбегі өзінің мәнін жоғалтпас, өшпес өнеге.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Әл-Фараби – өркениет философы : жинақ / Б. Қарлыға ; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. - Алматы : Қазақ ун-ті, 2016. - 96, [1] б. : сур. Қайырымды қала : жинақ / [ред. К. Серікбаева]. - Алматы : RS ; Халықаралық Абай клубы, 2015. - 281, [3] б. - (Әлем халықтарының әдебиеті, өнері, тарихы, фәлсафасы, білімі, һәм діні)

2. Қайырымды қала. Музыка туралы кітап : әлеуметтік-этикалық трактаттар / Әбу Насыр әл-Фараби ; [жоба авт. Р. Сейсенбаев] ; Ұлы ақын-жазушылар мен ойшылдар аллеясы, Аманат журналының кітапханасы. - Алматы : RS ; Халықаралық Абай клубы, 2018. - 929, [6] б. - (Философия I-XXI ғғ.).

3. Азаматтық саясат / [араб тіл. ауд. Ж. Сандыбаев]. - Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. - 88, [4] б. Әбу Насыр әл-Фарабидің "Негізгі ой түйіндері" / И. Жеменей ; Әл-Фараби атын. ҚазҰУ. - Алматы : Қазақ ун-ті, 2020. - 145, [1] б.

4. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. «Философия және Саясаттану» факультеті. «Дінтану және Мәдениеттану» кафедрасы. «Мәдениеттану» мамандығының 2 курс студенті Қайнар Мадина. Жетекшісі: Кудерина Айжан Нурхамитовна

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: