Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін дамыту

Түркістан облысы Жетісай ауданы Асықата кенті 
"Н.Төреқұлов №13 ЖББМ" КММ 
Бастауыш сынып мұғалімі Шарипова Сусар Карсыбаевна

Кіріспе  

Сөйлеу мәдениеті – адамның жалпы мәдениетінің маңызды бір бөлігі. Әсіресе, бастауыш сынып жасындағы балалар үшін сөйлеу мәдениетін қалыптастыру олардың тұлғалық, рухани және зияткерлік дамуының негізін қалайды. Бұл жастағы балалардың тілдік қабілеті ерекше дамып, сөйлеу машықтары тереңдейді. Сондықтан олардың сөйлеу мәдениетін дамыту – мұғалімдер мен ата-аналардың басты міндеттерінің бірі.  

Сөйлеу мәдениеті ұғымы және оның мәні  

Сөйлеу мәдениеті дегеніміз – адамның тілдік құралдарды дұрыс, нақты және көркем қолданып, өз ойын сауатты жеткізу қабілеті. Бұл тек грамматикалық және орфоэпиялық сауаттылықты ғана емес, сонымен қатар, тыңдаушыға әсер ете алатын, оның түсінігін жеңілдететін әдіс-тәсілдерді қолдануды қамтиды. 

Бастауыш сынып оқушылары үшін сөйлеу мәдениеті:  

- Таза және анық сөйлеу;  
- Тіл байлығын дамыту;  
- Дұрыс дыбыстау және интонацияны меңгеру;  
- Әдептілік пен тыңдау мәдениетін сақтау дағдыларынан тұрады.  

Сөйлеу мәдениетін дамытудың маңызы  

1. Тұлғалық дамуға ықпал: Баланың өзін еркін және сенімді сезінуіне көмектеседі.  
2. Әлеуметтік байланыстарды нығайту: Өз ойын дұрыс жеткізе алатын бала қоршаған ортамен оңай байланыс орнатады.  
3. Академиялық жетістіктер: Сөйлеу мәдениеті жақсы дамыған оқушылардың жазбаша және ауызша тілдік дағдылары жоғары болады, бұл олардың жалпы білім алуына оң әсер етеді.  
4. Рухани-мәдени құндылықтарды игеру: Сөз арқылы бала ұлттық және жалпыадамзаттық мәдениетті меңгереді.  

Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін дамыту әдістері  

1. Байланыстырып сөйлеуді дамыту  

Байланыстырып сөйлеу – баланың логикалық ойлау қабілетін және сөйлеу жүйесін қалыптастыруға арналған маңызды дағды. Бұл үшін:  
- Әңгіме құрастыру;  
- Оқиғаны ретімен баяндау;  
- Берілген суреттер бойынша оқиға ойлап табу сияқты жаттығулар орындалады.  

2. Оқу мен жаттау арқылы сөйлеуді жетілдіру 

- Шығармаларды дауыстап оқу және оларды талқылау оқушылардың сөздік қорын байытады.  
- Мақал-мәтелдерді, өлеңдерді жаттау балалардың сөйлеу ырғағын дұрыс қалыптастырады.  

3. Рөлдік ойындар  

Рөлдік ойындар балалардың тіл байлығын ғана емес, қарым-қатынас жасау қабілетін де дамытады. Мысалы, "дүкенде сауда жасау", "дәрігер қабылдауы" сияқты ойындар арқылы бала әртүрлі жағдайларда сөйлеу дағдыларын қалыптастырады.  

4. Дикцияны жетілдіру  

Дұрыс дыбыстау сөйлеу мәдениетінің маңызды бөлігі. Арнайы тіл жаттығулары арқылы балалардың дикциясын дамытуға болады. Мысалы:  
- Тіл ұстартуға арналған жаңылтпаштар;  
- Дыбыстарды дұрыс айтуға арналған жаттығулар.  

5. Тыңдау мәдениетін дамыту  

Сөйлеу мәдениеті тек өз ойын жеткізумен шектелмейді, сонымен қатар басқаларды тыңдай білу дағдысын да қамтиды. Оқушыларды бір-бірін тыңдауға үйрету үшін:  
- Топтық талқылаулар өткізу;  
- Әңгімелерді аяқтап айтып беру әдістерін қолдану тиімді.  

Мұғалімнің рөлі  

Мұғалім – оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда негізгі тұлға. Мұғалімнің міндеттері:  
- Баланың тілдік қабілеттерін дер кезінде анықтау және дамыту;  
- Сөйлеу мәдениетінің үлгісін көрсету;  
- Әр оқушының жеке ерекшеліктерін ескеру;  
- Қызықты тапсырмалар мен ойын түрлерін енгізу арқылы балалардың ынтасын арттыру.  

Ата-ананың рөлі  

Ата-ана баланың алғашқы тәрбиешісі ретінде сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына ықпал етеді. Үйдегі қарым-қатынаста:  
- Баламен көп әңгімелесу;  
- Бірге кітап оқу және оны талқылау;  
- Тіл байлығын дамытуға арналған ойындар ойнау ұсынылады.  

Қорытынды  

Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін дамыту – олардың тұлға болып қалыптасуының маңызды бөлігі. Бұл процеске мұғалімдер, ата-аналар және қоршаған орта бірлесіп атсалысуы қажет. Тіл мәдениеті жоғары оқушы – болашақта өз ойын анық, сауатты жеткізе алатын, шығармашылық тұрғыдан дамыған тұлға болатыны сөзсіз.  

Бұл бағытта жүйелі жұмыс жүргізу арқылы балалардың сөйлеу қабілеттерін жетілдіріп, олардың толыққанды дамуына жағдай жасай аламыз.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: