Қазақстан қоғамындағы музейдің орны: мұра, ұлттық сана және заманауилықтың тоғысындағы кеңістік

1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан өз тарихын және мәдени бірегейлігін қайта қарау міндетімен бетпе-бет келді. Музейлер – ұжымдық жад пен символдық өкілдіктің кеңістігі ретінде – бұл үдерісте маңызды рөл атқарды. Жаңа ұлттық идеология қалыптасып жатқан жағдайда музейлер тарихи жадыны бейнелеудің және заманауи мәдени саясаттың ажырамас бөлігіне айналды.

1. Қазақстандағы музей ісінің тарихи контексті

1.1. Кеңестік кезеңдегі музейлер

Кеңес дәуірінде музейлер идеологиялық мақсаттарға қызмет етті. Негізгі екпін тап күресіне, интернационализмге және тарихи материализмге қойылды. Ұлттық мәдени ерекшеліктер орталықтандырылған доктринаға бағындырылды. Дегенмен, дәл осы кезеңде музейлік инфрақұрылым қалыптаса бастады:

• 1931 жылы Алматыда Қазақстанның Орталық мемлекеттік музейі ашылды;

• облыстық өлкетану, революция, жазушылар мен батырлар музейлері құрылды.

1.2. 1991 жылдан кейінгі трансформация

Тәуелсіздік алғаннан кейін музейлердің көрмелері, мазмұны мен баяндау тәсілдері қайта қарала бастады. Жаңа акценттер пайда болды:

• түркі мұрасы;

• қазақ мемлекеттілігі (хандықтар, Алаш қозғалысы);

• қуғын-сүргін, ашаршылық және жер аударулар;

• тәуелсіздік және ұлттық лидерлер.

Осылайша, музейлер тек мұрағатшы ғана емес, ұлт қалыптастырушы агентке айналды.

2. Қазіргі Қазақстан қоғамындағы музейдің қызметтері

2.1. Ұлттық бірегейлік институты ретінде музей

Бүгінде музейлер Қазақстанды терең тарихы мен бай мәдениеті бар мемлекет ретінде көрсетуге ықпал етеді. Көрмелер мен іс-шаралар арқылы олар жас ұрпаққа елге деген мақтаныш сезімін дарытады.

Мысал: Астанадағы Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі – өзінің сәулеті мен мазмұны арқылы елдің болашаққа ұмтылысын және тарихи тамырлармен байланысын білдіреді.

2.2. Білім беру және ағартушылық кеңістік

Музейлер білім беру жүйесінің белсенді қатысушысына айналуда:

• мектеп және университет оқушыларына экскурсиялар ұйымдастырылады;

• интерактивті сабақтар, дәрістер, шеберлік сабақтары өткізіледі;

• жоғары оқу орындарымен бірлесіп гуманитарлық пәндер дамуда.

Кей жағдайда музей – балама білім беру алаңы, тарихты сыни тұрғыдан түсіндіру кеңістігі бола алады.

2.3. Мәдениеттер арасындағы делдал ретіндегі музей

Көпұлтты Қазақстан үшін музейлер этномәдени топтардың (орыстар, ұйғырлар, татарлар, немістер, кәрістер және т.б.) мұрасын таныстырушы делдал қызметін атқарады. Этнографиялық залдарда түрлі халықтардың тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрлері бейнеленеді.

Бұл этносаралық төзімділік пен мәдени инклюзивтілікті нығайтуға ықпал етеді.

3. Қиындықтар мен сын-қатерлер

Музей саласы бірқатар мәселелермен бетпе-бет келуде:

3.1. Қаржыландыру мен кадр тапшылығы

Көптеген аймақтық музейлерде қаржы, заманауи құрал-жабдықтар және кәсіби кадрлар жеткіліксіз. Жастар арасында музей мамандығы мәртебесі мен жалақының төмендігіне байланысты танымал емес.

3.2. Қоғамның әлсіз қызығушылығы

Әсіресе ауыл-аймақтарда музейлер ескірген, статикалық мекеме ретінде қабылданады. Заманауи аудиторияны тарту үшін:

• цифрлық технологиялар;

• интерактивті көрмелер;

• жасанды интеллект пен кеңейтілген шындық құралдары қажет.

3.3. Идеологиялық ықпал

Кейбір музейлер әлі де біржақты тарихи баяндау үлгісінде жұмыс істейді, яғни балама көзқарастар мен «ыңғайсыз» тақырыптардан қашқақтайды (мысалы, қуғын-сүргін, индустрияландырудың зардаптары және т.б.).

4. Дамудың келешегі

4.1. Цифрландыру және инновациялар

Қазақстан музейлері виртуалды турлар, онлайн-көрмелер мен цифрлық платформалар арқылы жаңа технологияларды игеруде. Пандемия бұл процесті жеделдетті.

Болашақ – интерактивті, цифрлық музейлерде, олар жасанды интеллект пен виртуалды шындықты қолданады.

4.2. Жаңа буын кураторлар мен мәдениеттанушылар

ҚазҰУ, ҚазНАИ, ҚазҰПУ секілді ЖОО-лар қазіргі заманғы мәдени процестерді сыни тұрғыдан түсіндіре алатын, шығармашыл, заманауи мамандар даярлауда. Бұл мамандар музей кеңістігін жандандырушы негізгі тұлғаларға айналуда.

4.3. Халықаралық әріптестік

Қазақстан ЮНЕСКО, ЕО, Азия және ТМД елдерімен мәдени мұраны сақтау, көрмелер ұйымдастыру және тәжірибе алмасу бағытында белсенді ынтымақтасуда. Бұл жаһандық мәдени кеңістікке енуге мүмкіндік береді.

Қорытынды

Қазақстан музейлері – тек өткеннің куәгері емес, сонымен бірге болашақты құруға қатысатын белсенді әлеуметтік-мәдени институттар. Олар жадыны сақтау, ұлттық сана қалыптастыру, білім беру және мәдени дипломатия құралдары болып табылады.

Музейлер қоғаммен ашық диалогта болғанда ғана өзектілігін сақтап қала алады. Инновациялық, инклюзивті және шынайы музей ғана қоғамды біріктіріп, мәдени болмысымызды тереңнен ұғынуға мүмкіндік береді.