«Дала уалаятының газеті» және ұлттық сананың оянуы

   XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басы – қазақ халқының рухани тарихындағы бетбұрыс кезең. Бұл уақыт – отаршылдық қысым күшейіп, сонымен қатар халықтың көкірегінде ұлттық сананың оянып, азат ойдың тамыр жая бастаған шағы еді. Қазақ даласында баспасөздің тууы осы оянудың ең қуатты тетігіне айналды. Солардың ішінде ерекше орын алатын – «Дала уалаятының газеті».

Бұл басылым 1888 жылдан бастап Омбы қаласында жарық көрді. Газет патшалық Ресейдің ресми органы ретінде дүниеге келгенімен, уақыт өте келе қазақ зиялыларының рухани мінберіне айналып, ұлттық ой-пікірді өркендетті. Тарих ғылымында мұндай құбылысты «қос үнділік» деп атайды: бір жағынан – отаршылдықтың ресми үні, екінші жағынан – халықтың өз жүрегінен шыққан сөз. «Дала уалаятының газеті» дәл осы екі бағыттың түйісінен туған ерекше құбылыс болды.

Ұлттық санаға жетелеген басылым

Қазақ қоғамында жазу-сызу мәдениеті енді дамып келе жатқан тұста газеттің жарық көруі – нағыз рухани төңкеріс еді. Баспасөз арқылы халыққа тек ресми хабар емес, сонымен бірге әдеби мұралар, этнографиялық зерттеулер, тарихи деректер, ағартушылық ойлар жетті. Мәселен, газет бетінде халық ауыз әдебиетінің үлгілері, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин бастаған ағартушылардың идеялары жалғасын тапты.

Көпшілік біле бермейтін жайт – осы газет бетінде алғаш рет қазақ тілінде ғылыми сипаттағы мақалалар жариялана бастады. Солардың бірі – мал шаруашылығы мен жер мәселесіне арналған материалдар. Бұл жазбалар кейін Алаш қайраткерлерінің экономикалық бағдарламаларына өзек болды. Яғни, «Дала уалаятының газеті» болашақ ұлт көсемдерінің ой-пікірінің қалыптасуына тікелей ықпал еткен басылым еді.

Жасырын мектеп – ашық мінбер

Газетке жарияланған мақалалардың көпшілігін жасырын түрде қазақ зиялылары жазды. Мәселен, Ахмет Байтұрсынұлы мен Әлихан Бөкейхан сияқты қайраткерлердің алғашқы публицистикалық қадамдары осы басылымнан басталғаны жөнінде ғылыми деректер бар. Бұл – көпке беймәлім, бірақ аса маңызды факт. Олар ресми цензураның қатаң бақылауына қарамастан, халықты білімге, өнерге, азат ойға шақырды.

Газет сол кездегі қазақ қоғамы үшін «жасырын мектеп» қызметін атқарды. Халық газеттен тек жаңалық емес, жаңа дүниетаным, жаңа көзқарас тапты. Әсіресе, ұлттық мүддені қорғау мәселесі, тіл мен ділді сақтау жайлы ойлар жиі қозғалды. Бұл – сол дәуір үшін батыл қадам еді.

Сөздің құдіреті – сананың сәулесі

Бір ғажабы, «Дала уалаятының газеті» қазақ оқырманына алғаш рет «журналистика» ұғымын танытты. Бұрын тек жыр мен терме арқылы ғана ой айтқан халық енді баспасөзді пайдалана бастады. Бұл – сөздің құдіреті арқылы сананың сәулеленуі еді.

Газеттің әр нөмірі – ұлттық ойдың кішкентай бір кірпіші іспетті. Ол кірпіштерден кейін қазақтың тәуелсіздікке деген үлкен қабырғасы қаланды. Ұлттың ұйытқысы болған «Алаш» қозғалысының рухани негізі дәл осы баспасөз арқылы қаланды десек, артық айтқандық емес.

Ұмытылмас мұра

Бүгінде біз «Дала уалаятының газетін» тек тарихи дерек көзі ретінде қарастырмай, ұлттық санамыздың бастауларын танытатын қазына ретінде бағалауымыз керек. Ол – халықтың қараңғылықтан жарыққа, тәуелділіктен еркіндікке қарай ұмтылысын айқын көрсететін рухани айна.

Қазақ халқының баспасөзі – ұлттың айнасы. Ал сол айнаға алғаш түскен сәуле – «Дала уалаятының газеті». Бұл басылым арқылы қазақтың ұлттық рухы тірілді, сана-сезімі серпілді, болашаққа деген сенімі нығайды.

Сондықтан да бүгінгі ұрпақ үшін бұл газет – өткеннің ескерткіші емес, болашаққа жетелейтін рухани сабақ. Ұлттық сананың оянуы – бір күндік құбылыс емес, ғасырлар бойы жалғасқан күрес. Сол күрестің алғашқы қадамын біз осы газет беттерінен көреміз.
 

Султан Дидар және Сембай Телжан,

ҚазҰУ-дың 1-курс студенттері. Ғылыми жетекші: фил.ғ.к., доцент Р.С.Жақсылықбаева