Далаға сапар

Сонымен мен Торғайға аттандым.
Ыбырай Алтынсарин

Қысқы таң арайында ағараңдап,
Даланың адырлары келеді андап.
Әр жерден көлеңкелер тұра қашты,
Бұлттардай тауға қонып, ұшқан самғап.
Мол жапқан тұтастырып төңіректі,
Қардың да қара күңгірт өңі кетті.
Ақ сәуле түнді тескен бір бүйірден
Итеріп бара жатыр көк жиекті.
Бейнесі аймақтағы анық қыстың –
Шыңның да шыны қарлар жауыпты үстін.
Кеспе қар жалтаңдағы жатыр шөгіп
Бүктелген қанатындай аққу құстың.
Жер аппақ, болды бір кез аспан аппақ,
Ақ көрпе жамылғандай қос қабаттап,
Жұп-жұмыр дүние тұрды, қарияның
Басындай өтіп кеткен тоқсан аттап.
Жым-жырт шақ, тұнып жатқан дүние кең,
Тірліктен, хабары жоқ түк иеден.
Аспан-жер арасында жалғыз қимыл –
Майда жел ерте оянып, дірілдеген.
Алапты жібітпек боп жатқан қатып,
Жаққандай бір алып қол от тұтатып,
Бір кезде алтын қазан секілденіп,
Шығыстан күн жиекке шықты қалқып.
Шықты да, өрмелемей тұрып алды,
Көбейтіп, көкке жайып нұрын әлгі.
О, ғажап, аспанынан айрылғандай
Күн қардың бетіменен зымырады!
Зымырап келе жатыр тоқтамастан,
Секілді құба жонда тоқты адасқан.
Аш қасқыр анадайда жатты ақырып,
Түн бойы жемтік іздеп жанталасқан.
Қарайды үмітпенен андып жатып,
Жерме еді дей ме, бәлкім, қарға аунатып?..
Жаңағы қызыл тоқты тақай бере
Аспанға шыға келді қайта шалқып.
Сөйткенше ытып жерден бәрі зытты,
Көргендей төбесінен бір бүркітті.
Қайқаңдап қасқа адырдан аса берді
Жоғалтып ыстық арман, жылы үмітті.
Осылай алдайды ылғи аш бөріні,
Даладан шыққан алғаш қыстың күні.
Көріп пе күнге қарап, күн бағалап
Жамылған қараңғыны құлқын құлы!?
* * *
Осынау қарлы өлке құла түзбен,
Кемедей кең теңізде дара жүзген,
Жүйткітіп қырау күйме келе жатты
Әлдекім салып кеткен бір-ақ ізбен.
Бусанған еті қызып қос күреңнің
Алады аяз қақшып ыссы лебін,
Тұяқтың кескен қары домаланып,
Көрмеге қайта ұшады басып мөрін.
Жегілген бірі арттан, бірі алдан,
Іркілмес қос жануар көсем салған.
Шарт түйген құйрықтарын шаншып бірде,
Атылып шығады алып күртік қардан.
Ұзатып ысқырғанда кейде жәмшік,
Кетеді аяқтарын жедел басып.
Жеткенше сегіз буын cap шыбыртқы
Үш күйме бойындай жер жатқан қашық.
Отырған екі-ақ адам күйме ішінде,
Жамылған қасқыр ішік бірі үстіне.
Айтулы алыс сапар жолаушысы –
Қонағы ұзын жолдың бұл қыс күнде.
Бұл жолды білім есе де бұрын жүріп,
Қарайды төңірекке жіті үңіліп.
Шалынған көзге сирек әр бұтаны
Отыр ол танығандай түр білдіріп.
Көсілген шексіз дала, дала, дала,
Шыққан күн құлақтанып жаңа ғана.
Түсірген көңіліне сурет сол-ақ
Осынша ұзақталып қарағанда.
Адамның көңілі де бір табиғат
Жадырап жаз кезінде нұрын құймақ.
Құлазып, қуқыл қысың күрт түскенде,
Жаныңа алу қиын жылу жинап.
Кей кезде ойлы-қырлы байтақ өмір,
Бір шалқып алабында байқар көңіл.
Сабылып қарашада қайтқан құстай,
Жабығып жақыныңнан қайтар көңіл.
Сондай-ақ дүзге сапар қылған адам,
Не жақын оған ыстық бұл даладан?
Анасы етпей ме үміт ұзақ аңсап,
Ішінде көп баланың бір баладан?
Алыстан шыққанда алып сағынышы,
Кеудеде жаңада өршіп жалын күші.
Жаңғырмай, дала жатыр бір тіл қатпай,
Мүлгиді жапанында тағы қысы.
Қарайды ол көзін алмай бір-ақ әлі,
Ақпанның ұнай ма, әлде, мына қары?
Даладан, көкейінде көптен жүрген
Келе ме бір тілегін сұрағалы?
Көз керек қарауға да қысқы қарға,
Көп қарар жасты көздің күші бар ма?
Алайда, баласындай бұл даланың
Алысты жіті қарар кісі бар ма?
Жүріс жоқ қос күреңнің желісіндей,
Келеді көзге бірақ ел түсірмей.
Баяғы ұшырайды жетім бұта
Бір ғажап сараңдықтың белгісіндей.
Сонда да отырғандай болып ынтық,
Қарайды ол әлі ұзақ түзді тінтіп.
Осылай қырандығын істегенде
Өзінің биігінен қарар бүркіт.
Бұл жоннан не заманғы елсіздегі,
Жолаушы нені тапты, нені іздеді?
Шашылған қарға моншақ табылар ма,
Маржан ғой адам сыры теңіздегі...
− Мықтыбай, маған берші делбе шетін,
Сенің де кезің болды көз ілетін! –
Деді ол бір серпіліп ойдан қалың –
Көшірге қасындағы бұрып бетін.
− Аға-еке, жеткенде ұйқы бір-ақ қансын,
Жарықтық, аңсаппыз ғой дала ауасын.
Бірі екен сирек күннің, көп бөгелмей
Аздан соң шалармыз-ақ ел қарасын.
− Бәлі, - деп бір қозғалды бұл жымиып,
Алыпты сирек қыстап, ел бұйығып.
Айында бір қатынар ауылдар ғой,
Барады көрмеймісің жол сұйылып?
Дәметпе, жиі ұшырар елді сұрап,
Болады бұл тұстарда ауыл жырақ.
Жол шетін бір-ақ тоқтап, тұйықтармыз,
Ақшамда қалсақ жақсы Торғай құлап...
Көп күткен олжасындай бұл алғашқы,
Жапан түз адам даусын ала қашты.
Талтүсте жаңғырығып шыққан сөздер
Ауаның дірілімен араласты.
Астында жібек аспан, таза ауада
Екі сөз, уа дариға, аз-ау бұ да!
Неткен күш адам даусы, адам даусы
Дүниенің нұр бітірген ажарына!!
Іңгәлап алғаш жерге түскен адам,
Денесін табиғат зор күшке ораған.
Бағасын білген сәби сол даусының
Жалғанда не бар екен күшті анадан!
О, дауыс, адам даусы күшіңді ұқтым,
Мелшиген жапандағы қу шіліктің
Қасынан өте шығып, бір естіліп,
Белгісін беріп өттің тіршіліктің...
...Қол салды ол қос күреңнің делбесіне,
Жөнелді жануарлар мол көсіле:
Жылу мен ұйқы әлдиі қатар кірді
Жәмшіктің тоңазыған денесіне...
* * *
Кәдімгі қазақ жүзі дөп-дөңгелек,
Ұшында екі беттің нұр дөңгелеп.
Жарқырап жарты қарыс кең маңдайы,
Қарайды қара көзі күнге еркелеп.
Кең етек мұрынына мұрт жарасқан
Жас бұғақ жаңа толқын шықшыт басқан.
Нұр ұя, албырт жүзі тұр баяндап
Жиырмадан жас мөлшері жаңадан асқан.
Кей кезде жарқ етеді күнге маңдай,
Болады ол тосып үнді тыңдағандай.
Мұншама мол ықылас тисе де үлес,
Әлі де дала жатыр ләм дей алмай.
Түйілер биік қабақ, қамыққандай,
Иесіз түздің сырын жаңа ұққандай.
Ойнайды енді бір сәт жүзде сәуле,
Жиектен күнді күткен жарық таңдай.
Үмітке ұмтылғандай тез жетуге,
Енеді асығыс бір кейде түрге.
Жатқандай алдында оның тұтас елі.
Талпынып есеюге, ержетуге.
Қамыққан бір сәттегі ойы қалып,
Қуаныш, мол жігері бойын алып,
Жалғыз жан өзі көшер ұлы күрес
Жатыр ма іште тынып, дайындалып?
Шағылып күннің нұры кетсе кейде,
Түсе ме тәкаппар күш еске кейде?
«Осынау жалқау дала, жалқау күнін
Шанама салып алып кетсем!» дей ме?
Қояды бір қозғалып алға қарап,
Тағы да көз алдында шалғай алап.
Тағы да қыстың жалқау, көлбеу күні
Батысқа сапар шеккен көк жағалап...
* * *
Арқаның ашулы ақпан тәңірісі,
Талайға ажал болған тағы күші.
Жатқандай ақша қардың астында ұйықтап,
Маңайда білінбейді таң-дыбысы.
Қос күрең, қос алқа бел тартады алға,
Жарады жануарлар бар қадарға.
Қайтсін-ай, бір-ақ желіп, бір аяңдап
Дөңдерін тез асырар арқа бар ма?!
Қары бар аттың қарын талдыратын,
Жолы бар сөткеде шөп шалдыратын.
Күздегі көк азбанның қарыс жалын
Сол шалғай елідей-ақ қалдыратын.
Жүйткиді, жүйткиді алға қара күйме,
Көлемсіз көк жиекте дара күйде.
Даланың мың бұралаң жолы үстінде
Секілді жіпке ілген тана түйме.
«Әлі де жол аршыны мол-ay, сірә!» −
Дегендей ой келді ме жолаушыға –
Күрсініп көз жіберді бір бүйірден,
Мұнартып шалғай тұрған көкасуға.
Көкасу мына дала иығындай
Жеткізбес «жер танабы қуырылмай».
Асылып сол иыққа жол да жатыр
Арудың жалғыз ерген бұрымындай.
− Я, сәт! Алыстағы сол асудан,
Асудың қамшылар жақ қыр басынан
Бір қара құлай берді төмен қарай,
Адам ба, ол не қара тауға асылған?
Жолаушы дыбыс берді Мықтыбайға,
Мұндайда шырт бұзылмас ұйқы қайда!
Мықтыбай ә дегенше көтеріп бас
Қарады алдындағы көк шалғайға.
− Шамасы түйелі ғой шана жеккен,
Шалынды жаңа ғана сонау шеттен! –
Үңілді қос жолаушы бір жадырап,
Көрмеген жол үстінде қара кептен.
Арада біраз мезгіл кеткенде өтіп
Бұлар да сол қараға келді жетіп.
Жас қоспақ жабу жапқан қоңыр жиек
Келеді тал шананы дөңгелетіп.
Шал екен ақсақалды, амандасты,
Жетелеп қоспақ нарын, қадам басты.
Оранған ақ текемет біреу отыр,
Ілінген ала дорба шана басы.
− Оң сапар, шырақтарым, танымадық? –
Деді шал мол тымағын қолына алып.
Бұлар да сәлемдесіп, жөн айтысты,
Кісі екен бұл аймақтың жолы қанық.
Сөйледі әңгімеге қызба шалың,
Мұртынан алып тұрып мұз моншағын.
− Лөктірге апарып ем бір науқасты,
Жер ғой бұл мойны қашық қысқа салым.
Сәскеде шығып едім дуан жақтан,
Тоқтамай бетім осы келе жатқан. –
Татырдың көк төбесі, арғы Торғай...
Тәйірі, жер ұзай ма желген аттан!
Отырмай жетесіңдер ел орынға,
Таң ата барып қалам мен де ауылға! –
Деді де ширақ қария жолға түсті,
Қол сұғып жалғыз саусақ қолқабына...
* * *
Алтын күн алап құшқан жарығында,
Алқаудың шыға келсең адырына,
Көзіңе көшкен елдей түсер Торғай,
Оранған cap даланың сағымына.
Салынған қырдан ойға құламалы,
Бөктерлеп Торғай өзен суы ағады.
Өзеннің арғы беті шексіз ойпат
Қалаға әкеп тұрған жылы ауаны.
Көк шіркеу қаланың дәл иығында,
Кресі шағылады күн нұрына.
Кешкілік күңіренгенде қос қоңырау
Естіліп жатар шалғай бір қиырға.
Одан сәл төменірек казарма тұр,
Жағалай тор терезе, қызыл шатыр.
Саусақтың саласындай кешелері
Өзенге тұмсықтары кіріп жатыр.
Солдаттар ат суарып кешке жақын
Көсілтіп қырға қарай бір ағатын.
Сыңғырлап иінағашта шелектері
Татардың жас қыздары су алатын.
Салынған шебер қолмен өрнектеліп,
Өзеннің үстіменен өрлеп келіп,
Доғадай екі басы жарға асылып,
Көпір тұр көк өзенге көрік беріп.
Алыста, арғы бетте қазақ аулы,
Шашылып жазықта түп көп қыстауы.
Сарғайып күн көзінде дөңкиеді
Үйілген мал азығы - шөп қыстағы.
Жаққан от сатырлаған сарқамыстан,
Түтіні көкті жерге жалғап ұшқан.
Албардың тойып алып, шөбін шашып,
Қыстаудан ұзап шығып тай жарысқан.
Кедейдің жыртық күпі жас баласы,
Қолында жүн қолқабы, тал шанасы
Келеді сырғанақтан үйге қайтып,
Бос қалып жаңа толы дөңнің басы.
Бұл көпір өзенменен өрлеп жатқан,
Үстінде бозбалалар сырнай тартқан,
Жалғаған қала менен қазақ аулын
Секілді жіңішке жол әрең тапқан.
Қаланың батысында мал базары,
Ай сайын жиналады қыр қазағы.
Бұдан соң жаңа жауған қарға дейін
Қазылып құба жонда із қалады.
...Сол Торғай, қала Торғай,
жалғыз Торғай
Даланың қазағына аңыз Торғай.
Торғайдай ұялаған жапан түзге,
Еліне өмірі үшін қарыз Торғай,
Төсінен жол шығарып екі тарап,
Батыс пен шығысына жайып қанат,
Далаға дара біткен қарауылдай
Тұрады жан-жағына жалт-жұлт қарап.
...Келетін сапар жолы Қостанайдан,
Қалаға құйылады үш саладан.
Бірімен жолаушылар кіре берді,
Кезінде түн жығылып, қас қарайған.
Кім кірді құшағына, қандай адам,
Хабарсыз осы кеште Торғай одан.
Жайнатып бай мекендер шамын жақты
Үңілді қала көзі, ен даладан.

---