Машинист

(Поэма)

Бұл поэмамды, Түрксібтің жолын қолымен салысқан, Семей көпірінен түңғыш жүріп өткен паровоз бригадасының составында болған, қазақ жұмысшыларынан тұңғыш машинист болып, үздіксіз жиырма бес жыл паровоз жүргізген қарт коммунист, еңбек пенсионері Ақметқали Жүнісевке арнаймын.
Автор

Сөз басы
Ертістің долы ағынын ығыстырып,
Сом діңгек қызыл құмды шетке ысырып,
Шымырлап су түбіне бентше бойлап,
Тәкаббар балуан дүмі жатты кіріп.
Алтайдың өр құзынан өкім күшпен,
Су қашап сыртын түктеп айдап түскен,
Малта жон, маржан түсті қызыл тасын
Қабаққа үйіп жатыр алып іштен.
Талқандап бауырын жыртып асау судың,
Күшімен гуілдетіп от пен будың,
Бойлатып жатыр қалап алып діңгек,
Қайраты қаптап келген қалың нудың,
Ойнақтап ертең алып жортпақ поезд,
Көпірмен Ертісті аттап түн мен күндіз.
Вагондар тізбектеліп байлық тиеп,
Әндетпек масайраған ұл менен қыз.
Су үні сонда өзгеріп шат күй төкпек.
Үні емес желмаяның жортқан өктеп,
Қорқыттың қобызынан шыққан сарын,
Сап болып сар даладан мүлде кетпек.
Ертіске еркін тиген елім қолы,
Салынған мынау бақытты өмір жолы,
Заманның желмаясын желден жүйрік,
Өлеңмен жеткіз елге жырлап соны!

Алғашқы кәстел
Орнатып біреу көпір, біреу жолды,
Біреу су, біреу қашап тастақ жонды,
Көтеріп біреу рельс, біреу шпал
Қайнаған көрді Тақан қалың қолды.
Тартылып жаңа өмірдің жаңа жолы,
Будырап бұрқыраған Шағыл жоны,
Балуан қол, болат сүймен ойнақ салып,
Тебін қып тегеуірін жерді соны.
Тақан болат шымыр құрыш жол салуға,
Жарқылдап асыл сүймен ұшқын шашып,
Жартасты жапырақтап құлатуда.
Ертістің қабағынан қатарласып,
Шпалдар жер құшақтап бауырын басып,
Сыңғырлап болат рельс бойын созып,
Жайнағанда балуан қолдар жапырласып.
Еріткен еңбек лебі, құйған шындап,
Суарып құрыштаған тізген сымдап,
Өмірдің жасыл болат сом табаны,
Ертістің қабағынан табанын сап.
Төсесін сол болатты Тақан қолмен,
"Жүреді поезд ертең осы жолмен,
Тұңғыш жол, тұңғыш рельс төсегенім,
Қаққаным тұңғыш кәстел балуан қолмен.
Бақыттың жолына еткен еңбегімді,
Бірінші кәстелді ұрып бергенімді,
Тарихтың бір шегесін қақтым бастап,
Жаяуға ат, жарлыға бақ болар мәңгі".
Тақан да терең талдап осыны ойлап,
Ұрған жоқ ол кәстелді бәрін ойға ап,
Әйтеуір көкірегін шаттық кернеп,
Балуан қол, болат балға салғанда ойнақ.
Шпалға шымыр қағып кәстел жоқ боп
Жөнелді ұзын тартып рельс бойлап.
Жалғасын бір-біріне тартты рельс,
Жарыс сап қосарланып шпалда ойнап.
Созылып рельс сонан тарта берді,
Артына тастап талай асқар белді,
Тақандар алдын созып, көшін бастап
Рельспен құрсаулады талай жерді.

Катя
Жас Катя көп жұмысшы арасында,
Бір мін жоқ тал бойының саласында,
Күлімдеп жаудыр көзі жарқыл қағып,
Жанды өртер бір жалын бар қарасында
Сияқты ол Тақанға көптен бөлек,
Көргеннен өртенді ойдың жарасында.
Жүректен махаббаттың оты лаулап
Түскендей үміт, сабыр таласына.
Тақанды теңсегендей толқын іштен,
Бір дүмпу үйіргендей алып күшпен,
Алысып жүрегімен Тақан жүрді
Күнінен Катяға бір көзі түскен.
Еңбектің майданында ерке сұлу
Жұлдыздай жарқылдайды түспен де іспен.
Қашан да қажуы жоқ, қабақ түйіп
Өмірге өрекпіген мерейі үстем.
Жарыса шпал жайған рельс төсеп,
Күйретіп тасты қашап, тауды кеседі,
Екпінін жолшылардың бөгейтіндей
Түйе тас көлденеңдеп жатты кесек,
Сол жерге бөгелгендей тасқынды екпін.
Дәрі әкеп қиратқанша "әдейі шөктім"-
Дегендей тәкаббар тас мызғыр емес,
"Ашуын шақырармын талай кектің"
Дегендей "елермін бе жаяу күшті",
Алып тас ырғау бермей көлбей түсті
Қаладан тауды бұзар дәрі келмей.
Ерлер де қайрат қоздап қайрап тісті.
Тәуекел қиратамыз мұны қолмен,
Мылқау күш белдеспек пе түсер жолмен,-
Десті де Тақан бастап салды қимыл,
Соғылып болат сүймен онмен, солмен.
Катя да арасында осы топтың
Қайраты әдісі мол шебер - ақ тым.
Көп жігіт қала берді ілесе алмай,
Мықтысып қосылғанмен оқтын - оқтын.
Қайланы ап Катя тасқа үйіргенде,
Сом білек ширатылып иілгенде,
Мотордай тұла бойда ойнақ салып,
Бұлшық ет бұйраланып түйілгенде.
Көркейіп көп ішінен иығы асып.
Жас қайрат бұлқынғандай іштен тасып,
Тақан да қызды алдына түсірмен деп,
Сүйменін үйдей тасқа ырғай басып,
Қопарды, жігін тауып түйе тасты,
Рельстің төселетін жолын ашты,
"Алып" деп толағайдай тау қопарған
Сүйсініп мақтады жұрт Тақан жасты.
Катянің түспегенмен бұрын көзі,
Мақтаған Тақан күшін елдің сөзі,
Естіліп қуаныш боп құлағына,
Тақанға жақын жандай сезінді өзі.
Қандай күш аңғарған жоқ тастады ұшқын,
Лебі ме ел мақтаған алып күштің
Жоқ әлде, жүрегі ме жас Тақанның
Қанардан жас сұлуды "сүйдім, құштым"
Дегендей елжіреп бір қарағаны,
Катяның тұлабойын аралады,
Көрмеген бұрын мұндай ынтызар көз,
Жүрегін жас сұлудың жаралады.
Сол күннен екі жас та тілсіз достық
Дегендей "ұлы еңбекте тізе қостық",
Екеуі сырсыз ғана сырттан сүйіп
Көргенде жылы шырай көңіл қоштық –
Көрсетіп, екеуі де іштен жанып,
Сөз ашып сырласа алмай мейірі қанып,
Сүю не, сүйісу не сырын талдап,
Айтпай-ақ бірін-бірі сүйгені анық.

Паровоз
Төселіп рельс ұзын тарта берді,
Артына тастап талай асқар белді.
Қопарған түйе тастың астын жайлап
Тақандар шпал жаяр қолға берді.
Тақымдап паровоз да "алдымды аш" деп,
Ақырып: "Ұмтыл алға, шапшаң бас..." деп,
Тірсектеп екпінімен елді иектеп
Тұрады аспапты алып аралас кеп.
Тақан да паровозға көп таңданып,
Жүйіткісе салмағы ауыр составты алып.
Қарайтын, сүйсінетін, қызығатын
Телміріп тетігіне құмарланып,
Жүргізген машинистке талай келіп.
Будкеге тамашалап талай еніп,
Бажайлап машинистен жайын сұрап,
Ынтасын паровозға жүрді беріп.
Машинист көпті көрген кексе Гамов,
Тақанға күлімдейтін ажарланып,
"Қызықсаң кочегар боп кел қасыма,
Сонан соң үйренесің бәрін танып!"
Осы сөз қозғағандай жас Тақанды,
Құмарлық тыным бермей билеп алды.
Бар ынта паровозға аударылып,
Гамовқа бір ғана емес күнде барды.
Өмірдің оқып терең мектебінен,
Адамның мінез-құлқын көп зерттеген,
Отты жас ойнап тұрған өткір талап,
Тақанды Гамов "шебер болады" деген.

Тақан оқуға жүрді
Тақанның дәл келгендей ойдағысы,
Лаулаған, жалындаған бойда күші,
Оқуға Алматыға жүрмек болды
Тақан бар, тағы сондай бір топ кісі.
Тақан сол аттанарда Алматыға,
Гамовпен қоштасуға үйден шыға
Келіп еді, ұстазынан ақыл сұрап,
Оқудың тәртібінен кеңес ұға.
Алдынан шықты Катя күлімсіреп,
Соққандай бір-ақ жерден екі жүрек,
Катяның созған қолын алды қысып,
Жас Тақан көзін қадап үндемей тек.
Сөз бастап Тақан да түк айта алмады,
Катя да қолын тартып қайта алмады.
Айқасқан алақанда үн қатқандай
Мұңайып қыз жанары жаутаңдады.
Шарықтап арман құсы барады ұшып,
Қос жүрек лүпілдеді, жүздері ысып,
"Серт осы, сенім де осы өмірлікке"
Десе алмай бір дыбыстан кетті ығысып.
Ол дыбыс жүрісі еді есті ананың,
Дегендей күлімсіреп "қос қарағым",
Мейірбан ықыласпен қарады да,
Катяға ыммен нұсқап есік жағын.
Дегендей "шақыр үйге, кірсін досың,
Екі жас бақытты бол, жолың болсын,
Дегенді қабағымен білдірді де,-
Ырзалық ұғынсаңдар менің осым".
Ананың қабағынан ұғып сырын,
Айта алмай жүргенімен бұдан бұрын,
Катя да Тақанды ертіп кіргізді үйге,
Тақанға Гамов қарт та емес қырын.
Отырды мейірлесіп дос үйінде,
Гамовтан кеңес алып дос күйінде,
Тәртіптен оқу жайын ойға тоқып,
Бата алмай тоқтап Тақан бір түйінге.
Орын жоқ ол түйінді бүгін шешер,
"Катя да түсінеді сөкпес кешер,
Оқу бар, ойда талай мақсұт та бар,
Ол оған түсінбейтін емес есер".
Осыған түйіндеген барлық ойын,
Бекітіп үлкен жолға Тақан бойын,
Хош айтты ұстазбен де, Катямен де,
"Оралсақ жасармыз,- деп бақыт тойын".

Оқудан оралғанда
Оқудан Тақан қайтып оралғанда,
Сағынып Катя досын балап жанға,
Келгенде шықты алдынан Катясы ойнап,
Жарқ етіп ұқсап бейне атқан таңға.
Екі дос ашысқан жоқ әлі сырын,
Ағытар орын таппай жүрек жырын,
Достық бар, жалындаған жақындық бар,
Үйлену, үйлесуден туған бұрын.
Тақанды келісімен Гамов баурап,
Өзіне кезекші етіп паровозға ап,
Үйретті машинаның бар тетігін
Өнердің қиядағы жолына сап.
Тақан да бүлдесінде паровоздың,
"Өнерге нар тәуекел қолым создым"
Дейтұғын Гамов қартпен әзілдесіп:
Келеді көп кешікпей сізден де озғым".
Жымиып күлетұғын Гамов онда:
"Тетігі озу, озбау шебер қолда,
Шығарсам сені жақсы машинист қып
Жарысқа кірісерміз әлі сонда".
Екі дос будке ішінде қатар тұрып,
Тақанға Гамов жайлап ұғындырып
Жатқанда депо ішінде Змеев кеп,
Мысқылдап қастарында тұрды күліп:
"Қой бақпай, паровозда нең бар сенің,
Түйе емес бұйда тақса тіркелетін",-
Тақанның қасына кеп ажуалап, Гамовқа
"Есек нені біледі дедің!"-
Дегенде Гамов оған түсін бұзып,
Тақанды қорлағанға қаны қызып,
"Бір ғана Тақан емес бүкіл ұлтты
Қойшы деп қорлауыңыз өте қызық.
Менімше сіз сияқты Тақан да адам,
Талап бар Тақанда да жалындаған.
Аз күнде —ақ алды үйреніп көп тетігін
Тек қана бұларды өмір еткен надан.
Көзқарас ескі шірік шовинистік,
Ұғынбай ұлтты қорлау шын білместік,
Советтің сіз өндіріс командирі,
Мұныңыз үлкен қате кешірместік",-
Дегенде Змеевің өңі қашып,
Гамовтен сезіктеніп қалды сасып,
Жылмиып зәлімдікпен түсін жылытып,
Әлгісін жайып, шуып жақындасып. —
Айтамын екеуіңе әзіл тілмен,
Шын айтып тұр деп қалдың мұны зілмен, -
Деп сұмырай жалт берді де жаттықтырды,
Тігісін сойқанды удың шыққан тілден.
Осымен сөз өрбімей одан әрі,
Ішінде Змеевтің улы зәрі,
Түйіліп Гамов пенен Тақандарға
Ерте, кеш болды осылар аңдығаны.

Шыны да сыры да ашылды
Шыны да, сыры да ашылды
Тақанды Гамов көріп баласындай,
Тақан да сеніп оған анасындай,
Үйреніп паровоздың тетіктерін,
Түсініп саусағының саласындай.
Тақанның қолы босап келсе жолдан,
Баруға күн, түн демей ынтық болған.
Аңсары Гамов пенен Катя үйінде
Өз бойын тоқтатуға келмей қолдан.
Катяның жаудыраған бота көзі,
Әзілқой, ашық айтар батыл сөзі,
Назынан жас сұлудың елтіп Тақан
Катяның бойын билеп бар мінезі.
Көз алмай пұшайман боп көрсе Тақан,
Көзіне бір Катя емес көрінбей жан,
Сабыры күннен-күнге сарқылғандай
Өзіне-өзі кейде болатын таң.
Әлде ерсі бұл жүрісі Гамов шалға,
Көретін баласындай өлшеп жанға,
Әлде онда қызғаныш жоқ қызын ойлап,
Сұмдықпен сын қоятын жас Тақанға.
Қайта өзі екеуіне әзіл жалғап,
Қайдағы күлкі сөзді ойланып ап,
Күлдіріп қызғану жоқ қызықтайтын,
Жастардың махаббатты ойына сап.
Алысып жүрді Тақан жүрегімен,
Бере алмай ешбір сезім тілегінен,
Катяға ақтара алмай сырын ашып,
Жас қыздың тіл ала алмай жүрегінен.
Катямен сан шығатын көше бойлап,
Сан сөзді қойса - дағы бұрын ойлап,
Айтам деп ерленсе де енді ұзатпай,
Айта алмай тоқталатын жүрегі ойнап.
Тақанға сырынан қыз бермей сезім,
Оның бір андып торып қапы кезін,
Жүректің сызы ойнақшып алма бетте
Қадайтын алмай ұзақ бота көзін.
Тақанның өзін ойлап күйетінін,
Жанымен жалындана сүйетінін,
Білсе де білмегенсіп сыр бермейтін,
Білгізбей оны ішіне түйетінін.
Жалғанса жас жүректе сүю ұшқын,
Басуға жетер әлі қандай күштің,
Сол ұшқын өртке айланып өзекті алып,
Демей ме бір-ақ күнде сүйдім, құштым.
Жақындап сол минутке басқан сайын,
Жылыстап заман күні асқан сайын,
Бірінен біреуіне біреуі ынтық,
Сырды ашар таппайтұғын бір ыңғайын.
Батпай да Тақан неден салмай айтып,
Айтар еді шыдар оған қайтіп,
Дейтұғын - "қарындасым" сөзі қайда
Гамовты әкесінен көрмей ме артық.
Майысып жазғы бақша гүлге оранды,
Мөлдір су сылдыр қағып соққан жарды,
Аягөз аясына ап ардақты елін,
Ақшатау аңқытып тұр жел самалды.
Бақшада өскен сандал егілген гүл,
Жарқырап электрден төгілген нұр,
Фонтандар неше жерден су боратып,
Меруерттей көктен жауған құйылып тұр.
Өрімдей өндірістің бозбаласы,
Сүйріктей алдында өскен бой саласы.
Алуға еңбектен соң еркелеп дем,
Құрылған бақшасына бір парасы.
Сылқылдап жас сұлулар қолтықтасып,
Бұраңдап аш белдері әрең басып,
Қолда гүл құрбылары берген сыйлап,
Дем алады жұпарынан сарайды ашып.
Бір түптің гүл төгілген жапырағын
Жамылып екі жас тұр қалқа жағын,
Сәулесі электрдің көз қытықтап.
Ойнайды қуаныштап қызық шағын.
Жас жігіт жас сұлуға гүл береді,
Гүлменен Алуа ерінге тіл береді
Жаудырап бота көзі буыны босап,
Жас сұлу жалынданып тілді емеді.
Тілде жоқ сөйлер қуат тек сүйеді,
Лыпылдап ыстық жүрек тек күйеді,
Жібек жел желпіп есіп екі жасты,
Қызыл гүл қастарында тербеледі.
Талайдан күрмелген сыр шешілгендей,
Құмартқан екі жүрек шешінгендей,
Катя мен Тақан еді бұл сүйіскен
Гүл боп гүлдей жастар есілгендей.
Бақшаның қызыл гүлі бас жарғандай,
Гүл өмір сол минуттен басталғандай,
Бір-ақ жан, екі тән боп егілісті,
Ер жігіт, ерке сұлу ақша маңдай.
Бергенде таң белгісін бақша оянды,
Сандуғаш бұтақтарда әнге салды,
Секіріп гүлден - гүлге таңға еркелеп,
Ұйытты жүз құбылтып әнге маңды
Бұл кезде Тақан қызды қайта құшты,
Аш белден кел жаным деп қайта қысты.
Міне серт өмірлікке таң куә деп,
Екі жас үйді бетке ап айрылысты.
Біраз жер бара түсіп қайта жүріп,
Тақанға тағы Катя келді күліп:
"Депоға барасың ғой, жол жүресін,
Папам да келген шығар",- деді тұрып.
Майысып сонда Катя көзін қадап,
Тақанын қысайын деп құшағына ап,
Ұмсынып әлде нені айтайын деп,
Бір сөзі аузына кеп тұр жақындап.
Маған,- деп - білемісің Тақан жаным,
Начальник қандай істі бұйырғанын,
Жүресін Ақбұлаққа деген ертең,
Бар,- деді,- қызметке сонда тағып.
Бұл сөзді айтты - дағы Катя күліп,
Тақанның қимайтынын тұр ғой біліп,
Сонда да айтпай кетсем ренжір деп,
Тақанға мұны айтып тұр ақыл қылып.
Бар, егер, бастық айтса қарсы болма,
Бәрібір қызмет қой мұнда да онда,
Мен үшін тіпті жақсы, күнде барам,
Кетпеймін онда соқпай шықсам жолға.
Тек сәулем өмірлікке серт бер маған,
Тән мұнда бірге болсын кеудеде жан!-
Деді де Катяны кеп қайта құшты,
Сүйісті, қарап тұрды шығыстан таң.
Катя жол бойына аттанды
Аттанды Ақбұлаққа сұлу Катя,
Айрылу Тақанынан жанға бата,
Алайда арғы бір сыр қыз жүрегін
Өртейтін оқтын - оқтын жалындата.
Оқтанған айтайын деп әлде неше,
Тақанға аттанарда күні кеше,
Бұл сырын жасырды ма, батпады ма,
Әйтеуір ала алмады өзі шеше.
Жалғыз-ақ қыз сенімі жүрегінде,
"Өмірге бақытым да, тірегім де,
Барамын, жар етемін кімді қалап,
Онымды билетемін сірә кімге".
Дейтін де бекітетін өзін қайрап,
Албыртып жас жүректен жігер қайнап,
Сөйтсе де кейбір кезде толғанатын,
Кекті үні Змеевтің ойда сайрап.
Бұл сырын шешуінде, ашуында,
Біле алмай үлкен мән бар жасыруда,
Змеев көптен бері Катяны арбап,
"Жан қияр ғашық жан боп" бас ұруда.
Жол бермей қайда барса алдын тосып,
Сиқырлы жылмаңдаған сөзі жосып,
Катяға алтын таулар орнататын,
"Өмірлік жарым бол,- деп,- көңіл қосып".
Депоның жаңа келген командирі,
Инженер атағы бар, оқуы ірі,
Болса да жасы кексе үйленбеген,
Салт басты, сері бойдақ "жастың" бірі.
Бір көріп сыр тартуға мін табуға,
Жеткендей кімнің ақылы мұндай қуға,
Шыны ма үйленбегі, зұлымдық па,
Катя қыз шеше алмайды мұны тура.
Халықтың деп одағы көзқарасы,
Жыландай жеркенеді бір дарасы,
Аталса Змеевтің ызғарлы аты,
Түршігіп болады үрей кәрі-жасы.
Катяға көп ой салған көптің сөзі,
Жеркенткен еңбек елін жат мінезі,
Ызғарлы Змеевтің жылмаң түрін,
Катя қыз көруден де болған мезі.
Кейде үйде, от басында сөз қозғалса,
Сөз өрбіп өндірістік жайға барса,
Гамов қар Змеевтің жат мінезін,
Жеркеніп лағнет айтып аузына алса,
Катя қыз ойлана ұғып әке сырын,
Бар-ау деп үлкен күдік бір жасырын,
Ішінде кейін айдың Змеевқа,
Бой тартып тілдесуден тартты қырын.
Бұл жайды ұқбайтұғын емес аңғал,
"Сорлы қыз өмір сүйсең айтқанымды ал,
Әйтпесе де қор етемін қолымдасың,
Тағдырың мына менде оны да аңғар,-
Ызғарлы Змеев сұм айтып күшін,
Дегендей: - арбамаймын өмір үшін,
Ажуам ажарына таңба басын,
Әлі де көрсетермін талай қысым".
Дегенін ұқтырды да қабағынан,
Жоқ болып көк сұр тартып өңінде қан;
"Білемін қосақталмақ есегіңді,
Сезімсіз мен де ондайдан емеспін қам".
Змеев төккенімен ашу - зәрін,
Қолынан келерінің айтып бәрін.
Өжет қыз қорқу түгіл именбеді;
"Ажуаға арнаулы емес менің арым.
Күшіне жай сыйладым, басымды имен,
Жар етіп шенге қарап жатта сүймен,
Жүрегім кімді сүйсе соған жармын,
Әлермін, бірақ, жар боп саған тимен".
Дегені Змеевті өшіктіріп,
Қыз сөзі іш - бауырын удай бүріп,
Тақанды Катяменен жоқ етемін
Алыстан айла іздеді торын құрып.
Катяның бастығына сатып ажар
Өр қызды айтқанды істеп етпейтін жар,
Жібертті қызметке Ақбұлаққа
Қастандық сонда істемек мақсаты бар.
Катяның айта алмаған Тақанына
Сыр осы түйін болған өз жанына,
Асығып алдан күткен бақыт тойын,
Сол бір сәт байланды сөз тақалды да.
Сол күнге асыққанда арманындай,
Батар ма жау қастығы жанға мұндай,
Жібертті зорлықпенен әдейі айдап,
Тілегін Гамовтың да елең қылмай.
Катяға Тақан сөзі беріп жігер,
Дегені "өмірлікке сертіңді бер,
Жарымсың қайда болсаң жанымдайсың
Тұрамын күнде барып жап-жақын жер.
" Өжет қыз ор қайратпен оттай жайнап,
Еңбекке, сертіне де өзін қайрап,
Барды да Ақбұлақтан орын алды,
Тетігін стрелканың білген жаттап.

Даңқ сапары
Депода думан болып еңбек қайнап,
Станок зырыл қақты мотор айдап,
Жоңқалап көк болатты асып қырғы
Шығарып паровозға мүсін сайлап.
Сом темір нанша иеленіп, жіпше есілді
Сом білек болат балға соғып жайлап,
Майша еріп мыс қазанда бабит толқып
Көпіршіп көлкілдеді күміс қаймақ.
Құйылып қалыптардан шығып жатыр
Ерітіп электр ток ағып қайнап.
Ішінде девятконың шоқтығы асып
Алып күш паровоздар андағайлап.
Үйіріліп елдің бәрі өз ісіне,
Жапырлап жарыс салып ісін сайлап,
Біреулер паровоздың ішін жуып,
Боршалап кейбіреулер сүртіп, майлап.
Машинист кең иықты, орта бойлы,
Үлкен көз, қыр мұрынды, терең ойлы,
Шалқақ бой салмақты ойдың сандығындай,
Кең кеуде, келбетті жүз, сұңғақ мойны.
Жәрдемші машинист пен кочегарын,
Серіктес жолдасының көріп бәрін,
Ертіп ап дайындықты тексерді де,
Оларға ұғындырды жүріс жайын. —
Бүгінгі алмағымыз ауыр состав,
Серт еттік өзіміз сөзді бастап,
Жігіттер, шеберлікті көрсетіңдер,
Жалқаулық, жалтақтықты кейін тастап.
Айтылды Тақан сөзі қысқа-қысқа,
Кірісті бригада зор жұмысқа,
Дайындап паровозын составқа әкеп
Тіркеуге деподан ап шықты тысқа.
Тіркелді ауыр состав, шықты жолға,
Эстафет маршрутын алған қолға,
Будкеден қыран құстай тұғыр басқан,
Қонды да қарап Тақан оң мен солға.
Жүйткіп сызып берді составты алып,
Екпіні керней соққан желді жарып,
Будкеден поезын бір көзбен шолып,
Ребристі бір-екі рет толғап алып,
Тұтқасын регулятор қамти басып,
Тетікке он үшінші қойды апарып.
Қаласы Аягөздің нұрға оранып,
Жұлдыздай электрлер жымың қағып,
Мөлдіреп дөңгеленіп сәуле ойнайды,
Арудың алқасындай асыл жақұт.
Тұп-тұнық көкшіл аспан көбесінен,
Шықты әне сұлу таңлақ мұнарланып.
Көлкіген көк торғындай көк бетінде
Жұлдыздар гәуһар тастай төнген жанып.
Бөленіп сұлу түннің самалына
Жымия жүйрік поезд жөнелді ағып.
Кондуктор, майлаушылар тормоздарда
Келеді поездан көз алмай бағып.
Тақанда баса айдады паровозын
Ойнақтап аттады Арқа Аякөзін,
Екпіні еңсергендей алып шынды,
Илердей саз балшықтай тасты құзын.
Шыққанда Тақан алып ауыр состав,
Поездің эстафетты көшін бастап,
Сұп-сұр боп қаны қашып Змеевтің
Депонның контор үйін жауып тастап,
Қолына ап трубкасын телефонның,
"Оңтүстік бер деп маған бойын жолдың,
"Ақбұлақ, Елеусізов, тез керек деп,
Бір сөзді күбір етіп,- деді "болдым".
Басқаға Шекен сұмнан бұл құпия.
Бір шұлғып "бәрі дайын" деді де иә,
Шақыртқан дежурниға айтып рақмет,
Түк те айтпай жоқ боп кетті ол зым-зия.
Бұл кезде Ақбұлақ қасындағы,
Хабарлап қатарынан екі жағы,
Аржақтан пассажирды жібердім деп,
Бержақтан эстафетты шықты тағы.
Пассажир бұрын жетпек эстафеттен,
Дежурный қабылдауға бұйрық еткен,
Екінші жолға алуға стрелочник,
Маршрут дайындады саспай еппен.
Дежурный қабылдап ап пассажирды,
Күткені эстафетті поезд енді,
"Бірінші жолмен өткіз, бөгелтпе" деп,
Дежурный постыға арнап хабар берді.
Катя еді Ақбұлақта поста тұрған,
Бұйрығын дежурныйдың алып жылдам,
Эстафет келеді деп естігенде,
Күлімдеп елестеді Тақан бұған.
"Сол аймақ еді бүгін эстафетті",-
Деді де қыз жүрегі тулап кетті,
Аузына түскенінде Тақан аты,
Дулатты жүрек қаны алма бетті.
"Ойнатып болат тұлпар желді жарып,
Орнаған болат жолмен белді жарып,
Сүйген жар ән шырқап келе ме екен,
Катясын күтіп тұрған есіне алып.
Будкеден ойлап мені қарп қырға,
Тақан жан кете ме екен нәзік сырға,
Ұмытып алыстағы Катя досын
Көңілі бұрылмай ма әлде мұнда?.."
Деді де шықты тысқа Катя әндетіп,
Алдында жатты сайрап барлық тетік,
Айнала жол алабын шолып алып
Стрелке тетігіне келді жетіп.
Бұл кезде Шекен сұмырай аласұрып,
Апатқа дайындаған торын құрып,
Катяға мезгілсізде келді жетіп
Жатқанда стрелкені жаңа бұрып.
"Аралап жолдың мынау қарнауынан,
Ұзарды бүгін маған қып-қысқа таң,
Түндегі жол күзеті қиын қандай"
Деп сұмырай бола қалды жол баққан жан.
"Шықты екен қандай поезд Аягөзден?
Жан болмай ешнәрседен хабар сезген,
Күйбеңдеп стрелочник будкесіне
Шекен қу кетті кіріп ардан безген.
Катя қыз маршрутты жайлап бұрып,
Алғанша бекітуін ашып құлып,
Паровоз светафорға сигнал беріп,
Арқырап келе жатты ойнақ ұрып.
Шекенен секем алмай сезіктеніп,
Сөзіне жылпылдатқан көңілі сеніп,
"Сақшы ғой жол күзеткен, келген шығар,
Зерігіп сөйлесетін іздеп серік",
Деп жорып, Катя қызға басқа ой келмей,
Шекеннің жүрісіне шын мән бермей,
Тұрғанда жүз құбылып Шекен соққан,
Толқыды жарға ұрынар аққан сендей.
Шекеңді Змеевті сөзі билеп,
Алдыңда үңіліп тұр сертті минут,
Не түспек өзі қолға сыр ашылмақ,
Болмаса орындалмақ артқан міндет.
Айқаспақ қара жүрек қарбаласта,
Қастықтан қапы қалады минут асса,
Эстафет есен өтпек ойран болмай,
Шекенді ширек сағат қара басса.
Шекеннің өз тағдыры шешілетін.
Не Катя, не өз басы кесілетін,
Секунттен сезік бермей жүз аударып,
Кіріп еді будкеге әдейі бұрып бетін.
Апатқа эстафеттің бетін бұрса,
Аңғартпай Катя қызды өлтіре ұрса,
Орындап ойдағысын ойран қылып,
Жол бұзып, мүлікті өртеп, жанды қырса.
Онда оның орындалмақ бар міндеті,
Құйылды міне осыған жауыз нетті,
Шекенді шексіз жауыз ниет билеп,
Будкеден жалмауыздай шыққан беті.
Шекеннің арам қаны көзін жауып,
Қан ішу, қастық іске ниеті ауып,
Шыққанда қапылыс жан қарсы алдында
Катя жүр ешнәрседен қылмай қауіп.
Бірінші жолға бұрып маршрутты
Дұрыстап жаңа ғана жасап бопты,
Шекенге келе жатқан бұрылғанша
Қанды қол ту сыртынан бір-ақ соқты.
Жарқ етіп көзінен от, басы зеңіп,
Жауыз жау жібергенде сырттан періп.
"Ох!" деп стрелочник құлағанда,
Шекен сұм стрелкеге жетіп келіп,
Бұрды да біріншіден маршрутты,
Екінші жолға қойып сигнал отты,
Пассажир поезына стрелке ашып,
Апатқа ұрындырмақ беріп соққы.
Ұйытқыған жүйрік состав ойнақ салып,
Тақандар Аягөзден шыққан алып,
Тоқталмай жолдағы ешбір разъезге,
Көптеген станциялар артта қалып.
Таянып Ақбұлаққа ұмтылғанда,
Тақан бір алды қарап жолға маңда,
Ашылып жасыл көше жатыр жайнап,
"Бөгет жоқ" деп тұрғандай, ұмтыл алға.
Аңырап келді жетіп семафорға,
Көз тастап стрелкеге бұрған жолға,
Катяның қолындағы жасыл жалау,
Тұр ғой деп желмен ұйтқып шебер қолда.
Көзіне әлдеқайда бұлдырап от,
Катяның жалауы да, өзі де жоқ,
Басында стрелке күлімсіреп,
Кетіп еді бірде Катя тұрғандай боп.
Алдаған үміт көзін ол бір елес,
Қиырда тұнжырайды құба белес,
Ойысып көзі қайта жолға түсті,
Байқаса маршруты дұрыс емес.
Түйіле маршрутты қайта қарап,
Жолдарын станцияның жатқан тарап,
Байқап еді бір күдікке тоқталды көз,
Стрелке бұрулы тұр апатқа тап.
Алдыңда қос фонары сәуле төккен,
Табандап жолбарыстай қарсы шөккен,
Паровоз составы ұзын сол жолда тұр,
Алғандай ашулы леп асқан көктен.
Маршрут қойылғанын тура соған,
Көргенде бойы мұздап, суынып қан,
Көз алдын әлдеқандай күдік билеп,
Елестеп үлкен қатер болып аң-таң.
Соғылса екпінімен екі поезд,
Тау көшіп құлағандай қиядан құз,
Поезда анау тұрған бейқам жатқан
Сан мыңдап қаза таппақ ұл менен қыз.
Қымбаты қымбаттардың солар өлмек,
Бір емес, мыңдап адам қаза көрмек,
Өзі алған өзгеше жүк жүйрік состав,
Талқан боп тамтығы жоқ, жол бүлінбек.
Жоқ, - деді ол,
Болмайды апат, арам қашық.
Салмақпен саспай шебер тормыз басын,
Шегере шебер толғап зор составын,
Жол ығысып кетпесін деп, вагон қашып.
Бабымен баяулады паровоз да,
Бандаждап колодкалар бауырын басып.
Тақанның зор составы тұрды тоқтап,
Ашылған стрелкеден біраз асып.
Шыққанда қатерлі ұран таяу жерден
Гудокты паровоздан Тақан берген,
Жүргінші поезының машинисті
Түсініп сақтық үнін бұрын елден.
Асығыс зәресі ұшып, буыны құрып,
Ала алмай ребресін артқа бұрып,
Біресе тормыз басып, бірде сигнал,
Поезын қозғады әрең артқа сырып.
Аптығып шегіндірген сасқалақтап,
Жіберген олақ түйіп алмай баптап,
Рельстен таймаса да толқып барып ,
Вагондар әрең қалды шайқалақтап.
Тербетіп жорға поезд вагон бесік,
Маужырап жатқан халық ұйқыны есіп,
Вагондар шайқалғанда ішіндегі
Шошынған жүргіншілер тұрды ілесіп.
Андады бар адамы станцияның,
Шыққан соң мезгілсізде сақтық сарын,
Бұл кезде Шекен сұмырай сұп-сұр болып,
Шеше алмай тұрды бұғып не қыларын.
Катя қыз қозғала алмай жатыр сұлап
Соқпады бірін-бірі поезд құлап,
Машинист байқап қалып маршрутты
Апаттан аман қалды тоқтатып ап.
Ендігі не болмақшы өз тағдыры,
"Мынау қыз өлмей егер қалса тірі!"
Осыны ойлағанда Шекен сұмның,
Шұбырды көз алдынан бар өмірі.
"Бір кезде ел иесі ем етек-жеңді,
Бақ, дәулет, абырой, атақ түгенделді.
Дейтіндей аруағын атамның да,
Күңірентпей шекпен киген алып шенді.
Без бүйрек қарамайтын ел бетіме,
Бетті де, епті де едім, сол ниетіме –
Бергендей, белден соғып шоң қитқандай,
Өшігіп кедей-кепшік жеркенді де.
Құрыққа қу далады сырық жалғап,
Ақтарды абыройды алдан малды ап,
Құл-құтан балақтағы басқа шапшып,
Жер - судан қуды аластап жерлеп, қарғап.
Таудай бой тарыдай боп таса қуып,
Көзіме көлеңкемнің өзі суық,
Көрініп салмағым да ебелектей,
Ербеңдеп елес алып жанға жуық,-
Келе алмай, кек алуға кезек күтіп,
Қасқарып қарсыласар қажыр бітіп,
Қапы іздеп қара түнді қарауылдап,
Күн мынау, өмірі мынау жүрмін бүйтіп.
Екі оттың арасында кезек күйіп,
Елбеңдеп екі жаққа кезек иіп,
Бас деген отқа ұстаған бақыраштай,
Шалаға шарпыламын, күнде күйіп.
Сеніп ем арыстандай атаман деп,
Змеев әперер деп жауымнан кек,
Оның да күннен күнге әлі бітіп,
Қолынан бар келері өзімді тек
Қайдағы қиынға айдап серт қояды,
Сертінен серпілсең - ақ шек қояды,
"Отқа түс, орға жығып, тайқысаң - ақ,
Көзіңді өзім құртам" деп қояды.
Мінеки бар тіршілік көрген күнім,
Өмірге мен қара бет, мен жексұрын,
Өрт алған өрісімді сұмыраймын,
Не жан бар енді менде аяр бүгін.
Бәрібір өлі жанмын өмірі біткен,
Күн сайын көмілетін көрін күткен,
Онан да бір жауымның қанын ішіп,
Сусынды сімірейін ащы кектен"...
Деді де: "шыққан жоқ па әлі жаны"?
Тіл қатпай талып жатқан ағып қаны,
Тағы да Катя қызға Шекен сұмырай
Сүйменді ап ұмтылғанда қайта ұрғалы
Артынан ұстай алды қарулы қол,
Көре сап жау қастығын жеткені сол.
Шекен сұм қолға түсті, құтылмады,
Көріп қап аға сержант, күзеткен жол...
Сақтығы машинистің сақтап қалған,
Болғызбай жау қастығын көңілге алған,
Отанның адал ұлы қыран көзі,
Құрылған жау қақпанын жазбай шалған.
Тақанның тапқырлығын көрген халық,
Қоршалай таңырқасып ортаға алып,
"Болсаң бол,- десті,- осындай шып қырағы,
Баспайтын жау қақпаны қойған салып".
Бұл кезде таң сәулесі тарамдалып,
Шығысты қызыл жалын нұрға малып,
Сырғытып түн зұлматын таң шапағы,
Бозторғай таң жыршысы әнге салып.
Ұласып таң нұрымен қуанышты үн,
Сақтаулы әр көкейде бұл күн.
Жан да олжа, аман қалған жабдық та олжа,
Кімге кім арқалатты тағдыр жүгін!..
Кәні біз таға соған оралалық,
Түсінсін жау қастығын сонау халық,
"Жүрген кім? Жүргізген кім қаскүнемін?"-
Деп тұр ғой сырды ұға алмай сұрау салып.
Түрілген хабар күтіп құлағына,
"Бұл қандай уақиға" дер сұрағына.
Жау сырын жеткізелік желіленген,
Жете алмай қолға түскен мұратына.
"Жаралы жау қолынан ер қарындас,
Қаскүнем қапы іздеген жүрегі тас,
Шекен сұм түсті қолға ұрыпты сол,
Ағып жау іште жүрген арам ылас".
Деген сөз кекті леппен көкті жарып, -
Жеткенде күтіп тұрған сонау халық,
Жүгірді Катя жатқан жерге қарай,
Көруге өз көзімен әркім барып.
Анталап ашулы жұрт көрді жауын,
Бәріне ажал сайлап құрған ауын.
Бес минут бұдан бұрын жан алғыштың
Құрбаны еді мына тұрған барлық қауым.
Ол сұмнан жеркенгендей жердің үсті,
Кісі емес, айыр құйрық шаян түсті,
Боп тұрған көп көзіне Шекен сұмның.
Сұмдығы айқындалды одан күшті.
Дыбыссыз әлсіз демі әрең шығып,
Катя қыз алдарында жатыр сұлап,
Қан кетіп желбезектен дене сұлық.
Қолда кілт, белде рожок постын бағып,
Жауынгер тетік баққан жан пида қып,
Ары үшін, Отан үшін құрбан болып,
Қыз қаны жазығы жоқ жатыр ағып.
Жаралы жарын көріп жанын қияр,
Көз жасын ондай жерде қай жан тияр,
Катясын Тақан келіп түсті құшып,
Қалмады сабыр етер бойда ықтияр.
Бозарып күлім көзі сөніп, жалын
Кетірген жау соққысы бойдан әлін,
Қарсы алар "Тақаным" деп Катяда үн жоқ,
Аңсаған көрермін деп сүйген жарын.
"Катяжан, аш көзіңді мен Тақаның,
Тілдеспей кетесің бе, сәуле жарым.
Жауыз жау түбімізге жеткен екен,
Қалайша қапыда ақты нақақ қаның?..
Мен сені күліп келіп қарсы алады деп,
Будкеден еркелер деп асылып кеп,
Күтіп ем желмен ойнап толқын шашың,
Құшақта қолмен сипап басылар деп.
Көрем деп ойлап па едім қанға батып,
Катяжан, жатқаныңды үнсіз қатып,
Өмірдің бар қызығы алда емес пе еді,
Жаңа күн шықпап па еді таңым атып".
Деп Тақан күңіренгенде Катя көзін
Бір ашып, айтпақ болып оған сөзін
Талықсып тағы қайта көзін жұмды
Әлсіреп билей алмай өзі-өзін.
Ішінен жүргіншінің бір жас әйел,
Абыржып айла таппай тұрғанда ел,
Катяны көре салып демін тыңдап,
"Үрей боп шуламаңдар, қарауға бер!"-
Деді де: "Соққан екен талмау жерден,
Тезірек қанын тыйып етпесек ем.
Аламыз ауырлатып, қансыратып,
Қолданам шұғыл шара, қараймын мен!"
Соны айтып тез қимылдап жас дәрігер,
"Вагоннан орау құрал, дәрі алып кел"
Деп жұмсап бір жолдасын ем жасауға,
Қан тиып, жараны орап кірісті әйел.
Дәрігерлік вагоныңда поездағы,
Апаттан аман қалған бұл жаңағы,
Бірі еді жүргіншінің шыққан арнап,
Дәрігер бармақ беті Сибирь жағы.
Катя қыз орныққанша емханаға,
Кете алмай қамсыз тастап құр далаға,
Қасында жаралы қыз болды дәрігер,
Үйірілген анасындай жас балаға.
Шекенді айдап кетті тиісті орын,
Поездар өз бетімен тартты жолын,
Маңдайы шағылысып алтын таңмен,
Бөлентіп қуанышқа оң мен солын.
Тақан да аз тоқтаған бөгелісін,
Толтыра перегонда толғап күшін,
Есілтіп эстафетті заулатты ұйтқып,
Аттанған өмір үшін, бақыт үшін.
Бұл кезде сымды бойлап шаттық хабар,
Тақанның тапқырлығын еткендей жар,
Жеткізіп астанаға айып жатты,
Қаскүнем ұсталғанын сұр жыландар.
Бір емес, Шекен тобы тамырлырақ,
Әр жерден ішке кірген басын құрап,
Ашылды бүгін сыры талайының,
Бойында жаңа жолдың етпек тұрақ.
Солардың індеріне шыбық салып,
Сүмірейтіп сирағынан сүйреп алып,
Жатқанда сыры ашылған Змеев сұм,
Жіберді өзін-өзі бір-ақ шалып.
Жеркенткен жердің бетін улы қанын
Төкті де өз қолынан жауыз зәлім,
Көк сұрғылт сұм денесін қаны жауып,
Қор болып ит жемеде берді жанын.

Сөз соңында
Болған бұл уақиға еді ана бір жыл,
Сол жылдар туған бала жігіт боп дыр,-
Жетсе де еліміздің шежіресінен,-
Қалмайтын қақас болып іс еді бір.
Бақыттың мәдениет жүгін сүйреп,
Қамалын мешеу күннің бұзған түйреп.
Түскенде Түрксібтің болат жолы,
Жаулардан ішкі-сыртқы сенім күйреп.
Алысқан сол бір кезде жанталасып,
Жау торын әшкерелеп басып жаншып,
Ойнатып техниканы балуан қолмен,
Тайлықпай қиындықтан қорқып сасып.
Жүргізген тұңғыш қазақ паровозды,
Тақан деп бастап едім айтар сөзді,
Составын социализм қыр асырып,
Шыңына коммунизм көшін созды.

1960

---