Үлкен жолдың үстінде

Бірінші тарау
Яки жетпіс, яки жүз,
Яки өтті сексен жыл –
Бәрібір сол Бетпақ түз,
Бәрібір сол сексеуіл.
Мейлі көктем, мейлі күз,
Оны қайтсін Бетпақ шөл,
Бәрібір сол сұрғылт түз,
Бәрібір сол тентек жел.
Сол себепті ай, күн мен
Жылын қозғап нетейік,
Әйтеуір бір тай мінген
Жолшыны айтып өтейік:
Ол таңертең не кеше
Кемпірге айтып сылтауын,
Шықты ауылдан немесе
Қалдырып кетті Қан тауын.
Жолшы қазақ - сол қазақ
Кете берді тепеңдеп,
Сол қазақты жел мазақ
Ете берсем екен деп,
Жұлқылайды етектен,
Құлағына сарнайды;
Кейде алдынан жетектеп,
Кейде артынан қалмайды.
Құйын соғып маңдайға,
Кездерін де күндейді;
Кім төзуші ед ондайға!..
Желді қазақ тілдейді.
Төзетұғын жөні жоқ,
Бәрін қазақ тілдейді;
Жол дейтұғын жолы жоқ,
Бағытын да білмейді...
Бірдемені сол қазақ
Бітіргелі жүр ме екен,
Әлде түзде сор – азап
Соны күтіп тұр ма екен?
Не боларын біз тұрмақ
Білмейді ғой өзі де, –
Әйтеуір бір шытырмақ,
Әйтеуір бір кезі де...
Жапанда латын ерте-кеш,
Жүрмейді бірақ, жай кісі;
Қоныс деген бір елес –
Үзілмеген қайғысы...
Қайғыны бекер бүркенбей,
Арманын іздеп аттанды;
Іздену десе іркілмей,
Сол үшін кейде мақтанды.
Еліне тарап жақсы аты,
Жер іздей берсе болғаны,
Сол еді барлық мақсаты,
Сөз емес басқа қалғаны...
Шөлдеді. Сапар ұзарып,
Берекесін қашырды.
Елесін Бетпақ қызғанып,
Сағымын да жасырды...
– Кәрі Балқаш алдымда
Жақын ба - деп қарады;
Жақындамай ол мұнда,
Алыс тартып барады.
Көлеңкесі жалбырап
Тұр алдында сексеуіл,
Саясына, ал бірақ,
Шықпас та қазір ексе гүл!..
Сөйтсе-дағы ежелден
Көлеңке аты көлеңке:
Қорғайды күннен не желден,
Сонымен тәуір сол өлке...
Жолаушы мұнда жатады
Едәуір салқын түскенше,
Өйтпесе шөлден қатады,
Өйтпесе мүлдем түсті енсе...
Есептеп мұны жолаушы,
Тағы да біраз ойлады;
– Жоқ қой, - деп, мұнда тонаушы,
Бұтаққа тайын байлады.
Тайды байлап бұтаққа,
Азықты басқа жастанып,
Өзің келсең шатаққа,
Күн көзшең жасқанып –
Аяушы ма ету жылан,
Арманыңды ол не қылсын!..
Әйтеуір бір өлсін жан,
Әйтеуір у төгілсін...
...Ұйықтады жолшы бишара
Көлеңкеде көсіліп,
Ұйықтаған соң не шара,
Қалды үкімі кесіліп.
Өрмеледі жүрекке
Мұз секілді бір сызық,
Осыны ол тілеп пе,
Осы ма еді бар қызық?..
Мүмкін — бейбақ ұлы күн!
Енді өмірдің мені не?
Сұм ажалдың ұрығын
Ектің ыстық тәніңе...
Түсін көрмей жаудың да,
Түсін марқұм өзгертті;
«Арман» деген аузында
Жалғыз ауыз сөз кетті.
Ақтық рет жанылып,
Зираты боп сексеуіл,
Көлеңкелі жамылып,
Қала берді шетте бұл.
Ұйықта енді,
Жолаушым,
Ұйықта ұйқың қанғанша,
Жарық жұлдыз сонау шың
Осы арадан жанғанша!..

Екінші тарау
Сөйткен кәрі Бетпақты
өзімсініп бүгін тым,
Серпіні де бек қатты,
Отыр менің жігітім.
Отыр ол әне ортада
Әңгімені қыздырып,
Достары соны қоршаған
Бар шығар, сірә, жүз қырық.
Барлығы соған құмартып,
Соның аузын бағады;
Алғысын да күнде айтып,
Арқасынан қағады.
Оқушы достым, ғапу ет,
Сәл кешігіп қалдым мен,
Керек еді-ау документ
Ол туралы алды мен:
Ол бір колхоз ішінен,
Ол өзінің үйінен
Келді шағын күшімен,
Жүрегіңнің сыйымен.
Кейде төсеп топырақ
Табанына темір жол,
Кейде осылай отырад
Алдына алып өмірді ол...
Өзге түгіл өзім де
Танымаушы ем басында,
Кешкі тамақ кезінде –
Палатканың қасында –
Бір тіл қатпай тұрған ол
Бес-он минут жат болып;
Отырған соң құйған ол
Жүз грамды қақ бөліп.
– Кел ішейік, дос! –деген,
Біздер жұтып салғанбыз:
– Шылымға ақша қос! – деген,
Сонда ұялып қалғанбыз.
Біреулерден сый көріп,
Ине-жіп те алысқан;
Біреулерге нан беріп,
Барлығымен танысқан.
Танып алдық: үстінде
Белбеуі жоқ бос халат,
Бола қалды үш күнде
Өзіміздің Есболат.
Сен де таныс, оқушым,
Дәл осы бір адаммен.
Саған жолдас ету үшін
Немді аяйын одан мен?!
Өлеңімді аясам,
Өкпе алармын мұнымнан:
Олақтығымды аясам,
Құр қалармын сыныңнан.
Бәрін бердім.
Иіліп
Таныс менің досыммен;
Ол да өзінше түйіліп,
Ол өзінше шешілген.
Ол да өзінше шалқыған
Ұзыннан-ұзақ бір дастан;
Оншалық мен шалқымен,
Оншалық мен сырды ашпан.
Колхозда оның өскенін,
Ерте бір кезде туғанын,
Соғысқа да түскенін,
Қанымен қарды жуғанын.
Ауылдан жүз хат алғанын,
Ауылда жарын құшқанын,
Тағы, тағы қалғанын
Айтпас, сірә, дастаным.
Мінезі қандай, мінезі!
Қызық қой оның сөздері
Алдымда отыр, міне, өзі,
Көзімде отты кездері.
Күлгені қандай сүйкімді,
Түнергені - қорқыныш;
Ұнатпайды ол ұйқыңды,
Таппайды да бір тыныш.
Басшылардың қасында
Басшыдай-ақ тұратын,
Аяғының басын да,
Әдеппенен бұратын.
Жігіттердің алдында
Одан асқан қылжақ жоқ,
Әйелдердің алдында
Одан момын бір жан жоқ.
Шынын айтар алдында
Шылым тартып алатын.
«Өтірік» айтар алдында
Бір жөтеліп қалатын.
«Өтірігі» залалсыз
Дуылдаған күлкі еді
Өтірікпен ол зірсіз
Бүйрегіңнен түртеді.
– Соғыста мен өліп қап,
Келесі күні сағатым
Құлағыма төніп қап,
Оятты, - деп те соғатын.
«Өлім деген түк емес,
Ішпей-жемей тоятын
Ертегідей бір елес
Екен», - деп те қоятын.
Сене қал сан бөркіңнің
Маңдайынан басатын.
Жатарда күлсең ұйқыңның
Бәрі сенен қашатын.
Ал, бүгінгі сөздері
Қалжың емес, күліп емес,
Қабағы мен кездері
Не қайғының бұлты емес.
Отыр ол әні ортада
Әңгімені қоздырып,
Достары соны қоршаған
Бар шығар, сірә, жүз қырық.
– Сөйтіп, - деді, - атамның,
Зираты боп сексеуіл,
Маған тастап атам мұң,
Қала берген шетте бұл.
Мұң мен зарды неттім мен
Бейнет қылып басыма?..
Оны тастап кетам мен
Жалбыр тонның қасына.
Тек марқұмның бек қымбат
Таптырмапты сүйегі.
Енді ойласам сол зират
Осы адырдың жиегі.
Қала берсін ол мұнда
Өлген солдат болсын да;
– Мен жеңейін! - дейін де,
Мен түсейін бұл сынға!

Үшінші тарау
Әдебиет тілінде
Жас дейді ғой біздерді;
Сөйтсе-дағы бұл күнде
Жағдайымыз өзгерді.
Кітап деген мың сан ат
Біз оқыған күйде тұр;
Ағаш атты ноқталап,
Баламыз да үйде отыр.
Олай болса біз де ойдың,
Тереңіне кетейін.
Жүзін қойып геройдың,
Жүрегіне жетейік.
Жүрек деген жалын деп,
Мың сан рет айтқанбыз;
Қасына сол жалын леп
Талай барып қайтқанбыз.
Бүгін де сондай жалыннан
Берер едік біз хабар.
Жігіттің кекке малынған
Жүрегінде мұз да бар.
Мұз да бар. Оның себебін
Айтпай тұрып, автордың
Баяндауы дегенін
Осы араға ап кірдім.
Ертерек тұрып Есболат,
Есболаттың достары
Москваны естіп ап,
«Москва» әнін бастады.
Орнында РВ1 күндегі:
Сөйлеп тұрған - Москва,
Соншалық таныс үндері,
Жаныңа жақын дос бұ да.
Ондағы сағат - махаббат,
Онсыз өмір сонша жат;
Іске де жұртты бастайды
Бетпаққа келіп сол сағат.
– Сөйлеп тұрған - Москва!
Москва таудың басында;
Аспан да, жердің асты да –
Бәрібір сол Москва!..
Жаныңа жақын Москва,
Қайда барсаң қасында;
Қопартад саған тасты да;
Өлеңнің өзі осында...
...Жан күйін шерткен Москва
Үндері ешбір тынбады;
Құлағын киік тосты да
Елегізіп оны тыңдады.
Әуелі тіпті қашпады,
Тыңдады бұрын жоқ әнді.
Одан соң беріп тастады,
Тозаңын ертіп жоғалды.
Тағылық солай тағы да
Қалдырып кетті Бетпақты.
Өмірдің болашағы да
Адам боп келіп от жақты.
Адам боп түтін ұшырып,
Адам боп қамыр иледі.
Адам боп қазан түсіріп,
Адам боп күле сөйледі.
Адам боп кейде көрісті
Сүймендер үшін, балға үшін
(Керістің өзі келісті
Болашақ үшін болғасын).
Одан соң біздің Есболат,
Есболаттың достары
Кете берді кетпен ап,
Кейін қалды қостары.
Жел болып бейне асқынған
Кеудеге намыс, құйылды ар;
Күректердің астынан
Тұра қашты құйындар.
Зембілді, «ЗИС»-ті қамалап
– Әуп!
Әупке басты жас жігер.
Әжімнен талай домалап,
Аунады құмға ащы тер.
Төселді жерге төрт пикет
Кәдімгі биік жал табан,
Ал қызыл кисет, көк кисет
Сан рет шықты қалтадан.
Жарылғыш дәрі жотада
Гүрс етті, шошып кетпеңдер;
Тұрпайы теңеу болса да,
Қаңқ етті дейік көк пен жер.
Асығып Есбол жүріп-ақ
Әкелді нелер әзілді;
Қонышқа кірген құм тұрмақ,
Әзілмен тастар қазылды.
– Қайда екен, - дейді ол, –
Қарақұрт,
– Қайда екен, - дейді, –
У жылан? –
Мырс етіп соған қара мұрт,
Қарқылдап күлді жас ұлан.
– У жыландар дәл бүгін
Жарылып бірге таспенен,
Романтика дейтұғын
Содан да туды жақсы еден.
Күрек те өлең, «ЗИС» те өлең,
Бәрін де соның білдік біз.
Бәрі де бізге тиісті өлең,
Бәрін де жинап жүрдік біз.
Метрлі адам белсенді,
Метрі оның ұзақ тым, –
Сонымен қимыл өлшенді,
Сонымен өтті ұзақ күн.
Жақындап келді біздерге,
Кешегі кештен басқа кеш;
Ол жана өнім кездер де,
Әкелер бізге басқа үлес.
Диамат заңы осы ғой,
Ойлап та қойдық оны біз,
Кейінде қалып кешегі ой,
Биікке шықты жолымыз.
Сонау бір соғыс кезінде
Тартатын труба дауысы.
Күн батар кезде безілдеп,
Тіл қата берді тау іші.
– Келіңдер, - деді ол, - тамаққа.
Тастаңдар, - деді, - жұмысты;
Жігіттер зулап ол жаққа,
Соңында қыздар күлісті.
Бәрінен «үнде солардың
Екі адам кейін қалатын.
Біреуі Есбол олардың
Біреуі Попов болатын.
Екеуі күнде сырласып,
Төбеден жайлап түсетін;
Бүгін де жеңіл сырды ашып,
Келеді мақтап құс етін.
– Атсақ-ау шіркін бір құсты!
– Құс қайдан жүрсін Бетпақта?!
– Көл болса шіркін қамысты!
– Көл тұрмақ, жоқ қой батпақ та.
– Жол менен көлді бұл жаққа
Әкелер адам - біздерміз.
– Ендеше осы құндақтан
Түбінде құсты біз жерміз.
– Емес пе солай?
– Солай той.
«Солай ғой» мақұл көрінді
Қалай қойсаң, олай қой
Поповтың сөзі орынды.
Попов деген ым дейсің?
Поповты, достым, білмейсің...
Попов деген инженер,
Сюжетке о да енді енер.
Онысы ол ғой, Штабта
Парторг біздің бұл кісі.
Міндеті оның уставта,
Қызметі - күрес ұлпа.
Жүрген соң даңқты жыл үшін
Жүрегін жұмсап бұл кісі,
Жүрегінің жұмысын
Келеді жақсы білгісі.
Сен үшін ыстық жаны бар,
Қорғасаң жұрттың ұятын.
Жұп-жұмсақ алақаны бар
Арқаннан қағып қоятын.
Бүгін ұрсып еді деп,
Поповқа жақпай қалмайсың,
Бүгін жақсы деді деп,
Ертең шалқая алмайсың.
Оған өтірік айтпайсың,
Сөзін де бір кек тұтпайсың.
Сенімін оның ақтайсың,
Өйтпесең, түк те ұтпайсың.
Өйтпесең қалай деріңді
Білмейсің, оған келесің;
Жиналыста теріңді
Арқаңнан сығып бересің.
Сылтаулар іздеп ол кезден,
Таппаған соң төзесің;
Ақыры қиқар мінезден
Ертең өзің безесің.
Құпия жоқ еш мұнда.
Сөлекетте жоқ оншама, –
Бір түсіп шыққан Есбол да
Осындай ыстық моншаға...
Кеудесі бейне кең сарай,
Командир десе - командир;
Әнгіме қылар келсе орай,
Поповты кім жаман дер?!
Попов бейне әкеңдей,
Тұрған бойы - ізгілік.
Аспаннан сөзді әкелмей,
Айтамыз ғой біз біліп.
Сол Поповтың жанында
Келеді басты геройым;
Сақталып жүрген жадында
Айтпақшы еді бір ойын.
Попов та оны қолқалап,
Асыға күтіп сұрағын,
Жел жағын қол мен қалқалап,
Тоспақшы еді құлағын.
Ал, бірақ, біздің Есболдың
Айтылмай қалды әлгі ойы;
Деді ме бәлкім: Түс көрдім... –
Мелшиіп қалды тал бойы.
Баяндау бітті осымен.
Жүрегі мұздап, әлгі ойы
Айтылмай қалды досымның,
Мелшиіп қалды тал бойы.
Мелшиіп қалды... Алдында
Қуарып жұмыр бас жатыр:
Ұқтыра алмай қалдым ба?
Кінәмді онда кеш, батыр.
Мұз болып жүрек түбінде
Жаңағы жатқан осы еді.
Бұ да бір керек, тегінде
Мұздап та жүрек өседі.
Әлбетте, емес жаңалық
Немере келсе зиратқа;
Ал, бірақ осы таң қалып
Тұрғанымыз зират па?..
Минуттар өтті тым-тырыс,
Оқылмай қалды ескі аят;
Қай тұрыс еді - бұл тұрыс,
Болмады ма екен босқа ұят?
Әрине, ұят емес бұл,
Келгені - жақсы келіс қой.
Шалың да төзсе мұнша жыл,
Өлгені тәуір өліс қой.
– Атам ба, өзге адам ба, –
Бәрібір адам солардың;
«Адам» дейін одан да,
Сыйлайды ғой соны әркім.
Қала берсін ол мұнда,
Өлген солдат болсын да;
– Мен жеңейін! - дейін де,
Мен түсейін бұл сынға! –
Есітті мұны инженер,
Түртіп те қойды дәптерге;
Кешікпей бұлар енді бір
Өрмелеп бара жатты өрге.
Сөйледі сонда инженер,
Не деді? Бәсе, не деді?
Есболға қарай:
– Бұл қай жер,
Сен білесің бе? – деді.
– Білемін, - деп ап, соңында
– Білмеймін, –
деді Есболат.
– Білмесең, қазір сен тыңда.
Бұдан қалсаң кеш болад.
Сонау бір жалғыз сексеуіл
Аумағын перрон алады;
Атаңның орны шетте бұл
Жұлдыз2 боп жанып қалады.
Вагонда қыз ба
Не кетік
Бала ма, –
Бәрін көреді;
Терезе өтсе жарқ етіп,
Сығалап қала береді...

Төртінші тарау
Сайлардан көпір салғызып,
Жолдағы тауды жұлғызып,
Түн сайын деміңді алғызып
Күн шыға берсе, сол қызық.
Қараңғы түнде Бетпақтан
Ғажайып сурет көргізіп,
Алдырмай көзді от жақтан,
Кеш бола берсе, сол қызық.
Табысты күннің талайын
Қарсы алдық санын жаңылдық,
Әдемі кештің талайын
Үстімізге жамылдық.
Баяғы төбе, зираттар
Ұзап та қалды кейінде.
Жүздеген шоқы, бұйраттар
Жұртымыз болды дейін де.
Көш-жөнекей машина,
Аялдап, мотор суытып,
Немесе жартас қасына
Тоқтады талай су күтіп.
Талай іннен мал аттап,
Қабаққа талай жол түсті;
Өгіздің салақтап,
Өзгені де шөл қысты.
Арба үстінде мезгілсіз,
Мазамызды ешкі алды.
Аспазшы әйел дегбірсіз,
Ешкі өлді деп те еске алды.
Әр жұртта қалды Есболдың
Тоттанып сынық біздері.
Үстінде тозды тас жолдың
Ертерек басқан іздері.
Осынша күн мен түндерді
Есепсіз аттап кім өтпек?!
Тарихтар қалып үлгеріп,
Бәрі де соның бір мектеп...
Есболым болса, үйрендің
Мақтаулар оқып газеттен;
Көтеріп тұрған сүйменді
Суреті өзін мәз еткен.
Ал, кейде жылан жаралап,
Бақайынан «ен салды».
Сортаң су ішін аралап,
Ішегі шулап «ән салды».
Көп ішек «әні» жалғасып,
Сондықтан жаза күн сайын:
Ондайда тыныш, жайғасып,
Дұрыстап ішсін кім шайын?..
Обалы нешік, зулайды
Цистерна елу бөшкелік.
Жетпейді - халық шулайды,
Тұщы су кейде кеш келіп.
Штабтың қанша дәрігері
Емдеді қызды, жігітті;
Осының бәрі ілгері
Достарды күнде жүгіртіп.
Іздері қалып тым кейін,
Өздері кетсе ілгері,
Достарға себе күнгейін,
Жылжиды күткен жыл бері.
Нешелер тәулік бір десте
Зымырап түзу оқтай-ақ,
Әкелді мына бір кешке,
Тоқтайық мезгіл ұтпай-ақ.
Жағалай оттар жағылды,
Ұзыны жетпіс шақырым;
Бір жерде түндік жабылды,
Біреулер тікті шатырын.
Бір жерде тыңдап күйлерді
Жүз адам асын бірге ішті,
Бір жерде билеп билерді,
Қарсы алды бәрі бір кешті.
Жағалай оттар жағылды,
Ұзыны жетпіс шақырым;
Алыста жанған жағымды
Тауды да бұзып жатыр үн.
Салбырап тұрған аспаннан
Бейне бір қызыл шымылдық;
Майдан да дерсің басталған,
Сәулеге түнде шомылдық.
Іргесі отпен түрінген
Осындай ғажап кеш болды;
Қайсыбір оттың түбінен
Табамыз енді Есболды?
Таппаймыз оны бұл кеште
Ешқандай оттың қасынан;
Ешқандай хабар бермес те
Сұрасақ өзін қосынан.
Себебі десең, себебі –
Кешеден бергі өзгеріс:
Кеше жұрт«Барсақ, - деп еді,
Қосымша суға өзгеміз».
Шофердің бірін штабта
Бірлікке3 суға жұмсаған;
Делінген оған: «Аз тоқта,
Ереді бүгін кім саған?»
Ентелеп келіп Есболат:
– Бірінші күні мен... - деген.
«Кезегің кейін, қосқа кайт,
Дамылда!» десе көнбеген.
– Ішектің, - деді ол, - анты бар
Тұщы су толмай тоқтамас,
Сүйменге сәлем айтыңдар,
Бір күнше мені жоқтамас.
Бір күннен әр біріміз
Ыммен суға барсаңыз...
Кезекпен сөйтіп жүріңіз,
Шөлдемеу үшін шаршаңыз!
Отырма тастың ығына
Мұқансың яки Мұқсина –
Әйтеуір жұмыс шағында
Ішіңді басып мықшима.
...Алыста, алдатушы су,
Жетпеді, бітті ащы су.
Қайтайын десе батырым,
Жаяуға жүз он шақырым.
Жетер еді-ау оған да
(Одерден өткен солдат қой),
Жұтатын ылғал жоқ онда,
Денеге тірі сол жат қой...
Жатыр ол жолда далада,
Бұзылған «ЗИС»-тің жанында;
Жауынгер сынды дәл ода
Әйтеуір жеңу қамында.
Екінші тәулік дәл бүгін,
Тамшы су түске енеді;
Қуаттың жинап барлығын,
Сонда да күшке сенеді.
Ысқырып жел де шығады
Бейне бір сенің қожаңдай,
Аузына құм да тығады
Кәдімгі сайқал ажалдай.
Әзілді қойшы, «азғырып»
Ерте келер, кеш келер...
Одан да жаман аздырып,
Мөңірейді екен бөшкелер.
Мөңірейді екен заңғарың,
Аузына өзің жатпасаң;
Өзгелерін шалбарын,
Бешпетіңмен жаппасаң.
Ерінге пәле шөлде екен,
Ерін керек өлмесең,
О да бір кепкіш сорлы екен,
Өзін жалай бермесең.
Болмайды екен бос жатып,
Өзің тірлік қылмасаң;
Тым болмаса кез сатып,
Дыбыс күтіп тұрмасаң.
Қайдағы бір жалаңаш
Елестеп, сіңір жілік те,
Ақситып тісін бір қу бас
Қояды бейне күліп те.
Өлімді қойшы, ол құрғыр
Ерте келер, кеш келер...
Ойнағалы даяр тұр
Қаралы күйді бөшкелер...
Қатерді жігіт жеңбесе,
Үмітім менің еш болдың.
Түрлігіне сенбесе,
Өлгені мұң ба Есболдың?
Өле қалса емес жат,
Әйтеуір бір тірі адам.
Сорлатып кетсе, сол ұят
Жүз адамды бір адам...
Ұқпайсың бізді демейік,
Емессің ғой ез жігіт;
Есбол-ау, саған сенейік,
Таңдайын жұрттың тез жібіт.
Жетпесең суға өзің кел,
Тым болмаса сенбейік;
Тым болмаса өзің ел,
Немесе тіпті өлмейік.
Өлмейік! - деп бір жолдас
Қақсап тұрған секілді;
Елестің соңы - бұл жалғас
Жатқызбайды өкілді.
– Өлім деген түк емес,
Ішпей-жемей тоятын.
Ертегідей бір елес
Екен, - деп те қоятын.
Есіне түсті өзінің
Баяты бір қалжыңы.
Жанары жайнап кезінің,
Саңқ етіп шыға қалды үні.
– Өлемін десең ұтылдың,
Өлмеймін десең құтылдың.
Өлмейік, бері кел, - деді,
Шопыр оған көнбеді.
– Кетейік, достым, кетейік,
Салқындау екен түн, - деді.
Одан бетер кекейіп,
Шопыр оған көнбеді.
– Кешеден бері Бетпақтың
Әкесін, аузын қос қабат
Тілдегенмен не таптың?..
Тұрасың! - деді Есболат.
– Тұрасың! – деді.
– Тұрмаймын.
Есболдың беті тыржиды;
Соғыстан қалған баяғы
Ашуын тағы бір жиды.
– Тұрасың! – деді.
– Тұрмаймын.
Есболат жиды жігерді;
Десе де қолы бармаймын,
Жағадан жұлқып жіберді.
Сілкілеп өлер жерінен
Тұрғызып алды жолдасын.
Жолдасы жуас бірінен,
Қаққыштай берді жамбасын...
– Үлкен істің жолында
Өлемін деме, түк деме!
Өлемін деп қолым да
Жұлқылап жатыр, кектеме!
– Ұқтың ба енді?
– Ұқтым ғой.
– Бешпетің қайда, нан қайда?
– Нанды жеп күндіз құрттым ғой,
– Нан жемеу керек мұндайда.
– Жүресің енді
– Жүрейін.
– Өлмеймін енді.
Өлмеймін.
Жөнеліп кетті екеуі
Шопыр алда,
ол - кейін!
Түнімен жүрді жол ұзақ
Алысқа сүйреп барады.
Осы бір сыннан жалғыз-ақ
Жаяулар етсе жарады...
Қарсы алды талай сексеуіл
Немесе бір топ баялыш.
Шықпайды мұнда ексе гүл
Осы бір жері аяныш.
Баялыш құрсын, баялыш
Алып та қалды ұлтанды;
Ұлтан да құрсын, жол алыс,
Бөгелмей өткіз бұл таңды.
Жұлдыздар біздің шамдай бір
Әуелі жымың етеді.
Жұлдыздар ақса, ондай бір
Теңеуің текке кетеді.
Аспанның бұлты «Ақ бүйрек»
«Ақ бүйрек» - нағыз алдамшы:
Тамсанып оған не керек,
Тамызбас, сірә, бір тамшы...
Сорған судан не пайда?
– Қасында құдық, қосын жоқ.
Төтесін айтсақ, мұндайда
Самалдан басқа досың жоқ.
Таңдаулы досың болса да,
Қашанға салқын төзеді.
Күн қызған соң дәл со да
Қасыңнан мүлде безеді.
Таң да жақын, жол ұзақ,
Енді не жағдай болады?
Шөл азабы - мол азап,
Шыдамай шопыр құлады.
Осы бір сағат тым-тырыс
Тудырып еді ер ойды.
Тағы да елес - қорқыныш,
«Азғырып» еді геройды.
Осы бір кезде жарқылдап
Жүгірген отты көз шалды.
Жүгірген оттар жақындап,
Бойға бір кенет күш салды.
Қайтып та келді баяғы
Қуақы тілі жігіттің.
Қуақы тілдің аяғы –
Үлкені ғой үміттің.
Жер құшып жатқан шопырға:
– Жер, күш па! - деді Есболым, –
Барып ел сонау көпірге,
Мынауың сенің ескі елім.
Шопыр байғұс сол жатыр,
Шопырдың сөзі
– Ей, батыр,
Өзім құлап жатқанда
Мазаламай қоя тұр.
Қоймаймын сені шөл ұрды,
Сен де оны ұр енді –
Ұзартқалы өмірді
От келеді, тұр енді.
– От деме, ойбай, от деме,
Менің де денем - от дене.
От десең қазір өлемін.
Су десең түрегелемін.
– От дегенім - су деген,
Жақындап қалды, тұр жылдам!
Дыбысын тыңда гулеген,
Маңдайын бері бұр жолдан!..
Орнынан қалай тұрды екен,
Ұқпай да шопыр қалыпты;
Қалталары түрлі екен,
Бәріне қолын салыпты.
– Таптың ба?
– Таптым, шіркінім,
Жанып қал өмір жолында! –
Жалыны жалғыз шырпының
Маздады шопыр қолында.
Көтерді оны Есбол да,
Маздады жалын, маздады.
Жалынды қойшы, ет - қол да
Жалын боп жана жаздады.
Машина жетті: Поповы
Кеңеске жүрген қалаға.
– Елсізде кімдер қапа бұ?
– Біздер ғой. Мүмкін хал, аға.
– Екеуміз бірдей өлік ек,
Екеумізді де тірілттің –
Дегісі Есбол келіп ед,
Биледі күші тірліктің.
Сөз тұрмақ - осы мезетте
Суды да жігіт ұмытты.
Попов та бейне күзетте,
Попов та үнсіз үмітті.
Поповты жігіт көрді де,
Жанары бейне шоқ болды.
Құшағына кірді де,
Азаптың бәрі жоқ болды.
Бесінші минут су берді,
Алтыншы минут үн берді.
Аз ғана сөзбен Есболат
Жаның да жайып үлгерді.
– Әкеме Бетпақ таптырмай
Алып қап еді-ау әкесін;
Қолыңды берші, япырым-ай,
Әкемнен артық екенсің.
– Сен, - деді Попов Есболға, –
Мұндайда бәлкім өлерсің.
Немесе біздің жас жолға
Өлмей-ақ қайта келерсің.
Екеуі де үлкен десек те,
Екеуі де емес зор түтін.
Ілгері қарай жетекте
Көкірегіңнің op күшін.
Қосынды қазір қос деме,
Бармайтын жерің ол сенің:
Ұмыттың ба, есте ме
Жолдасқа берген зор сенім?..
Жолдас деген қандай көп,
Үміт деген қандай көп!..
Есіміңнен осы күн
Нәр алып жатқан таңдай көп.
Қақың жоқ кездің барлығын
Бетіңмен ыстық қаруға, –
Достығым менің, жарлығым:
Баяғы сертте қалуға!
– Көрмеймін әзір елді мен,
Жеңейін, рұқсат беріңіз.
Сондайлау болдым енді мен,
Сондайымды көріңіз.
Бірлікке сонау жетемін,
Жаңғыртам шайды, кеспені;
Алғыстың ыдысы етемін
Кешегі мұңды бөшкені.
Көрінген сонау қырқадан
Кепілім болсын ала таң!..
...Қағып та қойды арқадан
Жұп-жұмсақ таныс алақан.
Басқа сөз таппай парторг:
– Кепілміз, - деді - бәріміз!
Көзіңде тұрды бар көрік,
Жаны бір - намыс, арыңыз.
– Бірлікке қазір жетеміз.
– Бензиннің ғана жұмысы ол.
– Барлығын айтып нетеміз?
– Барлығы деген, міне, сол...
Достарым солай ұйғарып,
Шылым да шекіп, нан жеді.
Шырқалды ән де ырғалып,
Баяғы шопыр әнші еді.
Достарым кетті жолға ұзақ,
Жаңа күн шықты қызарып;
Баяғы жерде жалғыз-ақ
Баялыш қалды бозарып.

Бесінші тарау
Төбеден төніп күн көзі,
Қайнатып миды тұр ыстық.
Бұл емес жұмыстың кезі,
Мұндайда керек тыныштық.
Мұндайда соңғы хабарды
Оқимыз, тыңдап білеміз;
Дүкенге жаңа тауарды
Көреміз деп те келеміз.
Орташа болса бір етік,
Оншалық сипап жатпаймыз.
Жақсылау болса дүрлетіп
Он шақты минут мақтаймыз.
Жамандау болса бір етік,
Бәріміз шулап күлеміз.
Сол кәсіп орнын жыр етіп,
Хат жазып бетін тілеміз.
Одан соң үйге қайтамыз,
Шұлғауды қатар жаямыз;
Әнімізді айтамыз,
Көйлекті шешіп қоямыз.
Осы бір жатыс - сол жатыс,
Көреміз бәрін, тыңдаңыз.
Көру мен тыңдау қымбат іс,
Басқаны қойдық мұнда біз.
Сырттағы қысқа көлеңке,
Үйдегі салқын құм үсті.
Қаз-қатар тұрған кабинке –
Бәрінде соның жұмысшы.
Бәрінен жалғыз сыр таптық,
Барлығын шындық тұр бағып.
Бәріне ортақ бір шаттық,
Бәрінің сөзі бір бағыт.
Барлығының есінде
Таңертең келген тұщы су;
Демейді ғой ешкім де:
– Салбырап көктен түсіп су.
– Бүгін сол Бірлік суына
Барады автоколонна;
– Берейік еркін жуына,
Моншаны қолға ал онда.
Журналист жүр ғой осында,
Жазатын шығар бұл жайды.
Бұл жайды жұмыс басында
Жазбаса, несін бұлдайды?..
– Білуші ме едің, бұл суды
Өзі бір жақсы үгітші;
Тасты да керім қазушы,
Есболат деген жігіт ше...
– Білем ғой оны. Ол жойқын
Суға салсаң батпайды.
– Оның өзін күнбе-күн,
Қыздар мен шалдар мақтайды.
– Ол өзі тебен, бізіңді
Келістіріп істейді
– Ет берсең, мол бер тұзыңды,
Сорпаңды да осал ішпейді.
– Әкелген суы нұр екен,
Жұтып ал, достым, жұтып ал!
Ішінде шипа жүр екен,
Жұтып ал, достым, жұтып ал!
Ішек те енді қайсыбір
«Ән салмайтұғын» боп қалды.
Әңгіме соны жай сыбыр,
Ұйқыға барып тоқталды.
Осы бір тыныс кезінде,
Күркенің көлеңкесінде
Есболым етік жөндеді,
Мұртын да аздап өңдеді.
Ұстара, бізді жинап та,
Қаламға тиді оң қолы;
Жазылып жатыр минутта
Бес жолы яки он жолы.
«Т» дегені «Ш» болып,
Әйтеуір ирек шұбалып,
Асыққанда умляут
Қалып та жатыр жоғалып.
Батпақты жолдан: «Бек қымбат»
Деген бір жазу орын алған.
Мұның өзі - сәлем хат
Әйелше арналған.
Нұсқасын сақтап із етіп,
Не керек өңдеп, өсіріп;
Кей ернін ғана түзетіп,
Жазамыз хатты көшіріп.
«– Үлкен хат жазған екенсің,
Сүйіктім, менің бикешім.
Алыстан әмір етесің,
Сен болсаң енді сүйтесің.
Алғашқы жазған хатымды
Мазмұнсыз жырға теңейсің;
Соңына қойған атымды
Қалайша мазмұн демейсің?
Қиынның бәрін айтар ем,
Емессің ғой сен бастық;
Оңайдың бәрін айтар ем,
Болмайды о да жолдастық.
Әйтеуір тас пен топырақ,
Көлеңке, от, су, аңызақ;
Біз салған көпір кеп, бірақ
Солардың жолы әлі ұзақ.
Оларды жылы жабайын,
Хат емес олар, - роман;
Жазушы іздеп табайын,
Өзімнен кітап сұраман.
Әйтеуір ұзап барамыз,
Біздер бір солдат, жол - бастық.
Ұзаған сайын арамыз
Жазайын хатты жолдастық.
Суретімді қайтесің,
Ол шіркін даяр болған жоқ.
Жүдемедім, бикешім,
Немесе бетім толған жоқ.
Шекем де бейне тоқпақтай,
Мақтамайды оны жұрт аса.
Баяғы мұрын шоқпақтай,
Баяғы жауырын орташа.
Омырауым, ернім, маңдайым –
Жазғанмен бәрін не өнеді...
Жазбасам да ондайым
Түсіңе бәлкім енеді...
Арқаға укол салдырдық,
Сақалды жиі алдырдық;
Шашымыздың барлығын
Жұртымызда қалдырдық.
Жаңадан қойған мұртым бар,
Оның да өзі тым сирек.
Осындай менің сыртым бар,
Сыртыммен жүрмін құм сүйреп.
Әңгіме сыртта емес қой,
Әңгіме адам ішінде.
Өзімшіл деме, кеңес қой,
Айтамын соның үшін де.
Жазбадым, жаздым я қысқа
Бұрынғы әзіл, ойынды.
Ғапу ет, осы бір тұста
Ресмилеу көрдім бойымды.
Әйтеуір осы бір тұста
Ресмилеу көрдім бойымды,
Сенімді біздің пошта
Жеткізсін мұндай ойымды.
Соғыста жүріп, жаңадан
Комсомолға кіргенде,
Тұлғасы бүкіл жаңа адам
Тұрма екен, деуші ем бір менде.
Ойласам енді толғана,
Жаңарту үшін көнені.
Алыппын онда бір тана
Алғашқы кепілдемені.
Көріп ем күшпен аттап құз,
Ширатып бүкіл денені,
Алды ма тосты Бетпақ түз
Екінші кепілдемені.
– Кепілміз, - дейді, бәріміз!
Болатын шығар сол солай.
Болмаса неге дәріміз?
Болмаса айтты ол қалай?..
Түсінем. Түсті ойыма:
Еңбегім жалаң ақша емес.
Не ертең жолдың бойына
Өсетін ғана бақша емес.
Ол шіркін өзім екенмін
Бұл қалпымнан үлкендеу.
Әлде де сырын шекемнің
Ашар ем, әттең, тіл кемдеу!
Күтіп те жүрмін бұл күнде
Екінші кепілдемені.
Оны алып үйге кіргенде: –
Келді бір өкіл, - де мені.
Партияның құрметті
Атынан үйге кіремін;
Одан соң өтеп міндетін,
Кеш қайтып үйге жүремін.
Одан соң мен де өзгені
Намысқа қарай бастармын.
Өмірдің солай безбені;
Өмірге солай құштармын.
Бөлмеде мені ұқпайсың,
Ойынды келтір Бетпаққа,
Осыған еш мін тақпайсың,
Осы бір хатқа кеп тоқта».
Мақтаулы хаттың соңында
Жылы жоқ, айы, күні жоқ.
Немесе заңды орнында
Автордың аты-жөні жоқ.
Жалғыз-ақ конверт түбі не
Бетпақтың желі құм салды;
Емес қой зиян түбінде
Десе де:
– Мұны кім салды?
Хат салған сайын ол бастан
Мазмұн деп атын жазатын,
Неліктен жігіт жолдастан
Аяды бүгін өз атын?
Аямады оны, ұмытты,
Бүктеді хатты, жөнелтіп.
Алдына тосып үмітті,
Қиялы ыстық оны елтті.
Бұл сәтте күн де мызғыпты,
Көлеңке ептеп ұзарып.
Трубаның даусын сызылтты,
Аулаққа бір қыз барып.
Бұзып та кетті бұл бір саз
Сыбыр мен ұйқы, қиялды.
«Тұр - тұр!» мен айғай, күліп – мәз
Машина маңы, үй алды.
Жігітке біздің: - Тез жүр! - деп,
Ым қағып, көзін бір қысып: –
Кабинаға тез кір, - деп,
Ап кетті оны бір пысық.
Өлетін енді түрі жоқ.
Баяғы шопыр - бұл пысық.
Белгіні жанның бірі боп,
Қатермен өтпек жұлқысып.
Кейбірі желде далақтап,
Кейбірі ықтап қонақтап.
Жай ғана cілкіп желбауды,
Желпілдеп тұрған шұлғауды, –
Аяққа орап еркектер,
Тепкілеп жатыр етікті.
Ақ шәлі, жасыл етектер
Ол сәтте ұзап кетіпті.
Шарттасу түбі - жарыс қой,
Әйелдер тегі намысқой.
Тезірек! - дейді бригадир,
Бірі:
– Кеттім, - дейді.
Бірі:
– Қазір...
Аспаптың бәрін салдырып aп,
Машина барып тұр бұрын;
Арбалар кетті салдырлап,
Пар аттар тістеп бір-бірін.
Салдырлар ұзап аулаққа,
Қостардың маңы бос қалды.
Барайық сонау тау жаққа,
Тау жақта жұмыс басталды.

Алтыншы тарау
Көп адам сонау төменде
Көпірге тіреу қойып жүр;
Көп адам сонау төбеңде
Құдықтың тасын ойып жүр.
Есеп емес аз-көбі,
Біреу сай, біреу жонда жүр.
Әйтеуір еркім өз тобы
Қайда болса, сонда жүр.
Табанның тыңдап тырсылын,
Жүре бермей қайқайып.
Тұтатып алып бір шылым,
Әңгіме аздап айтайық.
Қараңғы түнде қалғитын,
Күндіз де дайым мелшиген.
Басынан қиқ қарғитын,
Жақпарын жалғыз жел сүйген.
Дәуірдің талай қыртысын
Бүктеген суық бауырына.
Салмағын таудың бір түсін,
Арқанды тосып ауырына.
Өзің ғой, достым, ондайға
Арқанды қайдан тосарсың?!
Мезозой яки сондайға
Қанынды қайдан қосарсың!
Ертегі - «аңыз үгіттің»
Бос жолын қуып қайтерсің!
Шын жолын біздің жігіттің
Одан да көзің жай көрсін.
Ілестің маған оқушым,
Күй қарындас, күй ата...
Бәрібір ғой оқу үшін,
Ап кеттім сені қияға.
Бір-екі тасқа аялдап,
Маңдайдың терін құрғатып.
Алқынып қайта аяңдап,
Өрмелей бердік қырға тік.
Машина жолы тым алыс,
Тауға да тұра өрледік;
Тағы да жолда демалыс,
Тағы да жүрдік, төрледік.
Осынша тауды үш күнде
Орнынан жұлып алатын –
Десем мен: үлкен күш кімде?
Атайсың осы жол атын.
Атайсың оның геройын,
Атайсың бәлкім жырында...
Асулы жолдың ер, ойын
Ескермей жылдам жүр онда!
...Шығыппыз солай екеуміз
Шүйделі таудың басына.
Екеуміз келген екенбіз
Құдықтың колоннасына.
– Жағалай құдық... Бұл құдық
Көмбесі ғой дәрінің.
Сірә да сірә бұл қылық
Көкесі ғой бәрінің.
Жарылған кезде нетесің?
– Қарамайсың тау жаққа.
Жан керек болса, кетесің
Тоғыз шақырым аулаққа.
– Осының бәрі көк тас па?
– Тезек қой деп пе ең, достым-ау
Өтпейді мұнда оқ тасқа,
– Ақыным, ептеп бөстің-ау...
Әңгіме - осы үзінді
(Оқушы, автор ермегі).
Алысқа бармай үзілді,
Басталды көздің көрмеп.
Жағалай құдық - жүз құдық,
Аралары бес метр;
Жағалап бәрін жылжыдық,
Жағалай сыртта бешке тұр.
Сонау бір қалған бостардың
Кезі емес меңірей түсетін;
Бөшкеде бүгін достардың
Сулары толы ішетін.
«Жедел көмек» - автобус,
Оқысты о да тұр күтіп;
Тұрсын ол ешбір шақта бос,
Қайтеміз оны зырғытып?
Мақтана берсін сестра:
«Барлығын қамтып жүрмін» деп,
Зиян жоқ одан еш cірә,
Мақтану кейде бір міндет...
Бригадир яки прораб –
Бәрі де құдық маңыңда;
Әркімнің халін сұрап ап,
Айтып жүр тәртіп, заңын да.
Тізімдеп барлық жұмысты,
Жатпайық айтып түрінде;
Керегі бізге жұмысшы,
Жұмысшы – құдық түбінде.
Біліп қой мұны, оқушым,
Түспей тұрып төменге:
Көп қынжылмай оқу үшін,
Шек қоямыз өлеңге.
«Тауды бұзып, тас жарып,
Тамшылатқан ащы тер», –
Осы өлеңге - бас еріп,
Осы бір терге - басшы тер.
«Солқылдата соғылсын
Бесжылдықтың балғасы»...
Жыр деген солай төгілсін,
Осы өлең - соның жалғасы.
Жалғасы деген өлеңнің
Басына қайта соқпайды;
Басы боп жаңа сөйлемнің,
Нүктеге басқа тоқтайды.
Жақпар тас қалай бұзылды,
Қайткенде сүймен мұқалды,
Түймелер қалай үзіліп,
Қай тасты жігіт мүкі алды?
Қай бір тас артық ойылды;
Қай жердің көрдік тарлығын,
Қай тұстан басқыш қойылды
Жазған ғой оның барлығын.
Одан әpi ақындар
Алмайды техник міндетін;
Болғансып маман не ақым бар?
Онсыз да жүк көп менде тым.
Түсейік енді құдыққа,
Көрейін одан Есболды;
Тау астын өлең қылып та,
Жазайық елу бес жолды.
Жазайық елу бес жолды
Қараңғы үңгір туралы, –
Деп едім. Мұным кеш болды:
Өзгеріпті оның құралы.
Сүйменді бүгін жігітім
Қолына тіпті алмапты;
Өзі қазған құдықтың
Ішінде мүлде болмапты.
Тетігін білсін - білмесін,
Ермегі - экскаватор.
Онысын достар білгесін,
– Хал нешік, - дедің,- уа, батыр?
– Хал жаман, - дейді геройым,
Түрткілеп механизмді, –
Тағы бір қозғап көрейін,
Тегінде сүймен төзімді...
Сүйменім жақсы, - деп алып,
Сүймейді оны тағы да;
Ойланса қайта дем алып,
Ұнамайды екі жағы да.
Тетікті жақсы білмейді,
Сүйменді лайық көрмейді
Тегінде жаңа құралды
Көнеге ешкім бермейді.
Тағы да тетік бұралды,
Бұзылды, мотор жүрмейді, –
Бәрібір жаңа құралды
Көнеге ешкім бермейді.
Қайтадан келді механик,
Тәсілді қайта үйретіп.
Моторға өзін ие танып,
Тағы да тасты түйретті.
– Менікі қате, сөлекет...
Моторым мықты сүйменнен;
Бек сүйдім мұны, біле кет,
Шығады бәрі сүйгеннен.
Өскен соң сүю басталды,
Өскенше жыл мен ай едің...
Сүйгесін киіп бас тонды
Сүйгесін алдық әйелді...
Жігітім солай сампылдап,
Қарады тұра маманға;
Механик кетті сәл тыңдап,
Қосты ма мұны жаманға?..
– Тілмарсыма, сөзді қой,
Көзіне қара! - деп кетті.
Қалжыңнан мынау озды ғой
Қалжыңы желге тек кетті.
Механик - өзін артықтау
Ұстаған әлде кеуде ме?
Немесе айтып артық дау,
Ашуға тисем деуде ме?
Көп емес, оның бәрібір,
Бүйірден көміп түртті ғой.
Ол сірә, мені қайрап жүр;
Ол сондай қара мұрны ғой.
Дауласпай оны тыңдайын,
Мотордың тілін табайын.
Тамаққа дейін тынбайын,
Айыптың бәрін жабайын, –
Мұнысын ойлап тұтқаны,
Қаттырақ мығып қалғаны...
Тарс етті, мотор тоқтады,
Қырсықтың әбден шалғаны.
Жақсы ойлап, жаман еткені
Жанына батты жігіттің.
Ызаның әбден өткені:
Қарайып кетті жігіт тым.
Тетігін білсін - білмесін,
Ермегі экскаватор.
Мұнысын достар білгесін:
– Хал нешік, дейді, - уа батыр?
Бұл кезде үнсіз отырды,
Көзі де түкті көрмейді.
Бәрібір үлкен моторды
Сүйменге әсте бермейді.
Ал,бірақ бүгін жігітке
Осының жайсыз жағы бар.
Артта қап қою үгіт пе?
Рапорт деген тағы бар...
«Экскаватор нормасы
Он есе», - деп жазыпты.
Сүймені бар жолдасы
Екі есе терең қазыпты.
Ендеше іштен тына ғой,
Жиырма есе кейін кетіпті ол.
Бұл деген шылғи күнә ғой!..
Амал жоқ, соған жетіпті ол.
Поповты көрсе не айтады,
Шегердім дей ме норманы?
Не Попов келіп байқады, –
Құдайдың онда ұрғаны...
Қазылмай қалса түк емес,
Бес-алты тонна тас бұрын;
Осы бір сағат - бұл белес
Заманның бұзды дәстүрін.
Алатын күні осы елді
Армандай кепілдемені.
Үміттің оты өшеді,
Мұздатып бәлкім денені.
Моторды - үлкен норманы
Меңгеріп болмай неге алды?
Тым жақын еді-ау арманы,
Жақсылық бәлкім жоғалды...
Көпшілік деген күшті мен
Парторг берген дат қайда?..
Аспанның сонау үстімен
Ауылға кеткен хат қайда?
Беделін жігіт бір күнді
Өліктей көмсе - кім болды.
Мезгілден озып жүргенде,
Апыр-ау, қандай күн болды?..
Ең аяғы – құрдасқа
Құрдасша қарай алмаса.
Болады шығын құр босқа
Кәдімгі нан мен колбаса...
Ойлады бәрін, ойлады,
Маңдайдан кетіп мұздай тер;
Өн бойын суық жайлады,
Мұндайда қызыл жүз қайтер?
Әрине, құп-қу болады,
Шығады көзден қажуы,
Сызылып бетте қалады,
Ызаның дымқыл жазуы.
Қабаты тарс түйілді,
Кірпігі жиі қағылды.
Сезбеді өткен құйынды,
Бетіне тозаң жағылды.
Өңі бұл оның, түсі емес,
Инженерді тұр көріп.
Инженер басқа кісі емес,
Өзіміз білген парторг.
...Көпірді, сайды аралап,
Биікке бастық өрледі.
Қинала газик жорғалап,
Темір де болса терледі.
Шеткері құдық қасында
Дем алған адам - көп адам;
Тоқтамақ Попов осында,
Мақсаты мәлім сонадан.
Жұмысшы - кәрі, жастары
Ол жаққа қатты зер салды;
Алдынан барлық достары
Әдеппен күтіп, қарсы алды.
Анекдот оғаш естілмей,
Тұрпайы әзіл жым болды;
Себеппен күліп, бос күлмей,
Әңгіме болса, шын болды.
Аз ғана мақтап жастарды,
«Қазбекпен» сыйлап бір шалды.
Аралап құдық тастарды,
Достарын о да қарсы алды.
Ортада, шетте кей құдық
Қазылса қисық, не тайыз.
Қатеден болған бір күндік
Сыналды қатты ондай іс.
– Сын тура, жолдас инженер!
– Сын тура, жолдас парторг!
–Кінәні ертең күн жөнер,
Арналар соған ер жорық.
– Келінге яки жеңгейге
Жазбай-ақ хатты қоялық.
– Айтпай-ақ Шымкент, Семейге,
Өзіміз ептеп «соялық».
Жеке адам жайлы барлық жұрт
Былайша толқып тұрғасын.
Төбеден тарқап қалың бұлт,
Күн шалды бейне қыр басын...
– Жүріңдер бұған нәр беріп,
Піспеген бұл да бір егін! –
Жүктеді солай парторг
Біреуге біреу жүрегін.
– Есболды білген жан жоқ па?
– Ол сабаз арғы шетте еді...
Бұл жақтан жаяу ол жаққа
Парторг жана беттеді.
Жақындап қалды парторг –
Жақындап қалды жақсы кез.
Жігіт тұр одан жалтарып,
Осы кез бе әлде жақсы кез?..
Адамды адам зерттеуге
Осы кез нағыз жақсы кез.
Жолықты олар. «Ләм» деуге
Іздемей қойды жалғыз сөз.
Не керек, бәсе, сөз теріп,
Мезгілді шығын етіп құр.
Жүзінен оның парторг
Жан күйін кәміл оқып тұр.
Безіпті мүлде маңынан
Қуақы тіл, күлкісі;
Өзінің қатал заңынан
Алыпты үкім бұл кісі.
Қатты айтып, жанын не қыздыр,
Мейлің бер оны сотына –
Бәрібір жүзін тосып тұр
Жалынды кездің отына.
– Жалынмен күйдір, аяма
Темірше балқыт, бүк мені!..
Жазылса жақсы поэма,
Осыған қойсын нүктені!..
Осы бір сәтте ұятты
Анамдай ұғып қалайын! –
Деп тұрған адам сияқты,
Кім білген мұның бұлайын!
Үйреніп мұны ортадан –
Өзгерген Бетпақ даладан...
Тағы да қақты арқадан
Жұп-жұмсақ таныс алақан.
– Бүгін сен ауқат жеп пе едің?
(Әуелі солай қалжыңдап).
– Оп-оңай жетілмек пе едің?.. –
Деді де, Попов қалды ымдап.
– Тасыңды мен де қазғанмын,
Сәтсіздік болмай қалмайды.
Мынаны кеше жазғанмын,
Бұл да тез дайындалмайды.
Ол солай, достым, солай! – деп
Парторг күліп тұрғасын.
– «Ол солай» сонда қалай? - деп,
Зерттеді жігіт бір басын.
Сүрінген жерін ар көріп,
Жаңартқаны үшін көнені.
Ұсынды оған парторг
Екінші кепілдемені.
Армандай кепілдемені.
Бүктемей ұстап Ерболат.
Тапжылмай қалды...
Бұл менің
Тілеген елу бес жолым.
– Мынаусын өзің жөнде! - деп,
Көрсетті Попов қатесін.
– Басқасын айтам мен не деп?
– Басқасын тілеп қайтесің!
Тетікті Есбол жөндеді,
Тетіктен тапты қуаныш;
Жігіт солай өңдеді
Ертеден кешке қуған іс...
Бір кесе суды бір жұтты, –
Тұрған жоқ одан су алыс.
Сергітті солай жігітті
Ертеден кешке қуған іс.

Жетінші тарау
Сүйменмен ақтық қоштасып,
Ұмытты ескі үңгірді.
Мотормен кәміл достасып,
Түбінде соны меңгерді.
Моторы гулеп, қасында
Бос тұрды талай Есболым.
Одан соң таудың басында
Бензинмен жуды кеш қолын.
Талабы жалын от төкті,
Ескіре мүлдем ол қайшы;
Тану да қиын боп кетті, –
Механик қайсы, ол қайсы?
Талайды қолдан үйретіп,
Механиктен де ол қатал.
Сол талап тасты күйретіп,
Сол талап екті жолға тал.
...Таудағы экскаватор
Бүгін бір, ертең - бес-алты;
– Хал нешік, - десең, - уа, батыр?
Ортаң қол нұсқау - жұрт салты...
– О! – дейді бәрі орысша,
(Ортаң қол бірақ, қазақша).
Бәрібір, озсаң жарыста,
Мақтану керек озатша.
Мақтану шөп ол емес,
Мақтану - тауды қопару;
Өзгертіп жерді ерте-кеш,
Төбені сайға қотару.
Жалғадық заман жібше
Мың қабат шөккен қатпарды:
Көмілген құдық түбше
Кеш жерден зулап от барды.
Ақыры міндет отта екен,
Көкесіне ол көрісті;
Ақиқат па екен, жоқ па екен,
Өзің көр енді зор істі:
Лақтырды тауды аспанға,
Әрине бейне құл қылып;
Ынтық боп мойнын созсаң да,
Тұрған жоқ қазір күн күліп.
Жоғалып кетті күн көзі,
Аспанның жүзі қап-қара;
Дөкейдің сондай мінезі,
Жасқанбай қара, көп қара!
«Бөстің» деп күле бермейсің,
Келер де бәлкім жылағың.
Бір сағат түкті көрмейсің,
Бір сағат саңырау құлағын.
Метеорит секілді
Түскен тас жерді қазады;
Ақын болсаң сен тілді,
Арқаң да сонда қозады.
Бір сағат жауып бетке құм,
Одан соң түнек серпіліп,
Болады пайда көкте күн;
Жатады бейне жер сұмдық.
Тыныштық басып үстіңді,
Тыңдайсың өзің деміңді.
Көріп ап мұндай күштіңді,
Ұғасың кейбір кеміңді.
Нашарлау болса жүргің,
Дүрсілдеп әні ұрады;
Мазақ қой сонда бір емің,
Мазақта даяр тұрады.
Осындай кезде Есболат
Тәп-тәyip мазақ етеді.
Бір емес, тіпті бес қабат
Бөркіңді қозғап өтеді.
...Осындай күнді Есболат
Далада көзден батырды;
Әйелін әнге қоспалап,
Қайтарда созды балтырды.
Асхана барды әуелі,
Керектеу болды жер кеңі;
Айтылмай онда әуені,
Айтылды күндіз көргені.
Қуыртып жeдi колбаса,
Құрдаспен талай отырып.
Меню ондай болмаса,
– Бек қажет! - деді ол тұрып.
Қоста да жақсы тынықты,
Дауыстап газет оқыды;
–Кім ұқпай қалды, кім ұқты?..
Оны да сұрап ол құдды –
Насихат болды достарға,
Қалжыңның санын азайтты.
Көбірек тоқтап жоспарға,
Маңыздың бәрін өзі айтты.
Кеш сайын оқып уставын
Коммунист партиясының;
Ұйықтайтын кезде ол штабын
Астына қойды басынын.
Басқаны да оқып кеш сайын,
Сызды ол талай тың жолды;
Білетін жерін қоспайын,
Білмейтін жері мың болды.
Білмесе білмей тұрсын да
Римнің ескі жырауын;
Әйтеуір жолдың тұсына
Қонжита берсін сұрауын.
Бастығы қызыл отаудың
Сызбаңыз, - дейді, - кітапты
Бөлек қой орны сұраудың,
Сұраусыз жауап кім тапты?
Бір томнан жігіт түңіліп,
Бір томнан жақсы үйреніп,
Жүрегіне үңіліп,
Жүрді ол талай үйге еніп.
Ал бүгін соның ол бәрін
Оқымай мүлде жиыпты.
Етігін, көйлек, шалбарын,
Бешпетін тәуір киіпті.
Отыр ол көптің ішінде
Күндегі қызыл отауда;
Жиналыстың үстінде
Жұрт соның атын атауда.
Тағдыры жұрттың қолында,
Бұл жерде айтыс, дау қысқа...
Парторг сөйлеп соңында,
Одан соң қойды дауысқа.
Кейбірі жұмсақ алақан,
Кейбірі сүймен жалаған,
Кейбірі қолы ұстаның –
Алдыңа бәрін ұстадым.
Мезгілдің солай жарлығы,
Минуттар өтті нұр құйып.
Көтерген қолдың барлығы
Төбемізден тұр биік.
Протокол яки қаулысы
Жазылып біткен жоқ әлі;
Партияның дауысы
Көтерілді жоғары!
Бар болғаны бір Есбол
Үн қосудан тыс қалып,
Бақытын оның барлық қол
Ортамызға түсті алып.
Коммунист болды геройым,
Әзелден тілеп жүр едім;
Тағы да тінтіп көрейін
Тап-таза жанның жүрегін.
Отыр ол үнсіз.
Қуаныш
Дуылдап бетте тұр әлі.
Бітетін емес жиналыс,
Мәселе – жұмыс туралы.
Бек қызық оған бірінші
Партиялық жиналыс;
Сыншылар бейне жүргінші,
Кетеді мүлдем кейде аңыс.
Қызынса біреу көп емес,
Біреулер сөйлеп, тек күлді.
Әйтеуір ешбір коммунист
Халықтың жаны секілді
Дүкеннің сонау тақтайы
Моншаның жайы, жол жайы.
Қабырға газет жағдайы –
Барлығы соның ел жайы.
Бәріне керек үлкен ой,
Жүрсең де түзде, үйде я;
Барлығын қамтиды екен ғой
Большевиктік идея.
Жиналыста Есболым
Барлығын соның ойлады;
Тағы да шолып өз жолын,
Тағы да терең бойлады...
Бір кезде сөйлеп парторг,
Міндеттің атын атады;
Өзіне сені пар көріп,
Міндет те бір тіл қатады.
Парторг сөзі бір кітап,
Жаза алмай қалсақ бытыстық.
Мұқият оны жазғыштап,
Қойынға тықтық ып-ыстық.
Жібермей жалғыз мәтелін,
Танауы ғана делдиіп.
Ішіне бүгіп жөтеліп,
Геройым менің қалды ұйып.
– Поповты әке дей берем,
Басқалар қалай ұқты екен?
Ойының түбі тым терең,
Осының өзі мықты екен!
Осының үні үлкен-ау
Тыңдасаң түзде, үйде я.
Осылай баулиды екен-ау
Коммунист идея! –
Бұл сөзін айтып геройым,
Құлағыма күңк етті...
Қияға тартып ер ойын,
Қиялға шомар күн жетті.

Сегізінші тарау
– Жеті мың адам жол төсеп
Мойынты - Шуды жалғадық;
Жыл сайын рапорт, жылда есеп
Жоғары жаққа жолдадық.
Неше жаз бойы жер қазып,
Неше рет тозды келген із;
Топырақ қыста тоңазып,
Неше рет қайттық елге біз.
Колхозға келіп жыл сайын,
Жаңа бақ, көрдік, мақтадық;
Көршінің ескі үй-жайын
Іздеген болдық, таппадық.
Жаңа үй, жана көшеміз,
Жаңа арық бойын бойладық.
Қай жолмен кеттік кеше біз?..
Оны да тоқтап ойладық.
Үйіміздің төбесі
Өсіңкіреп қалыпты.
Терезесі, көбесі
Әдемі нақышталыпты.
Терезе алды бағана,
Күзетші бейне бұл да бір.
Басына соның бір ғана
Батпан күш берді бұл дәуір.
Жүгері салған жылғамыз
Күркіреп өзен болыпты;
Осындай даңқты жылға біз
Арнайық үлкен көлікті! –
Бұл сөзін Попов бітірді,
«Ураға!» толды асхана;
Қостадық сондай пікірді
Есбол да, мен де, басқа да.
– Жл бітті, елге қайтамыз!
Жолдасты есте тұтамыз!
– Сол үшін елен айтамыз!
– Сол үшін аздап жұтамыз!
– Жол бітті, мұнда қаламыз!
– Біздердің сондай ынтамыз?
– Осында дөкей боламыз!
– Сол үшін ептеп жұтамыз!
– Тағы да!
– Тағы... Сөйткенше
Екі рет қоңырау қағылды;
Вокзалға сонау жеткенше
Толқын боп адам ағылды.
Парторг сүйіп Есболды,
Есбол да осал сүйген жоқ;
Кезекпен қысты қос қолды,
Бізге онша мезгіл тиген жоқ.
Паровоз біздің Бетпақта
Алғашқы рет үндеді;
Тұр едім қарап шет жаққа,
Геройым:
– Ақын,мін! – деді.
Семейлік, шулық, жамбылдық,
Парторг соның ішінде,
(Санадық, санын жаңылдық,
Цифр жоқ соның үшін де).
Мекендеп қалды жолдастар
Мәңгіге Бетпақ түздерін;
Ұзатып тұрып, ол достар,
Алмады бізден көздерін.
Ащы тер қалды, із қалды,
Алғашқы пойыз қозғалды;
Көшкен жұрт нелер тез қалды,
Қарай да қарай көз талды!..
Қай жерге бидай екпекпін,
Қалайша егер оны әлі?
Қай жерді тіліп өтпекші,
Заманның жаңа каналы?
Қай жерде есіп алма ағаш,
Бұтағын жастар күзетер?
Қай жерге қызыл жалаңаш
Алмасын жинап күз кетер?
Парниктің маңын қырнатып,
Сәбізін қайда егеміз?
Қай жерге зауыт орнатып,
Қай тұсқа көмір төгеміз?
Түн болса қала шамдары
Қай жерден маздап жанады?
Қой баққан ауыл шалдары
Қай жерге бастап қонады?
Түн қатып ана толғатып,
Қай жерде бала туады?
Қай жерде сәби тіл қатып,
Бақшадан торғай қуады?
Баланың үнін жинап ап,
Қай жерде мектеп тұрады?
Оқылмақ, онда жатталмақ
Өмірдің қандай ұраны?
Осының бәрін бейне бір
Ұлы адам көзбен шолады;
Көңіл бір тасқын, көңіл – жыр
Толқиды... Сондай болады!
Геройым менің, геройым!
Ыстықтап жұқа көйлектен,
Салмақтап осы бір ойын,
Тұр еді қарап әйнектен,
Тұр еді санап қара көз
Тізбегін өмір көшенің,
Айғайлап қатты паровоз,
Қиялын бөлді досымның.
Паровоз сүңгіп барады
Тамаша кештің қойнына.
Тағы да, тағы қарады,
Асылды жігіт мойныма.
Асылды, қолмен нұсқады
Жердегі жарық жұлдызды;
Шақырды тағы ұстаны,
Шақырды тағы бір қызды.
Жинады солай ол бізді,
Терезе жүйткіп, ырғалып,
Жақсы кеш, жарық жұлдызды
Біздерге таман келді алып.
Атанын ескі зиратын
Нұрымен жуып жұлдыздың,
Адамның үлкен мұратын
Сол жерге қойды жыл біздің.
– Ұйықта енді, жолаушым,
Ұйықта ұйқың қанғанша,
Жарық жұлдыз жол аузын
Күзетіп мың жыл жанғанша!
Ұйықта, баба, ұйықтай бер,
Жолында келер жолшының!
Сен кім едің? Кім біздер?
Айта кетсін ол шынын!

Қараша, 1848 жыл - наурыз, 1949 жыл

---