Сенің өзенің

Бірінші тарау
I
«Аупарткомның секретары бірінші» –
Кабинет бұл;
Кең дүние бір іші.
Сәнге қойған артық жиһаз мұнда жоқ,
Өмір - төрі, босағасы, бұрышы.
Сол қабырға – осы ауданның картасы,
(Бұл баяғы құм мен Жайық ортасы.)
Әр шетінен жатыр әне сығалап
Көрші ауданның орман, тары, арпасы.
Сол картаның ортасында «Кирзауыт»,
Брынза ма, тағы сондай бір зауыт.
Қатарында сүттің аппақ фермасы,
Болмағы да малға соның бір жағы от.
Оң қабырға сурет: Ауыл торпағы,
Аттай құлын шалғын кешіп тұр тағы.
Қатарында өз күнінде әйнекте
Келешектің бидайы мен топырағы.
Өрге тартып қызыл, жасыл жолдарды,
Диафамма санатады жылдарды:
Биылғы істі көре алмайсың шалқаймай,
Биыл жана бір биікке жыл барды.

II
...Көрсең, міне, секретарьдың үстелі;
Күнпарақтың әрбір беті іс толы:
«ГЭС-ке аташ», «Партучеба», «МЖС»
Жаза берген күндіз қолы, кеш қолы.
Қызыл жазу кейде әдемі жосады,
Кей күндері сөзді асығыс қосады...
Үстел үсті қалың әйнек,
О да бір
Тұнық көлдей түбін саған тосады.
Мұнда тізім:
Қай орында кімдер жүр –
Секретарьдың көз алдында күллі өмір;
Әр колхозға, мекемеге, зауытқа
Еңкейіп ол үңіледі күнде бір.
Түнде де ол осыларды қалайды:
Осыларға партияша қарайды;
Көп отырса, терезеге күн келіп;
Қызыл нәзік кірпіктерін қадайды.
Ол терезе шымылдығын түреді,
Кабинетте терең ойда жүреді
Төрден Ленин шалашы мен Турухан
Өлкесінің лашығын да көреді.
Ол өзіңе дегендей-ақ: «Серт, арың
Сонда туды, сол - жүрегін, сол - қаның!»
Күнде сөйтіп ол шығады алғашқы
Лашығынан, шалашынан Це-Ка-ның.

III
Айтсақ әлі жақсы әңгіме мұнда бар –
Бір зерікпей дәмін ұзақ сен татар;
Кешір, достым, мезгіл тығыз.
Айтпақшы,
Қайда кеткен мұнша асығыс секретарь?
Үстеліңде электр шам тұр өшпей;
Шайын суық қалдырыпты түк ішпей;
Жүз алтыншы беті ашылған роман;
Шылымын да сүйей салған түгеспей.

IV
Ауыз үйде бағанадан:
Алло! Ұқ!
Ертең бюро. Қанша? Қазір жазалық...
Енді ғана тақылдамай машинка,
Көмекші қыз мұнда кіріп - тазалық:
Бәрін жинап, бәрінен қол үзбеді
Мұнда тағы артық не бар – іздеді
«Победа» боп ашық көзі әйнектің
Саңқ етті де: «Орныңа бар, қыз», - деді.

V
Екеу келді.
Кең ашылды сыйлы есік.
Екеуара күледі де сөйлесіп:
– Сонда?
– Сөйтіп түйе мендік, мәз болды
Қыздарымыз. «Бұл не деген бой!» - десіп.
– Иә, біздің көп болады түйеміз,
Барлық жүкті құмда соған үйеміз.
– Білемін ғой. Кеше кеште қыздарға
Деп те қалдым: «Кеме менен түйе егіз».
– Отырыңыз! –
Қона қалды қалпақты;
Қалпағында бұрынғы түс қалмапты.
Ол туралы еппен ғана күлісіп,
Екеуінің отырғаны салмақты.

VІ
Қонақ көзі құнығады жарға5 әлі
Көңіл озып, келешекпен жолығады.
Білегін сәл түріпті де секретарь,
Телефонды құлағына жалғады.
– Сельхозотдел, бастық керек...
Осы ма?
Айболовпын. Келші, жолдас Досова!
Бітті әңгіме. Жайран қатып жай отыр
Айболов та, алдындағы досы да.

VII
Айболовты тану қажет жолықса:
Орта бойлы, қара торы, толықша.
Неше көрсең, өне бой жинақы, –
Бір кездегі ол бастаған полкша.
Қалың қабақ көтерілсе көріктей,
Өткір көзі от шашады зерікпей.
Неше көрсең, баяғы бір қалпында,
Қою шашы құндыз қара бөріктей.
Бір әдеті - қасын кенет кереді,
Алыс қарап, ойлап қала береді!
Кейде тұрып, Карпат тауда оқ тиген
Оң аяғын сылтып біраз жүреді.
Қабылдаса, өзі есікке келеді,
Қол береді, көздері сәл күледі:
Қалталарын, галстугін жөндейді,
Бәлкім сонда сенен де оны тіледі...
Қабылдансаң, жас бол яки бол кәрі, –
Есеп емес,
Құрмет бүкіл алдары:
Жазбағанда, үстелінің үстіне
Ошаң етіп бір шықпайды қолдары.
Сенің сөзің - құй мал жайы, құй егін.
Күй ағыттың ойдың өзге тиегін –
Ол мезетте шытылмайды қабағы,
Жөнсіз күліп қақпайды да иегін.

VIII
Кешір, достым, тағы әңгіме бөлінді
Ауыз үйге біреу келді - білінді –
Мүмкін бе екен сізге, жолдас Айболов
Апыр-ау, мен танимын ғой бұл үнді?
Айтқанымдай...
Алды ғажап көзімнің.
Тағы да бір ұшты оты сезімнің, –
«Біздің ауыл қызындағы» баяғы
Қарындасым осы екен ғой өзімнің! –
Гүлжаным ғой мынау ашқан есікті, түсім бе?
Жоқ, өңім мені өсітті...
Уа, жылдарым! Өтіңдерші алдымнан!
Көрейінші қаншалықты өсіпті.

IX
Өтті күндер отыратын
Біздер бұрым, жеңін өлшеп.
Сыйлап үнсіз ол тұратын,
Әрнені айтып көңілін бөлсек.
Ширатылған жасындағы
Орайын кім елемеді.
Оң көзінің астындағы
Меңі де бір өлең еді.
Ботысына тура түскен
Аяғын біз жырлап едік.
Тарағын да ыққа көшкен
Желге «дереу ұрла» дедік.
Өтті бәрі:
Ол күндері
Бұл маңайдан кетіп қапты...
Су екеш - су одан бері
Талай еріп, талай қатты...
Қанар ма едім мән-жайына,
Әңгімесін алмай үзіп!
Білер ме едім, маңдайына
Кетті нені жылдар сызып?!
Сұр костюм бұл киген шағы;
Неткен бойға жарасымды!
Толық дене өскен тағы,
Ана-сынды, жар да-сынды.
Омырауының шалқағында
Ұшқалы отыр ақ көгершін...
(Келер бәлкім сипағыңда,
Сонда өзіңді шақ бөгерсің...)
Қос бұрымын жиып, іліп,
Tөбесіне киіп апты;
Гүлдері сел жиырылып
Орамалы кейін қапты.

X
– Танысыңыз, Долгин жолдас
– Иә, мен –
Бастығымын экспедицияның.
– Әсем-ақ, – деп жымиғаны Гүлжанның –
Креслода құсындай бір ұяның.
– «Сельхозотдел» бастығы мен – Досова,
Кешіріңіз, қалдыңыз ғой тосып, ә?
– Жо... жо, рақмет, аз-кем күтсе несі бар?
Түн ұйқысыз.
Жұмыс сәті осы да.

XI
Долгин жолдас алды жинап денесін,
Екі бірдей тыңдаушысы төңгесін.
Сөз бастады, орамалмен сүртті де
Ақшыл мұртын, жалтыраған төбесін.
– Сөз көп, бірақ, бірін таппай қалдым да...
Не десем жөн достарымның алдында?..
Көп жәйттен өзі әңгіме болмас па
Мынау ақ мұрт, мынау ақ сақалдың да?!
Филиалдан құмдарға да шөлдерге
Дей шықпадық: «сусыныңды сен бер де!»
Ауыл, ғылым арасында ағысы,
Өзен келе жатыр бүгін сендерге!..
Сіз де, біз де – тұңғыш тірі толқыны!
Толтырармыз айтылмаған олқыны;
Орын керек, орынды сөз етелік,
Адамдарды қатты соқты жол күні.

XII
Құптап оны, деді Айболов: – Әлбетте!
Кәне, Гүлжан, кім бар еді ол бетте?
– Поссовет бар, поссоветке айттым мен
Қонақүйге жана кілем сал, деп те.
– Есеп бұрын – жаңа кілем төсек-ті..
Байқалықшы, бұл түн нені көрсетті:
Қонақүй не орталықта жата ма? –
Қосу керек «Май» колхозын – Көшекті.
Шапай... Шапай... Шапай несін бұлдайды,
Бүйтіп келер деп білмеді бұл жайды! –
Міне, енді ол ұйқыда, түн ояу...
Жолдас Гүлжан, ойланайық, болмайды!
Үй салынса, кірпіш кірмей қалмайды;
Мотор жүрсе, түгеседі жол майды...
Байқап тұрсақ, оңай атар өзен жоқ...
Жолдас Гүлжан, ойланайық, болмайды!

Екінші тарау
I
Экспедиторларымыз «югтен»,
Ак өркешті Алатаудан – биіктен.
Алтайлықта болар бәлкім осында, –
Бір тотыққан, күн көзіне күйіп тең.
Олар түнде орналасты осында,
Бүгін құдды дәл өз босағасында.
Әркім-ақ жүр;
Әне, Галя – ақ қалпақ,
Нәзік қолы сүзеген лақ басында.
Лақ пен Галя қуаттарын жинайды,
Босағада тіреседі – ойнайды.
Әжеміз кеп:
– Қатты тиер мүйізі,
Жаным, балам, қолыңды ал! –
деп қинайды.
Анау үйдеТәшмәт әкә ұйқыдан,
Жаңа тұрған;
Дала шаңыт ұйтқыған;
Тәшмәт әкә елемейді,
Күледі,
Көзін алмай бір баладан ит қуған.
Түскен үйдің баласы ғой сүйгені,
Келе-сала бар сыйлығын үйгені.
Оған қызық – қара бала делдитіп,
Тәшмәт әкә тақиясын кигені.
Анау үйде жас бұрғышы Кулагин
Бұрғысының тазаласа қалағын,
Қарсы алдында терезеден телміріп,
Ала бұзау қалқитады құлағын.
Әне,дүкен,
Қажет десең, бас сұқ, бар!
Қант, шай онда, картоп та бар, астық бар;
Орталықтан көріп бәрін осының,
Жолға түсті бір «Победа» бастықтар.

II
Орталыққа таяу бұ шек, о шегі,
Бізге таныс «Май» колхозы кешегі,
Көк шатырлы, ағаш аула – кеңсесі,
Кеңсесінде председатель Көшегі.
Көшекті мен танимын «Кім?»демей де –
Көшек көрсем, бүлкілдейтін көмейде...
Мұның-дағы өзгергенін қарай гөр!
Айтушы еді оқыды деп Семейде6.
Айтушы еді қыста малды тебінде,
Атпен жазда жүреді деп егінде;
Ерте тұрып көреді ұстап,
дейтін ол
Бесқонақтың тоң топырақ, шөбін де.
Көңіл қошта кетік тісін көрсетіп,
Баяғыша күлед дейді мырс етіп.
Өйтпегенде жиналыста үстелге
Жұдырығы түседі екен дүрс етіп.
Отыр Көшек
Көзәйнегі жылтырап,
(Осы әйнегін киді деген былтыр ап).
Жаңа ғана жағалаған ер үшін
Қонақтардың ұйқы жайын бұл сұрап.
Дамылдамақ ойы болып аз тыста,
Газет қарап отыр еді басқышта.
Қақпа ашылды,
Бір «Победа» саңқ етті,
Шықты тысқа бухгалтер қыз Жасқұс та.
Көшек көріп, газеттерін ысырды,
Көзәйнегін құлағынан түсірді.
Тұра беріп, дәу қолымен қаққыштап,
Шалбарының жұққан шаңын ұшырды.
– Здрасти! – Долгинмен ол танысты.
Айболов пен Гүлжан айтты:
– Кеш, істі...
– Көріңізші, – деді Көшек.
Кетті олар.
Тәйтік шопыр қыздың қолын жанышты.
– Бетіңе әкеп жинадым ба қаныңды?! –
Қолым, бәлем ауыртты ма жаныңды?! –
Жасқұс кенет оң жағына майысып:
– Құтырма сен, ауырттың, – деп жалынды.

III
...Тәйтік шопыр бір сөз айтса, «мен» дейді
«Победадан» басқаны бір мінбейді.
Танымасаң, әлдеқалай сұрасаң:
«Шопыр» демей, «аупарткомнанмын», – дейді.
Қазір де ол қызға ерсі үндеді:
– Ауданға кеп, жұмыс етсең жөн, - деді.
«Көмектесем өзім», - дейді-ау тағы да!..
Осыншалық от басқаны жөн бе еді?..
Демейді екен - бұған сірә жұрт күлед?
Айтты, кетті машинасын сүрткілеп.
Күлімсіреп, аяғының басымен
Дөңгелекті тұрды да қыз түрткілеп.
– Сен, - деді оған, - білемісің нендейсің?
Баяғыдан «өзім» дейсің, «мен» дейсің.
Сен де тыңда, айтам ақыл ендеше:
Жүк тасисың, «Победаға» мінбейсің!
– Қайдағы жүк?
– Жабдықтары каналдың.
Көрдім кеше: сен тізімде саналдың.
– Мен тізімде?
– Сен тізімде!
– Өзің ше?..
– Мен де барам, өзім қалап соны алдым.
Сырт айналып, Тәйтік қолын сермеді,
Бар айтқаны:
– Тәйтік сатан ермеді! –
Ойға шомды...
Қасында жоқ әлгі қыз.
Кеткен жағын қалайша бұл көрмеді?

IV
«Қыз жоқ!» дейді кеңседегі құлып та...
«Қыз алдында осыным да қылық па?!
Ренжіттім», –
аузындағы сыбыры,
Тәйтік жаяу асығады клубқа.
Онда жиын.
(Сөз жемісін тере ме) –
Құмға күріш егу болды ереже.
Долгин даусын, өзге даусын далаға
Алыс-алыс таратады терезе.
Іште ауылдың әйел-ері, жас-кәрі –
Бұл сағатта қызметінен бос бәрі;
Береті бар, бөркі бар да, бөркі жоқ
Терезеден қылтияды бастары.

V
Жиналыстан тарқасатын сағатта
Күн төбеде. Күн төбеден шағад та,
Кетерінде адам иін тірескен, –
Босағада тағы тоқта, тағы атта...
Қыз-жігіттер әзілдерін шал сүйіп,
Гу-гу дауыс босағада шалқиды;
Жаңа кірген ұзын Тәйтік еріксіз,
Иық, басы жұрт үстінде қалқиды.
– Қайда жүрдің, жалқауым да олағым?
Жасқұс жаңа «сойып салды», жылағын,
Десе біреу оның қысып желкесін,
Енді біреу уқалайды құлағын.

VI
Долгин, Гүлжан отыр алға ой бөліп –
Келешек тұр апта болып, ай болып...
Көшекке бір ұмытқанын айтқалы
Машинадан екі шықты Айболов.
Айболов бір жадыраңқы күйде еді,
Әр сөзінде «адам» деді, «үй» деді;
Машинаның «гөй-гөйінен» қалқалап
Құлақ тосты, Көшек басын изеді.
Кетті бұлар бұл көшеден ағызып,
Секілді бір жолдың тозаң ағы - жіп.
«Кешкі бюро», –
одан арғы бұлардың
Айтатыны тағы жалғап, тағы үзіп.
Долгин cөзi:
– Жаңағы ауыл ұнады.
Әлгі жастар көкейіме қонады:
Аққұба қыз: «Мен де канал барам», - деп
Екі қолмен белін еркін қынады.
«Мен барам», - деп көкірегін ұрады,
Бұл айтқаным -
тапал бала туралы.
Басын сілкіп, шашын кейін лақтырған
Соның құлқы көз алдымда тұр әлі.
Айболов тек тыңдайды да күледі
Гүлжан айтты:
– Канал сүйгіш ел еді,
Воронежден экскаваторшы боп,
Бұлардың бір Жәмиласы келеді.
Осы оқуға бала жібер, - деп бізді
Сол үйретті, көбін соған өткізді, -
Тегіс жолда тербетілген бұларды
Орталыққа осы әңгіме жеткізді.
Әлдеқашан тас төбеге барды күн,
Алда талай ауыр жұмыс бар бүгін.
Түстігіне қайтты, көріп достарым
Тізбектелген осы өмірдің барлығын.

VII
...Гүлжан үйі - сонау биік қыш шатыр
Қақпасының түбінде көп құс жатыр;
Қарсы алдында Эм-Же-Эс-тің «газигі»,
Кім біледі не себепті босқа тұр?!
Гүлжанымды кеңсесінен шеттеп
Үйге әкелді осы бір ой жетегі.
Тыныштықты үйде бұзған ол ғана,
Екі жаққа еркін толқып етегі.
Бір бөлмеде оның жатыр апасы,
Мөлдіреген дәрі-дәрмек, су қасы.
Төсегінде сарғыш, кәрі денесі,
Меңдеген бе «ескі досы» - науқасы?
Күндегі бір әдетінше кемпірді
Бөлмесінде көріп, үнсіз отырды:
Ұстап ұзақ салқын, сары маңдайын,
Кетерінде дәрі ұсынып ол тұрды.
Өз жатағы - одан арғы бөлмесі,
Гүлжан еппен сығалайды,
Бұл несі?..
Тыңдайды да, тістеп ернін күледі:
– Жаным, - дейді.
Кімді айтады?
Білмеші!..

VIII
Тоқтай тұршы, менің ұзақ өлеңім:
Қиялымды мен азырақ бөлемін.
Босағадан ішке көзін жіберіп,
Күле тұрсын, өзгертпесін ол өңін.
...«Жаным!» деп қалдың ғой, Гүлжаным!
Айтарын бар ма еді осындай?
Қайта еді кеп-кеше бұл жаның,
Жұрт пе ең жүректен ұсынбай?
Шыным сол: қалыппын кеш ұғып,
Өзімнен іздеймін кесірін:
Келдім мен тойыңнан кешігіп,
Ендігі сыбағам - кешірім?!
Кім білсін, алдың ба есіңе?
Тойға жыр жазбадым, білмедім;
Тағдырмен сүйіскен кешіңе
Мен букет құшақтап келмедім.
Көрмедім; қай мезет қақты адам
Әйнекті,
Түн толды жыр, күйге?
Қай сағат, минутта қақпадан
Ең жақын адамың кірді үйге?
Кім білсін, ең соңғы қызғаныш
Елеусіз кірпікте кепті ме?
Жүректен жұлқып бір қозғалыс,
Жөн таппай, кеудеңе тепті ме?!
Балалық басына сыймады –
Кетсін ол таусылған уақыт.
Үлкендік өз отын сыйлады,
Бетіңді нұрымен жу бақыт!
Жоқ менің өкініш ойымда:
Бәлкім бір жас шопан ол істі,
Мен үшін атқарды тойында;
Мен ішер ыдыстан ол ішті.
Менсіз-ақ көтеріп тосты не,
Бәлкім ол өлеңмен сөйледі;
Досыңнан рұқсат ап,
Төсіне
Қолыңды қондырып биледі.
Шаттыққа шам жағып түн тұрды,
Ән ұзап, жаңғырық дөң асты;
Көшеңді көлікке толтырды , –
Қуаныш құшағын кең ашты.
Қалғымай колхоздың бағы да,
Сыбырлап, күзетті бірге түн.
Сол күннен өмірдің тағы да
Аудардың кітапша бір бетін.
«Жаным» деп жанды айтқан жоқ едің,
Кім екен соншалық ол неме?..
Ғапу ет, сәл ғана бөгедім.
Ал енді, кіре ғой бөлмеңе!

IX
...Екі жас па, әлде тіпті бір жарым...
Кішкене қыз:
Ойыншықта сыр барын
Білетіндей аударады, көреді;
Оның темір «құрбақасы» дүр қарын.
Тұр тағы да қанатын бір «құс» қаға,
Жегулі «арба» асыл «жирен қасқаға», –
Үйдің бөбек ортасында, еденде, –
Жұмысы көп, қарамайды басқаға.
Кейде өзі машина боп қызады,
«Машинамен» қолы бірге озады.
Теуіп кетсе, темір бақа соңынан
Бес саусағын тырбитады, созады.
Осы еденде темір бақа «аулаған»,
Жетпегенде - жата қалып аунаған,
Алдыңдағы қуыршақтай қара көз –
Баяғы бір бала Гүлжан аумаған.
Шолақ көйлек омырауы шегінген,
Баста бейне қуыршаққа тігілген;
Суретшінің қалауындай шашы да;
Дөңгеленіп төбесінен төгілген.
«Арба», «бақа», «машина» - «көпке» еріп,
Ол ойнады шашылғанын көп теріп,
Келді Гүлжан - білген де жоқ бөбегі,
Бір сүйгенше өз қолына көтеріп.

X
Бір сүйгенде ана жаны бір кеңіп,
Бөбегімен тер алдына тұр төніп;
Шалқасынан жатқаны кім диванда,
Бүгін келген бір газетті бүркеніп?..
Гүлжан үнсіз... деді жаны: «Оятпа!»
Шайға дейін шырт ұйқысын аяп та...
Кителі мен галифесі қара көк,
Қызыл етік серейеді аяқта.
Ұзын жігіт тамсанып бір керілді,
Жабық беті оянуға ерінді.
Босағада бір жеңгенің қолымен
Сақылдаған самауыры көрінді.
– Папа! - деді,бөбегі де бұрылды,
Әке бәлкім күтті тағы бір үнді..
Аппақ екі саусағымен ақырын
Қысты Гүлжан үлкен қара мұрынды.
Ол оянды; оның мына кірбіңін
Гүлжанымыз байқағаны бір бүгін.
Білейікші, шаршағансып әншейін,
Есінеді, диванынан тұрды кім?..
Қызғанышым – қарындасым – сыпайым
Күліп айтты;
– Ұйқыда жоқ ұпайың...
Өзгергені - екі елі мұрт танауда...
Есіңде ме тракторшы Шапайым?..

XI
Қалауы ғой...
Айтарым жоқ енді еш,
Осы деген директоры Эм-Же-Эс;
Беттерінен алақанмен қағысып,
Еркелеуге екеуі де нендей еш?!
Жақсы сезім!
Сені құшқым бек келед! –
Алақанмен қағысқаны біткен өш;
Екеуі бір үңілгенде газетке,
Тұра қалды тиіп тағы бетке бет.

ХII
Жалғасы бар... Жалғасын тез жазайық –
Қабырғада қалды уақыт азайып...
Қантты Шапай шертіп сонау биікке,
Ауызға дәл түсіргені «ғажайып!»
Сәби күлді.
Күлді Гүлжан.
Күл тағы –
Жоқ қой әлі көңіліңнің бұлтағы.
Сенің бірақ тұнжырарың түр таяу,
Тым болмаса минут бұрын біл тағы!..
Міне, кесе төңкерілді - есіттің...
Міне, Шапай тұрды орнынан - кешіктің!
Сұр плащы судыр етті - алынды...
Алты-ақ кадам - ашылуы есіктің.

ХIII
– Қайда кеттің?
– Қала ғой сен білме де, –
Дейін Шапай, - жүре алмаймын бұл неде.
...Екі қолы шалбар қалталарында,
Барып-қайтып адымдайды бөлмеде.
Білер ме едің аузыңдағы кіл «несін»,
Бастығын бір елемейді... Бұл не сын? –
Өзім жарым дегені ме?..
Қалайша
Осындайға жанын кейіп, күлмесін?!
Облбастық, - бет алысы тәрізі...
Қойныңда томпайғаны - арызы.
Әттең, осы томпайғанын - «шиқанын»
Жұлып алсам, жүк бола ма қарызы?!
Түндегіге түстеп арыз қосылып;
Кеудесінен кеткелі тұр тесіліп;
Кеше келген «газигінің» іздері
Құмайт жолда жатыр әлі жосылып...
Осындайдан сұрайсыңдар нендей ес?!
Осыларға жоқ па, cірә ем де еш?
Арызыңда: «Адал емес Айболов..,
Құлағалы қисайып тұр Эм-Же-Эс...»
Кеше мүлде ішілмеді түн асы,
Бүгін алшақ адымдауы - мынасы.
Айболовпен жақсы-ақ еді, білсең-ау
Нендей себеп күйге салды мұны осы?
Сынапты деп, қабырғаға ілінген
Газетті бұл лақтырғаны білінген;
Замполиттің ыршып тысқа сиясы,
Екі орындық аяғы да бүлінген.
«Түнгі екіде жүреді, - деп, - ол нағып!»
Күйбеңдесе күзетші бір шал бағып,
Эм-Же-Эс-те жесір тракторшының
Зіркілдепті терезесін бұл қағып.
Өз ойынша, беделінің үлкені –
Мұны әзілдеп, достар ғана күлгені... –
«Басшылар да жігіттер ғой, шүкір ғой, –
Гүлжан білмей, еркектердің білгені!»
Сол себепті кетпеген-ді мазасы,
Бюро күні бұрқ етті бұл ызасы.
Қатты тиді Айболовтың аямай,
Шұқшиғаны - жазылғаны жазасы.
Қатты тиді келетіні тексеру,
«Жөн емес қой басты байлап тек беру...»
Қажет енді өзі болып адалы,
Айболовтың - «тоғышарын» жек көру.
Қажет енді «жұмсап қалу шын қару» –
Қайдағыны жаннан ойлап шығару:
Қысылғанда жыланнан да енеді
Сау денені өлтіре бір шатар у...

XIV
Гүлжан жағын тек таянды сұрланып,
Оның өткір көзі ғана нұрлы, анық.
Дем арада беттің қаны жаңағы
Көз алдымнан қайда кетті ұрланып?!
Қайда жаңа талғап айтқан сөздер!?
Алақанның жұмсақ, жылы іздері?..
Күлкі кетіп, өзі қалған аяулы,
Ақ бетінен тебе берді сыз бері.
Қалтыратты бұл сағаттың зіл, уы,
Қалмағандай денесінде жылуы.
Алшақ-алшақ айша туған қабағын
Шытынса да,
шығады екен сұлуы.
Жардың сөзі:
– Бара алмайсың жолға бұл.
Тұңғыш рет тұнжырадым, ал қабыл!
Қайғы емеспіз өзің - маған, мен - саған,
Көрінеді құлпырғалы алда гүл...
Жаланы қой! Жаным мұздар, тоңазыр,
Адам бол да, адалдыққа тура жүр!
Жалған өспей, жақсы өмірдің шындығын
Сүйе білсең, таза жүрек тұр әзір.
– Бара алмайсың!
– Артық ақыл табылды..,
Кім қолынан Шапай сонда шабылды?!
Кеттім, - деді.
Үлкен дене жоғалды –
Күндегіден есік қатты жабылды.
– Тоқта, Шапай!
Сыртта «газик» дүр етті,
Көше жақтың әйнегі де дір етті.
Мөлдіреген терезеге қоп-қою
Түтін шашып әлгі «газик» дір етті.
Гүлжан үйде қыдырынды - сабылды,
Үнсіз дереу телефонды ап, ілді.
Кетті ол да аяғының ұшында, –
Күндегіден есік қатты жабылды...

Үшінші тарау
I
Неткен мынау желді қоңыр кеш еді!
Көшеде шам жарқ етеді, өшеді;
Күздің кезбе май қаңбағы жиналып,
Жөңкіледі, ықтасынға көшеді.
Мысық пеште ұзақ ұйқы соғады;
Жыңғыл отта құлақты ылғи шағады.
Ауру адам алақаны секілді
Сар жапырақ терезені қағады.
Орта тегеш тасымайды, толмайды, –
Өзі салған үйрек пісіп болмайды;
Сыртта көзі, ас бөлмеде Айболов
Екі қолын арқасынан алмайды.
Ақ көйлегі (көрсем тағы түрін мен)
Жағасы жоқ, екі жеңін түрінген.
Тапжылмайды...
Кім біледі, бәлкім ол
Құлақ алмай жел-құйынды тұр үннен.

II
Шуылдайды...
Жарысады жел-құйын.
Бұл сағатқа шақырған ба жел жиын?
Олай емес...
Ойың жолдас секретарь!
Өмір үлкен, белесі көп, жол қиын.
Көшені қой, көңілінде шаң жоқ па?!
Қиял неге қашады алып жан-жаққа?..
Сарғайды деп жапырақты жазғырма,
Кінә қойма жүгірді деп қаңбаққа!..
Бұлтты сөкпе қадалса да көзің мың, –
Бұлттың көбі қабағыңда өзіңнің.
Сен білесің, неге бүгін күңгіртсің,
Күрсінетін демің болды өз мінің.

III
Сенің бүгін өкінішің – кешегі
Бюродағы - обкомдағы кештегі.
Ол сағатта өзге болып жаралдың...
Сенде қылау жоқ деп едім еш тегі.
Білемісің неге сені сөз жеді?
Неге сеніп үлкен жанын төзбеді?
Ұясында ыстық күрең қаны бар,
Сабыры жоқ саған біткен кез бе еді?!
Сен сөйледің - кеудең неге зекірді,
Қағаз неге қатты шошып секірді?
Не себепті секретары обкомның
Қаламсаппен қоңырауды екі ұрды?..
Тағы сөйтті, қалай оны қоя алад? –
Рас, Шапай арызында - қиянат:
Өзің түгіл демейсің де біреуге:
«Кеңсені жап, қозыны же, қоян ат!»
Тағы жала:
«Бензин алды», «шай тықты»,
«Каналға да жібермеді Тәйтікті».
«Жала» деген аты жаман болған соң,
Ол заманнан олай етпей қайтіпті?..
Жүр-ақ шығар содан теріп «тарысын»,
Кір-ақ шығар намысы мен ары шын.
Жолдас, бірақ, сен емес пе кінәлі
Сондай ауру әлі күнге бары үшін?..
Шапай еді уыз бала кеп-кеше,
Қуанатын маңдай тері кеппесе.
«Трактор да тартынады, - дейтін ол,
Бабын тауып, баға беріп күтпесе».
Өкініштің өтіп кеткен күні әне,
Келді ғой ол: «Істейік, деп, мынаны».
Дүйсенбіде неге қабылдамадың?
Пленумда тақтың артық кінәні.
Оның сынын өз басына тағылар
Жуытпадың, сәтті күттің тағы ұрар...
Досоваға артық кетті қолпашың, –
Кім біледі, қызғанары тағы бар.
Бүйтер болсаң, көкке неге ұшырдың?
Бекер оны трактордан түсірдің.
Оқытпадың, отты бала - директор,
Білімсіз де «боладыға» төс ұрдың.
Шапай бұзық, мейлі саған өш әрі;
Арызында бар ғой бірақ ашары:
Құпия ма - құмға күріш егуге
Ауданыңның даярлығы нашары.
Арызының болғаны ма жалғаны –
Жас тамырды шегірткенің жұлғаны?
Құпия ма - құлап барып құмдағы
Тәжірибе жапырағы солғаны.
Өрескелің оған зіркілдегенің,
«Мінім болса, ол айтпасын!» дегенің,
Тура неге қарамадың шындыққа,
Бұл ма сенің жерде жеңілмегенің?!
Мініңді айтса, одан азып-тозды нең?
Сырқатың бұл! – Сырқатыңа алдың ем!8
Кей басшының кеудесінде көпірген
Әттең, осы кекті құртса алдымен!
Бұлтты сөкпе қадалса да көзің мың!
Бұлттың көбі қабағында өзіңнің.
Қиын бәлкім ашылғанша қабағың –
Міне, тағы келді саған сезім-мұң.
Күшік үрді, кезіктірді бұл кімді?
Күндегі бір күңкіл дауыс ұғымды;
Хат тасушы қара кемпір есікте,
Бір минутқа белуардан сұғынды.
– Инженерден - қосағыңнан үйіңе! –
Деді кемпір.
Жолықты бұл күйіңе:
Оқу бітті, сүйген жарын алысқа
Кетті тағы даяр ма едің биіңе?
Әрине, сен оған даяр емессің;
Үйрегіңді үйде тыныш жемессің;
«Қарауыма жібер!» - деген өз сөзін
Күлкі бопты, «жақсы етіппін» демессің...

IV
...Өзіне-өзі осыншалық ұрысып,
Толық беті бір суынып, бір ысып,
Айболов тұр бағанадан ас үйде,
Тәйтік кірді, әдептінің бірісіп.
Тәйтік кірді, қабырғаны қармады,
Бір нүктені таппай әрі бармады;
Қараңғыны - босағаны сипалап,
Барлық үйдің шамын жақты бармағы.
Тәйтік келді, жуасыды, жасыды,
Көз алдында сорпа ғана тасыды, –
Айболов тым салқын еді,
Тәйтігі
Салбырады, самайын бір қасыды.
Қалып қабақ баяғыша тырысқан,
Айболов тұр (шыбын да жоқ бір ұшқан);
Неше бақсаң, екі көзі аумайды
Ұясы жоқ өрмекшіден - бұрыштан.
Тілейді ғой бұған айтар сөз еп те, –
Үндемейді.
Адам барын сезед те...
Салбыраңқы басын ауыр көтеріп,
Тәйтік оған сөйледі бір мезетте:
– Секретарь жолдас!
Бұлай қалып болмас, –
Комсомол дейін мені де.
Ұрыспаңыз маған,
Каналға барам,
Осы емес пе жөні де...
Гүлжаннан естіп келдім,
Қайтейін, өстіп келдім:
Жеткенше тайлақтай желдім,
Көйлегімнің салмаппын да түймесін.
Каналға жұрттың бәрі де өтіпті.
(Киімдерін де дәрілепті),
Жасқұстар тіпті әрі кетіпті.
Бір кесірім өзіңізге тимесін.
Шақырып айттыңыз - жерге қарадым,
«Бармаймын!» деуге жарадым.
Ұят аты - ұят! Мен барамын.
Сөз болыпты обкомда дәмді.
Ыздауайттайын кімге –
машинамды?
Жасқұс та хат жазып ұрсады,
Оқып ем - тер жерге тамды.
Ұят аты - ұят! Мен барамын!
Ыздауайттайын кімге - машинамды?

V
Осылай бір туа салды сыр түптен,
(Асыралған бала жоқ қой кір сүтпен).
Қара көз де қалтырап сәл тұрды да,
Екі моншақ құлап кетті кірпіктен.
Оны сүртпей, сүртті желке тақырын...
(Шақыр, Тәйтік.. Аузынан бір шақыр үн!)
Айболовтың әлгі суық жүзіне
Жылжып жылы күлкі келді ақырын.
Оның ерні айтар сөзін аулады,
Өрмекшіден көзі бері аунады;
Қолын қойды иығына Тәйтіктің;
Көңілді бір кездерінен аумады: –
Тартты, міне, жадыраңқы бір кезің:
– Әділ, - деді, бала сенің мінезің!
Сөйткенің жөн!
Машинаң бар, Правом бар, –
Машинаңды қабылдаймын мен өзім.
Талай шаңыт қиын жолда жүрдік қой,
Моторыңның барлық жерін сүртіп қой!
Шайқы бала жүгірді де жоғалды,
Кім біледі, оны қандай түртіпті ой?
VI
...Мына шалдың тыныққаны осы ма? –
Жаңа ғана кеткен еді қосына:
Есік ашып қарсы алғаны –
Долгині,
– «Шефповардың» дәл келдіңіз асына!
Үйрек үйттім, «жейік» болсын ұйғарыс,
Оған дейін төр үйіміз –
ибамыз...
Пленумға әлі көп бар, қанеки,
Макентошты... Александр Иванович.
Долгин төрде; кәне көзі тұр қайда?
Кітаптарға қалды бетін тақай да.
Ұзақ-ұзақ оның алар сыры бар
Толстойда, Абайда да, Тоқайда.
Саусағынан сақалының ақ ұшын
Еппен алып, тағы сөйтіп тағысын...
Жатқа соқты Некрасов алдында
Оның мұңды Волгасының ағысын.
Күліп айтты бала күнгі өз халін,
Қасіреттің әлдеқашан тозғанын...
Кей кітаптан кейін көрді аралап,
Айболов пен әйелінің сызғанын.

VII
Айболовтар көзден талай ғасырды
Көп кітапта белгі қойып асырды:
«Міне, адам - шөп киінген жалаңаш,
Ұшқын іздеп, шақпақ тасқа тас ұрды».
«Міне, бір құл кісеніне бас ұрды...
Құлағы жоқ... жанарында жас тұрды».
«Міне, саған атағы зор философ
Өмір заңын өзінен де жасырды!»
Дейді тура: «Жауынгермін әлі –
өзім»,
Міне, осы - нағыз капитализм.
Бұл сияқты дандайсыды тірлікте
Өткен-кеткен талай кәрі шал «изм».
«Қанаушының сүйенгені - қатыбас,
Өң-түсі жоқ өндірістік қатынас.
Міне, оның тұсындағы кеңшілік:
Әке - тұтқын, бала - өлік, қатын - аш».
«Еншісіне бір төсегі,
Ері - жүз;
Міне, тәні түгел ашық бала қыз»...
Айболовтар тағы талай жазыпты –
Кәрі өмірдің беті қара, жолақ із.

VIII
Олар қалып, оза берді қарт әрі,
Ұстағаны таныс томдар қатары;
Біле қойды (өз қолымен жиғандай)
Қайда Маркс, қайда Ленин хаттары.
Шалқы жырым! Шалқып алға жүр, қане!
(Тездеткендей мәз жүрегім ұрғаны,)
Маған мақтан ақыл-ойдың дариясы
Жағасында жаңағы шал тұрғаны.
Қарапайым қатырмамен тыстаған
Данышпандық нұр сәулесі түсті оған,
Өзгешедей бұл шкафтың әйнегі,
Ағашы да әлгі қолы ұстаған.
Ол ойласа, түптеушінің құр наны
Емес те бұл: қатырманың бар мәні:
Бұл дүниеде болмас cірә,
мұқаба,
Сені істеген жұмысшы қол арманы!
Әсем шкаф, құрғақ, таза, жылы ішің!
Қай шебердің қуанышты жылысын!
Мөлдір әйнек қайда балқып,
ақ қайың,
Қай орында өстің екен бұл үшін!
Терең пікір пұшпағында сызық кеп;
Жазыпты да: «Бір оқы да, жүз ұқ», - деп
Мезгіл өтті;
Үй қожасы тағамы
Тұра қалды тұнығына жүзіп кеп.

IX
– Аспапшы етті мына шебер қол кімді?
Жасырмаймын ондай да бір болғымды...
Деді Айболов,
Кітаптағы жазудан
Асқа зорға ажыратты Долгинді.
– Ас алыңыз, бұрыш міне, тұз әні.
Долгин айтты:
– Бұдан демді тұз қане?
Ақын кітап оқығаны секілді,
Поэзия қолыңыздың сызғаны!
– Жөн де болмас кітап бетін сызғаным;
Жасырам ба, о да шығар қызғаным...
Бар еді, - деп қатты күлді Айболов, –
Баяғыда қызға өлең жазғаным.
– Жігітте өнер барлығынан болмақты...
– Есейгенде адресің сәл нақты...
Тарелкаға еңкейісіп күлісіп,
Екеуінің отырғаны салмақты.

X
...Кейінгі сөз құрылысқа ауысты:
Жұмыс бабы тез көтерді дауысты.
Олар сонау бұрғышылар жайы мен
Тәйтік, Шапай туралыны тауысты.
Қабырғада мезгіл бітіп қалса айып,
Бара жатыр сегізден де сәл тайып.
Шана табан орындықтар екеуін
Аз тербетіп алға барып, шалқайып.
Долгин айтты өмірдегі ой-қырды,
Айболов тек ұғып нені оқырды, –
Дөп-дөңгелек түтіндерін шылымның
Еріндерімен көкке қуып отырды.
Бұл отырыс, бұзылады-ау, қап, енді! –
Екеуі бір терең кетіп қап еді
Ұшардағы ала қаздың үніндей
Екі дүркін дыбыс берді «Победа».
Сыртта бұлар.
Машина да таныс бап
Жарқырайды. Қол фонарын тағы ұстап,
Тәйтік алда сіреседі солдатша, –
Кеткелі тұр машинаны табыстап.
Айболов тез қабылдады.
– Жүрейік;
Қане, - деді, –
бір зымырап берейік.
Тәйтік жайып алақанын:
– Жоқ, - деді, –
Шығарыңыз правоны, көрейік.
Айболовтың таңдайы бір тамсанды,
Қалтасын ол барлады да қымшады.
Түксиіңкі Тәйтік оны үйдегі
Ұмытылған правоға жұмсады.
Тәйтік қайтсін «қағаз үйде жатыр-ды»,
Кетті Айболов;
Бұйырды да, жас тұрды
Долгин үнсіз бетіндегі күлкісі
Макентоштың жағасына жасырды.
Ойда жоқта инспектор жаралды...
Долгин содан сүйінеді де нәр алды.
Правосы оң қолында Айболов
Ақсай басып, үлкен аттап оралды.
«Ұмыттым» деп ішің бәлкім ашиды,
Күлімсіреп ол маңдайын қасиды.
Правоны машинаның көзіне
Тәйтік ұстап оқыды да, бас иді.
Қоштасарда Айболов сыр айтып тың,
Ұзақ тұрды ұстап қолын Тәйтіктің:
Соңғы сөзі:
«Көпіршіме, жақсы бол,
Опығына оралады қайтып кім?..»
Ол екеуі бір минутта
Өткен-ді,
Бірге жүрген талай күнді өткеріп.
Ескі шопыр есік жапты еңкейіп,
Жаңа шопыр сапарына от берді.

Төртінші тарау
I
Жаңа бітті баяндама оқылып
Көп айтылды сәтті жұмыс, олқылық.
Ашынады пленумның залында
Анау сөйлеп, бұл қызарып, ол күліп.
Көшек, міне
Тақырыбы - бұл апта.
Сөзі қажет, сөйлегені олақта.
Теңселеді, қағаз қалып жайына,
Көзәйнегі салбырайды құлақта.
Оның сөзі қиын бола бере ме? –
Қызыл кірпіш, алебастр, бөрене...
Келешекті келеді деп біледі
Осылардың өрнегіне бөлене.
Бүгінгіні мінейді ол тік тиіп,
(Бұжыр беті сұрлануын тек сүйіп)
Дүрдиеді қалың қара еріні,
Жүн қабағы жабылады түксиіп.
Білемісің, не жаныңа батады?
а
Өсек айтып, берді-біреу шатады.
ә
Көрші ауылдың тырмалары «сабырлы»,
Ескі апанда жантайыңқы жатады.
б
Кейде тары шөлге «ұрланып» көшеді,
«Сары ауруда» бір ай өмір көшеді.
в
Қамбаларда былтырғы иіс саөталып,
Тұқым қоры ақ қағазда «өседі».
МЖС-ке басшы керек білімді,
Шапайымыз шама-шарқы білінді.
Сөз жүзінде болмағай да шартымыз.
Шағылдағы шабындық та бүлінді.
Екпе шөптің ерте тыңы айдалып,
Сеялканы күтті тура ай көлік.
Шапайымыз жазалы да сол үшін,
Жазалының өшіккені Айболов.
Анық бәрі, қалмады да күмәні,
Шапай бетін танымады кім әлі
Бірақ бар-ау... Бірақ, жолдас Айболов
Кері басқан Шапай үшін кінәлі.
Айтып мұны Көшек беті іседі,
Жұдырығы алдына кеп түседі;
Бір минутын түгел қиып мінбеде,
Екі стакан суды қатар ішеді.
Соңғы сөзі:
– Су керегі мүддеге,
– Артық тарт та, бір бұлағын он бөге
...Екі қолы кезек тіліп ауаны,
Шатынаңқы Шапай келді мінбеге.

II
Шапай сөзі өз арызы - қорегі,
«Қозыны жеп, қоян атты» - дерегі;
«Өзі мықты, басы нашар бұл аудан»
Жоғарыдан «жаңа бастық» керегі.
Президиумға қарап қойып, қазады...
Айболов тек сияға қол созады:
Ернін қысып, үстеліне еңкейіп,
Қағазына қатты-қатты жазады.
Көремісің,
Не сөйлесе кешіріп,
Жаланы да отыр қолы көшіріп?!
Осы-ақ шығар осы қымбат адамның
Өкінгені маңдайына кеш ұрып.
Айтсын Шапай... Оның сөзі не тұрды?
Оған қарсы халық қатты зекірді
Залға ғана қатал қарап Айболов,
Қаламсаппен қоңырауды екі ұрды.
Айдан анық - жала қане, шын қане,
Шапайдың бұл қатты сағы сынғаны.
Оның басын бұқтырады тым төмен
Залда сонау халық тыжырынғаны.

III
...Әне қара қатты жүрген сиығын!
Тістеп алған орамалдың тұйығын,
Мойнындағы сол орамал ұштары
Желпінеді, сабалайды иығын.
Адам ба еді Гүлжан бүйтіп ұшатын –
Бар денесін кеудесі алып қашатын?..
Әншейінде сөйлерінде, асықпай
Келер ойын кірпігінен шашатын.
Сын айтарда күлімсіреп әрдайым,
Саусағына қоюшы еді маңдайын.
Бүгін неге ұмытыпты онысын?
Бүгін неге шығарыпты мұндайын?
Себебі сол - сынағаны ерек бір
Біз білетін «газигі» бар директор.
Ақ қағазда, алақаны үстінде
Айтарына әлденеше дерек тұр.
Мекемеге халық берген әр күні
Ақ қағаздар айыптайды әлгіні;
Айтатыны:
«Оның көзі көрмейді
Эм-Же-Эс-тің қорасынан арғыны!»

IV
Жар бетіне от келеді, тұтайды,
Күйдірсе де амалы жоқ қатайды.
Қызғанғаны, сүйгенінің атымен
Ауданының жалақорын атайды.
Оның үшін -
қатты шыққан мұнда тым,
Мейлі залдан ала қашсын маңда түн...
Сүйгеніне сүмірей де кет десе,
Бұл жоғары ұстар еді мандатын.
Демес еді:
«Жоғалтқаным қай кісім?»
Желкесінен көрер еді «байғұсын», –
Тұрар еді суық көзбен ұзатып,
«Бақытым» деп құшақтаған қайғысын.
...Жарты минут қырындады, сырттады.
Айтылмаған қағаздарын сорттады.
Дем арада нәзік дауыс қарлықты,
Қисық суды үшке бөліп ұрттады.
Енді ғана көкірегі кеппеді
Енді қайтып ашу көзге теппеді;
Сүйкімді бұл сабасына түскенде
Ерні қандай орысшаға епті еді!

V
Зал тілегі:
– Соныңды бір айтшы, иә! –
Толтырыпты топырақтан зат жия:
Құмды байлау тамырымен өсімдік –
Келешекте бұған диссертация.
Бұл айтады:
– Келешекке көз жалға,
Әлі талай әкетеді күн алға! –
Ғылыми үлкен еңбегіне нәр алып,
Көктемеде кешеді екен каналға.
Кетеріне алған екен рұқсат,
Президиумға айтты жүзін бұрып шат:
Күріш, мақта түліктерін туады,
Оны ғылым ошағына бір ұқсат.
Құлпырғаны қазір еді өңіңнің,
Сөздің кенет бұзылғаны соңының...
Айболовты қорғағаны несі еді?!
Зал күбірлеп, «әттегене!» - деседі
Көз алдында біреу тұрса мадақтап, –
Айболовтың шамданары осы еді.
Секретарьдың қабағын ол кеш ұқты:
Айтпақ еді қошеметті, қошықты;
Қоңырауды ұрып қалды Айболов,
Сөйлемін де бітіртпеді не шықты?!

VI
...Электрлі қоңыраудың жез қылын
Қабылдады... құлақ тыныш, көз күлім:
Шұбалыңқы тізімінен шешеннің
Долгин алды сыбағалы мезгілін.
Әркім ойы:
Үлкен сырдың ұрығын
Жүрегіне еріп еркін бір ұғын!» –
Достар! - деді Долгин, қойып алды да,
Мұрынына жарты көзілдірігін.
Толтырды ол айтылмаған олқыны,
Бүкіл ғылым бұлағындай ол құдды.
Дәл бүгінгі оның сөзі ертеңгі
Гүл киінген өмір болып толқыды
...Көз алдында төмен шөгіп туманы,
Ертелі-кеш күріш көлі тұнады;
Көл шетінен күн шашырап шығады,
Көл шетіне күн қызарып қонады.
Электрлі тракторды лайлы
Жел тазалап, шықпен үстін шылайды.
Алма ағаштың ауыр басы қып-қызыл
Күз күндері тіреуіне құлайды.
Мақта тиеп, көк жалтырақ жол тасын
Бір тыншытпай, канал бойлап жортасың.
Мақта теңіз ақ толқыны шайқалып,
Жалаңаш құм жоғалтады жотасын.
Жаңбыр қолда графикпен көшеді,
Ормандарда боран тонын шешеді.
Баржаларда ауыр зауыт – жолаушы
Ұйықтап кетіп, оянады, түседі.
Жоңышқалар ат тұяғын сүртеді,
Жем табағы қойдың аузын түртеді.
Мың ішіне арық туса бір бұзау,
Сарайында саранауын үркеді.
Ауыл майын мың киловатт былғайды,
Тоқ турады жақындатып шалғайды.
Фабриканың ұршығына, жүндерін
Қой қорадан шопан өзі жалғайды.
...Зал ұйыды, бір қалыпты тұрып үн;
Әркім ойы: «Тағы, тағы бір ұғын» –
Ертең - осы! - деді Долгин, алды да
Мұрынынан жарты көзілдірігін.
Түсті ғалым мінбеден көп көзді алып,
Көкейінде қойды-ау талай сөз қалып!..
Жаңағы өмір жақсы түстей серпіліп,
Залдың іші тамсанды бір қозғалып.
Бүкіл орын сықырлады залдағы,
Сапқа тұрды қалам барлық қолдағы.
Айболовтың ойлы көзі алыста,
Аттағаны - ала кілем жолдағы.
– Ол сөйледі.
– Тыныштала беріңдер! –
Бір осыны сыбырлайды еріндер.
Ойымда жоқ текке тақылдамағым, –
Айболовқа артық бояу жамағым...
Білегінен бір қарады мезгілін,
Тереңінен бір кенеді тамағын.
Сөздің басы:
– Құмға кірер каналы,
Партияша ойлау керек оны әлі
Ирек жолмен жылжып өзі келетін
Қыстағы ол жолаушы емес шаналы.
Каналда бар темір тетік, бұранда,
Забойында - ыстық күн де, боран да.
Жаңа тозу, ескі мүлде жаңару,
Жар сағыну, бала сүю - бәрі онда.
Каналда бар зерттелетін сораң да;
Бәлкім қоныс аударады қораң да;
Құмда қалау іргесінен жақсы үйдің,
Көпірлерде сабақ оқу - бәрі онда.
Сөздің соңы:
– Сынның жанға батқаны,
Қажетіне «ащы дәрі жұтқаны».
Залда күлкі, қол соғылды - қостады,
(Одан бөлек өмір сүрген жұрт қане?!)
– Халық сыны, обком сыны байыпты,
Өзім, - деді, - Шапай үшін айыпты.
Емделеді, мейлі бүгін «сырқаттан»
Шапай Досов айықпады, айықты.
Сөздің соңы:
– Жағымпаздық жаттығы;
Жөнсіз кәсіп - Гүлжан «адвокаттығы»
Жерде, көкте періштенің жоқтығы,
Ол емесі табиғаттың заттығы.
Қызметінде мінсіз адам баласы,
(Қатенің жоқ қорғаушысы, тілмашы).
Айболовты сырт қалдырса сынаудан,
Жалғасары болмашыға болмашы.
...Шешен әлі алға қолын созады,
Еңкейеді мінбесінен озады.
Енді көрсең қол соғу да, күлу жоқ,
Әр делегат жазады тек, жазады...

Бесінші тарау
I
«Жүгірдім, жүгірдім;
Жүгірдім де жетпедім.
Тек ұрдым, тек ұрдым;
Тек ұрдым да өтпедім...
Тынбадым, шатқалдың
Тарғыл тасын жіктедім.
Сындырдым, тақ қалдым,
Шақ қаламын деп пе едім?!
Өндірдім, өндірдім...
Жердің қызық сиқы да –
Білесің бе, кімді ұрдым?
Мамонт жатыр ұйқыда.
Сындырдым, сындырдым,
Сынықтарын алыңдар!..
Бүлдірдім, болдырдым.
Болдырмадым, әлім бар.
Іздедім, таппадым,
Тауып алдым, құм бардым...
Жә болды, тоқтадым!
Жо-
ға-
ры
да
кім
бар,
кім?..»

II
Бұрғы мұндай бір «өлеңін» айтқалы
Айлар өтті, зерікпеді, айтты әлі
Қарлы дүлей, құм ішінде бүгін де
Ол қадалды «мұз дәуірден» қайтқалы.
Боран бейне көкті қолмен шаниды,
Жанды жігер қайрағына жаниды.
Жел ышқынып ұйтқығалы аққұйын
Бірді біреу сүйкенуден таниды.
Шойын пеш пе?.. Аңсағаның жоқ о да,
Алмайсың бір маздатып от жаға да.
Жылынады жылтыр мұздақ, жіпсу қар
Құлақшында, қысқа тонда, жатады.
Тұрсаң басын тұқшияды,бұғады,
Барлық денең тіл алмайды - ығады.
Сол себепті Тәшмәт әке, Кулагин,
Тәйтіктерін қалың қарға жығады.
Пималары, өңшең қалың шалбары...
Қар түлейді...
Итерісіп қалды әрі –
Құлап түсті; үшеуінің күртікте
Айқасады аяқтары, қолдары.
Жасқұс, Галя жел сүйресе бас тартқан.
Қол сұғады борасынға бос жатқан –
Лақтырады жігіттерге жентек қар,
Еңкейісіп аяқ жақтан, бас жақтан.
...Тұрып бері ынтығады, күледі,
Қалта тінтіп, кәмпиттерін бөледі.
Үлкен жұмыс түстен кейін басталды,
Жанға жылу – түске дейін бұл еді.

III
«Әнші» бұрғы жоғарыдан тоқ сұрап,
Қайта шықты; әкелгені топырақ,
Әкелгені әлдеқайдан кермек су,
Осы олжаның құпиясы көп бірақ.
Жөпелдемде жәшікке де шөлмекке...
Өз күйінде лаборантқа келмекке...
Жартылықтар жылы киіз киінді,
Жол-жөнекей қызбен бірге «күлмекке».
Топырақтың бетін боран жалайды,
Ұлиды да, түйірлерін талайды,
«Кәдімгідей қабаған бір төбет!» - деп,
Оған Галя украиншалайды.
– Рас! - дейді, Жасқұл алабұртады,
Жел оның да табельдерін жыртады;
Бір қағазын ала қашса: «Мама!» - деп,
Тап береді, бауырына тартады.
Орта жолда сай да келед, дөң келед;
Тәйтік шопыр тексергені дөңгелек.
– Жүк тие, - деп жеңін достар жұлқиды
Темекіні бықсытуға жөн керек...
– Кел Тәйтік!
– Бұл Тәйтік жайсаң ғой!
– Ей қойшы!
– Қойсаң қой!
– Ендеше,
бәлем бір,
Мұздай қолғапты қойныңа...
Солай де - Қиқаңды қойдың ә!..
Көрдің бе, анау бір ашықты
Нақ сол жерге жина жәшікті,
Жолшыбай түтейді бұрқасын.
Тоңбасын,
Қымтай түс қыздардың арқасын, басын.
Достар сөйтіп аяқтады қызметін.
Боран бұрқап сабалайды көзге тым.
Бұрғышылар қосқа,
Бұлар штабқа...
Машинада қымтайды екі қыз бетін.
Шығандады шынжыр киген дөңгелек,
Ерді құйын биші әйелдей кең көйлек;
Жоталарда кейде жоқ та, кейде бар
Күндегі бір жүретін жол күнгейлеп.
Жолда қыстақ жоқ болады байқалып,
Онда бәлкім таныс жеңге шай салып,
Бауырсағын баптады ма?..
Не пайда,
Рулінде Тәйтік отыр шайқалып.
Секретарьмен бірге шолып аймақты,
Өзінше айтып малды қайда жаймақты,
Самауырдан жоғарыда жантайып,
Жатып жейтін күндер қайда қаймақты!
Осы еді ғой безеу мұрын сондағы,
Бұрынғыдай терлемейсің сен-дағы,
Үлкен ауыз - о да тоңған, айтпақшы
Нан не болды қалтадағы - тондағы?..
Сөйтсе-дағы сүйікті оның қыз жары,
Ыстық қанын қыздырады қыз бары.
Қиын жұмыс ұнамды да: сөз бе екен
Кабинаға кірсең суық ызғары.
Ән салады: «Ахау, шіркін, жастық шақ!»
Аязды да жылытады жас құшақ, –
Атығады шолақ тонның түймесін,
Бұл еместей жанағы бір жасқаншақ...

IV
...Қыздар басты бүркейді де, орайды,
Бет тақасып көк тесіктен қарайды.
«Сүйемін!» деп ән бастаса біреуі,
Екіншісі:
– Қақсамашы!.. Жарайды!
Шопыр жаққа қисайтады қастарын,
Сығалайды, сипап әйнек бос қарын.
Иықтарын қусырады екеуі,
Қатты күліп шалқайтады бастарын.

V
Бірі қара, екіншісі көгілдір:
Қыздар көзі шалды тағы көгін бір,
Жүйрік құйын жоғалыпты, ұзапты.
Жолаушы күн жоталарға төніп нұр.
– Таңда соққан көк құйын
Таңда кетті келгелі.
Бірақ - бірақ... Бек қиын
Жолға жеттік жүлгелі...
Жүлге, рақым ет бізге,
Ақ көрпеңді жамыл да?..
Бізді үстіңнен өткіз де,
Дала қары, дамылда!
Алақай-ау, алақай –
Тәйтік біздің көгергір!..
Ал, не болды? - Гүр... гүр... гүр...
Машинаң жүрмей тұр.
...Солай, қыздар!
Күн барады батарға
Тілесең - түс,
белуардан бат орға.
Жақсы емес қой –
Тәйтік бүйір таянып,
Ысқырғаны, үңілгені моторға.
Жақсы емес қой дөңгелекті тепкені,
Екеуіне: «Түс!» - деп әмір еткені.
Сендер киген пималардың қонышы
Терең қарға бойламайды өйткені.

VI
– Кез емес бұл бұрқасын бар,
Неменеден қорқасыңдар?..
Неменеге қыз ерінді
Тістеріңмен қырқасыңдар?»
Әкеліп тұр кеш кейде
Саңқылдатып ит үнін...
Білмейсіңдер иіскей де
Жақын ауыл түтінін
Әне, бір іңген де
Дөңде
Боздауын ұзартты! –
Тәйтік мұны айтып,
Мұрнын қисайтып
Бір тартты.
Жуас желден үн келеді жыpақ бip:
Қойлы ауылға сораң тартқан трактор,
– Кеттім, - деді, - буксир керек...
Буксирге... - Екі қыз да...
«Біз қайтекпіз?» Сұрақ тұр.
– Беттеріңді кешкі аязға қарыңдар,
Сонау төбет үндеріне барыңдар.
Онда жылы «Май» колхозы фермасы...
Мен де жетем, желінбеген тарым бар.
...Жылы оранып су шөлмекте тұр сұйық,
Көрген болды Галя тоңып, бүрсиіп –
Ол ақырын жең ішінен күледі
Ықтасында Тәйтік қызын жүр сүйіп.

VII
Қар үстінде Тәйтік қара нүктедей, –
Ұзап кетсе; дала жатыр түк демей,
Қызыл кеште малтығады екі қыз,
Қымтанбайды - екеуі кім мықты емей?!
Бет қырауын мұз қолғаппен үгеді,
Пималардың қарын шешіп төгеді
Жерді қойып, көкке кенет қарайды:
Бір самолет... жаңа ғана жоқ еді.
Қызыл бұлттан шыға келдің қалықтап.
Тастады әні...
Ауыл жатыр алып қап, –
Көктен түсті күзгі мия, жоңышқа,
Шандыған ба төрт бұрышты қалыптап?
– Галочка, білесің бе ол қайдан?
Саратовтан, Урбахтан да, Ал-Гайдан.
– Кім біледі, қай орында орылды –
Темір жолдан, әлдеқайдан, шалғайдан...
– Амал бұ да..! Неткен қиын амал ед! –
Торпағыңды я жұтқа бер, я мал ет... –
Көктен көзін алмай қыздар, бұтаға
Көп сүрінді ұзағанша самолет.

VIII
– Шөпшілер ме далада жол арши ма?
– Қар лақтырып жүрген жоқ қой әншейін, ә?..
– Шынжыр табан тракторға ілесіп,
Қарашы, әне, шұбырғанын машина.
– Білем, анау құла ат тентек,
құла ат - «жын»;
Айболов кой үстіндегі құлақшын.
Көк жорғалы, түбіт шәлі - Досова,
Қиын жұмыс әйел затқа бұл-ақ шын.
Жақсы жан ғой: қадірлі де сыпайы;
– Тірі ме екен, сәл деуші еді апайы?..
– Көресің бе, тебініп те қамшылап,
Шапқылауын шабдар атты Шапайы.
Өнімсіздей оған көлік жортқаны,
Жұбанышы - ат езуін жыртқаны,
Жазда босқа шегірткеше ән салып
Енді қайғы, ұяты ма жұтқаны?!
Гүлжан болса, шөптің алдын бастайды,
Жол қарайды... Қайтсе жаза баспапды?!
– Сонау әйел соңғы «ЗИС-тің» үстінде
Үсіген бе, уқалай ма башпайды?..
– Мая мынау,
Кәрі мұнда, жас мұнда,
Қолғабысқа бармағанда, қаштым ба?!
– Айыр салған былғары тон - Көшекең,
Бұ шалқиды түлкі тұмақ астында.

IX
...Солғын сирек жез бұлт қана көгінде;
Күн қалдығы жер мен аспан шегінде.
Қыстақ емес, қыздар беті - шөпшілер.
– Мұның бәрі жиналғаны тегін бе?..
Галя кенет шошитын бір жерде ме?
(Аттап - аттап ол тоқтаса, «жүр» деме)
Қайда бұрса, қыз көзіне қорқыныш –
Қар астынан қылтиғаны бірдеме.
Бәлкім осы кәрі жұттың бұйрығы;
(Дененің бір шімірігі, ширығы.) –
Шошайғаны бәлкім шыбыш мүйізі,
Бәлкім... Бәлкім өлген баспақ құйрығы?..
Баспақ болсаң, бишара сен өлдің ә,
Бір-ақ жылдың бұйырғанын жұлдың да?..
Кім біледі терезеден телмірген
Жаздағы сен ала бұзау болдың ба?
Лақ болсаң да, ақырғы орын сен үшін,
Көруші едік гүлдің ғана семшігін.
Галинаның алақанын ауыртқан,
Кім біледі, баяғы лақ сенбісің?

X
Жоқ!
Жоқ мұнда жұт жұлатын жүн, қылдар,
Галя, сені алдағандар - жыңғылдар;
Жер астына терең кетті баяғы
Қу сүйегін құшақтаған мың жылдар!
Көріп тұрсың;
Сен де келдің жұмысқа
Басшыларға күн бұйрығы:
«Жөн нұсқа!»
Алай-дүлей ауыр сағат, минутта
Аспанда да құзғын емес, жоңышқа!
– Жeтiңiз де, бізге рақым етіңіз! –
Шөп басында әзілдейді ел тығыз;
Көтерілген жағалары ақ қырау,
Жақын жерде ентігеді екі қыз.
– Тәйтік қайда, кімге табыс еттіңіз? –
Шөп басында әзілдейді ел тығыз;
Көтерілген жағалары ақ қырау,
Жақын жерде ентігеді екі қыз.

Алтыншы тарау
I
Көйлек ыстық Гүлжан киген бүріп кең,
Маңдай тері - біреу бейне бүріккен.
Алды толы - аупарткомның бюросы.
Мәжілісі Советтің де біріккен.
Біз ойлаймыз:
«Мәселесі - жері ме?..
Шөбі яки жабағы жүн, тері ме?..»
Әлде қойды тоғыту ма? Немесе,
«Сен табыста, сен қабылда!» дері ме?..
Мүмкін бүгін талқылайды дегені –
Отардағы мал қорасы, шегені?..
Мүмкін сонау алыс қызыл отауда
Тықыр салып, тышқан кітап жегені?..
Жиын етсе елде күндіз, әлде түн,
Аударғыштап протоколдың әр бетін,
Іздейтінім - аудандағы мәселе,
Бір бұлар деп қалатыным - әдетім.
Бұлар емес бүгін тәптештемегі, –
Бұл жиында «жақсы, жаман» демегі.
Күн тәртібі: «Ауыл адамдарының
Диссертанттың жұмысына көмегі».
Шыным,досым, өлең - өлең жылдағы,
Өмір қайда шырқағанын біл-дағы! –
Маған бейне мұнда отырған секілді
Ғылыми совет сонау ВАСХНИЛ-дағы.

II
Ғылымның шын тереңінде жатпасаң,
Қиын бүгін, жылдық еңбек жоққа сан.
Гүлжан әкеп ілген схемаларға –
Қабырғаға қарағалы жұрт қашан.
Әр колхозшы әрекеті - шыны еді
Біреу бұғып мырс еткені сыны еді
Содан бәлкім қолындағы шыбығы
Қалтырайды –
Гүлжан жүрексінеді.
Бет қызынып, ойланатын жерінде
Қайта-қайта тістеледі ерін де.
Бірақ, оның еркіндейді дауысы –
Тәжірибе көрсеткені... – дерінде.
Нәрлендіріп кейде шөпті, түйені,
Улайды да жерде жегі күйені.
Кейде түгел ұғындырып қалады
«Шпалерник» «шелюгованиені». –
Жалғасады шықта жаңбыр, тоңда мұз,
Құм ішінде көктемде де түнде аңыз...
Анау жақтан араласа бір дауыс,
Күліп еппен айтатыны:
– Тыңдаңыз!..
Анда біреу жаңалықты жатсынып,
Шығынды да «қол жетпеске» жатса іліп,
Тұрып сонау үстелінен Айболов,
Бұған таяу келетіні – жақсылық.
Жақсы оның ұқпағанын сұрауы,
Ұғынуы, ғылыми сөйлем құрауы. –
Қысылмаңыз меніңше де дұрыс деп,
Тезистерді қайта аударып қарауы.
Жазар толық іс тіркеуші, хатшы я...
Айболовша: «қысқа ғана тарт сия..»
Үлкен жазып, әйнегіне қузады:
Көз алдында қалды - «Диссертация».
Гүлжан ойы аяқталды. Ұнап қап,
Жұрт сөйледі оны сынап, оны ақтап,
Бір үстелдің маңдайында ол отыр
Қусырылып, құс тәрізді қонақтап.
Біреу сөзі қажет еді - ілкі еді,
Біреу көзі жылы ғана күлкі еді.
Кім не десе - қалдырмай ол жазады,
Шаршағанда қолын еппен сілкеді.

III
Биік өтті ол жиын да қоғамда,
Енді бақсақ, он күн бүгін оған да Гүлжан,
Міне, түнгі екіде үйінде;
Үстелінде шаншылу да жоқ онда.
Киінгені - киіз кебіс, көркі жіп,
Бойшаң халат –
ала жібек жер сызып,
Бөлмесінде қыдырып та жүреді ол;
Ойы: «Құмда жүзім еріп, ерте үзіп...»
Көз алдында көгереді бүкіл бақ;
Құмда жаңа туады өрік тұқымдап.
Ол ойланса, қола бүркіт басына
Қаламсабы тиеді сәл тықылдап.
Ол еңкейсе қағазына қай сәті,
Қолы дереу жазып - жазып қайтады;
Терең ойын епті жұқа еріні
Тыныш түнге анық - анық айтады.
Әр пікірмен еркін ақылдасады,
Кейде оянып, Шапай құты қашады;
Қызыл көздің бірін жұмып, біреуін
Алақаны көлеңкелеп ашады.
Көңілі жыртық –
Жұмарлайды жастығын,
Кешегі өзі - өзіне де қас бүгін
Америка аударылар кез болды, –
Таң атпайды, қай тарапқа қашты күн?!
Ойдағысы:
«Жеткен жерім мұнша екен,
Көтертпейді шерлі шекем, мұң шекем.
Беделімді берер еді қайтарып,
НАТИ-ларым,
НАТИ-ыма мінсе екем!
Төсегінде бұл шытырман ел есен:
Күн шықса екен - сағат екі тілесе он...
Өші бардай шағып алды құлағын
Жеті түнде шыр еткені телефон.
Ұйқы қайда, ауырлады сау іші?..
«Мүмкін осы ержігітке жау ісі?.. –
Бөлмеде бір радио секілді
Айболовтың анық келген дауысы.
Қайтерсің-ау оның үні тынбауын,
Гүлжан мында көңілденіп тыңдауын?..
Бұл айтады:
Әлі жоқ па ұйқыңыз:
Ол айтады:
– Түн ғажайып, түн жауын.
Ол айтады терезесі ашығын,
Мынау сырттан Алматының қашығын;
Сөйтсе-дағы сөйлескенін әлгіде,
Жақсылықты жеткізгенше асығын...
Бұл оқиды жазғандарын, ол біліп...
Той туралы алды екеуі мол күліп.
Жарты сағат жадыраңқы сөйлесіп,
Саулық тілеп,
телефонды қойды іліп.
Гүлжан сөзі Шапайына: «Шай ішші!
– Салқын суға беті-қолың шайыншы!
Бүркенбеші, маған тура қарашы!
Шаттығыңды өзім құттықтайыншы!»
Ол салады көздің жылы қиығын;
Тағы айтады:
– Пижамыңды ки, ұғын!..
Аузы ғана дегенсиді «ояумын», –
Отыр Шапай әлі сипап иығын.
Қағаздары қалған күш шашылып,
Гүлжан тұрды комодқа да асылып:
Ол оңаша қуанады, күледі
Көкірегі көтеріліп, басылып.
Шар айнаға сұлу бойы сияды,
Нұрлы жүзін өзі көріп тояды;
Шаттығынан дауылдаған бетіне
Екі бірдей алақанын қояды.

Жетінші тарау
I
– Айтшы, қалқам! Шайыңды қой –
сәл құйма,
Құм орнында күміс күріш толқи ма?
– Ескі көлден туад дейді жана көл,
Құлдығым-ау, құдды теңіз шалқи ма?..
– Суда қалқам сораңым да, көдем де,
Жүдә мына өзгереді не демде?!
Жалпақ жаңа көлдің түбі ендігі –
Біздің сәкі, біз отырған еден де!..
– Ферма қайтті?
– Көшеді де... Мәңгі ме?
Құм жоғалып, кел тумаса мәнді ме?! –
Әр ауызда, әр сауыншы үйінде
Марттан бергі мың айтылған әңгіме.

II
Енді, мынау көктем желі есірген;
Маң төбеттер бөтен жанға неше үрген;
Кемпір орап кеселерін, қазанын,
Ол тілдесе, үнсіз шалы кешірген.
...Жүк қаншама машиналық, арбалық,
(Tиеушісі колхоздағы бар халық);
Әр қорада көрпе, сандық, домбыра,
Үйдің әйнек, ағаштары арқалық.
Сауыншылар үстіндегі тоншығы,
Бұзған қора қиқымдары, түн шыты;
Қайда барсаң машинадан қылтиған
Жас бұзаудың жұқа, қызыл тұмсығы.

III
Аттанғалы жұрт әрі де, жұрт бәрі –
Бұзылған үй жоқ есігі, жоқ төрі;
Балшық жолда селкілдеген машина,
Ат-арбалар, ауған түйе жүктері.
Сүтшілердің фляг тиеп мінгені –
Кеш соңында бақырауық іңгені,
Күзден бергі кірпіш қала қып-қызыл
Көш алдының өрлеп барып енгені.
Қиыр жонда мүйіздері шайқалып,
Шұбырады, ескі қора-жай қалып.
Көшкен ауыл ортасынан ауданға,
Қайтты Гүлжан көк жорғасы тайпалып.
Дала - жұпар есіреді мерейді,
Ат езуін ауыздыққа тірейді.
Гүлжан ойлап құрылысқа көшерін,
Шалқығанда үзеңгіні шірейді.
Кейде ақырын өлең басын құрайды,
Андамайды ирек жолды, қыр - ойды.
Кейде кенет шалқымайды,
Өзгереді, бір ой бұзып бір ойды.

IV
...Нені сүртті көз алдынан, меңінен?..
(Сырласатын болды, сірә, менімен.)
Шіренгенін ұмытты да, салбырап
Орамалын алды қайта жеңінен.
Кешіксем де білсем,
оным неге мін? –
Білдім енді жабырқайын дегенін.
Білдім енді көңілсіздік үйдегі
Мұның жанын жүрегінен жегенін.

V
...Қыста Шапай байығанда көп етке: –
Азаматпын, тегін таптым! –
деп ед те...
Осы Гүлжан ол туралы сөйлеген
Жоғарыда, сонау облсоветте.
Шапай десе, көңіл бұлты өткісіз,
Шапай жаны бұған әлі ұққысыз.
Әлі түнде күзетеді бөлмесін,
Кім біледі, не жазады ұйқысыз?
Бәлкім оның шотқа қағып санауы –
Өтіріктің «мынауы» да «анауы»,
Бұл түнімен жазса диссертация,
Көрші үстелде шулайды оның танауы.
Тым болмаса титтей кеңес берсеші, –
Диссертанттың бір жолын ол көрсеші!
«Біздің ауыл қызындағы» инженер
Осындайда есік қағып кірсеші!

VI
...Тоқтай тұршы менің ұзақ өлеңім!
Қиялымды мен азырақ бөлемін.
Қажет десе, маған түріп құлағын,
Жүре тұрсын жүдеу ұстап ол өңін.
Жақсы қыз, білімді,
құрметті!
Ызамен күйдірме құр бетін.
Рас ол: қоғамда орынын
Өзіңді жасыңнан құп етті.
Ендеше жауап бер, өтіндім:
Жаныңның жасытқан отын кім?
Өзін ол. Той жырын жазбадым,
Мен бекер соныма өкіндім.
Жанымның түкпірінен шағатын
Шын осы - өкінер сағатым! –
Қайда да артықша адам, деп
Сеніппін!
Сеніппін саған тым!
Өлеңмен ол жазған хат кәне?..
Таппайсың! Ұмыт боп қапты әне!
Басында шаттығын ашпапты
Баяғы тойдағы қақпаны.
Жұртқа да пәш енді қай күні
«Бақыт» деп құшқанын қайғыны.
Бұл ма еді мен күткен махаббат?!
Бұл ма ет ақынның әлгі үні?!
Оқушы құптар бұл хабар ма?..
Әлде тек ақынға жабар ма?..
Жоқ әлде біреулер күрсініп,
Бұл күйді өзінен табар ма? –
Қайтсе де бұл күйде болдың да...
Бұзылар дәмі бар балдың да...
Өмірде барсыңдар.
Басқаша
Сөзім жоқ, оқушым, алдында.
Сенде бір сыншыңды өзің көр?..
Мен де айтам қатты сөз: төзіңдер!
Жалп етті түтінге жығылған
Жалынның жауабын өзің бер!

VII
... Шарлаппыз ғой еткен талай тез күнді...
Әлгі әзірде байқай алдық біз кімді?..
Ол да сергіп, жаңа ғана жинады
Ат тізесін қаққан ұзын тізгінді.
Оңашада дыбыстады:
– Даярмын! –
Мен онымен тұрғанымды қоярмын!..
Жо-жоқ... Бәлкім олай емес, сүйермін,
Кім біледі кәдімгіше аярмын?!
Ақыл озып қайда барса, сонда едім;
Кім біледі білкім әлі сенбедім?..
«Шын-ақ сүю - сыбағамыз» дейтұғын
Өзім жаным өзге ме еді, сен бе едің?
Таптырмай-ақ ойдың солай қазығы
Кетті;
Аты үрікпесе – таза игі, –
Тарсылдатып, түтін атып келеді
Жоғарыдан қайтқан Шапай «Газигі».
Қиын енді жүрісінің үдеуі;
Жолыққанда оған о деп, бұ деуі; –
Тым-ақ ауыр оңашада Шапайдың
Жетіп бұған тоқтауы да жүдеуі.
Сезеді бұл оның күлімдемесін,
Бұрынғыша: «Жаным», «Гүлім» демесін;
Сезеді бұл түннен бері қалада,
Түскен үйде ол директор емесің.
...Деген еді: көрмедім бе жаңыла?..
Шынымен-ақ машинада Жәмила;
Осы беті - оралғаны оқудан,
Түсе қалды ала пальто жамыла.
Тоймағаны – бірін-бірі құшқаны,
Сүйіскені, білектерін қысқаны.
Екі арада ат ерімен ауданға
Құйрық тігіп, құйындатып ұшқаны...
– Әне кетті!..
– Жорға жүктен жеңілді! –
Бәрі жақсы, бәрі күлкі көңілді.
Шапай ғана, екі қолы рульде,
Бұл сағатта ауыр ойға көмілді.
Гүлжан бойын одан бетер жиды әрі,
Бізге мәлім бүйтетұғын жай бары.
Тілі жоқтай Шапай бұған, бұл - оған,
Жәмилаға екеуі де жайдары.

VIII
...Бір ай бұрын ұзақты күн бұл еді,
Бүгін тағы ауыр сағат келеді –
Бас жағы - бұл, аяқ жағы
– Шапайы,
Төсегінде ана қазір өледі.
Қайда кеткен бетіндегі нұр, қаны?..
Жаңылған ба жүрегінің ұрғаны?..
Шапай, Гүлжан екеуіне сүйенін,
Есінде жоқ кеше тыста тұрғаны.
Есінде жоқ жон үстінде жұрт асы
Ішілгені, төселгені жол тасы.
Жаңа ғана құмға кірген каналдың
Күн батарда қызарғаны жотасы.
Көрген еді шағылдарға алғашқы
Орнағалы көшкен цемент, ағашты;
Сонау жаңа көк орманның сыртына
Іңір кеште шалқақ туған ай қашты.
«Ах-ха-халар!», баян үні қосылған;
О да бүгін құм ішіне тасылған, –
Науқас ана құлағын да түргізді
Талай әндер ұзап барып таусылған.
– Құла төбе құм кетеді мекеннен,
Өмір ғажап - кере берсем екен мен! –
Шаршағанда ойлағаны ананың, –
Бірақ адам аз қалды ғой мен теңнен?!
Мұны айтты да, ол отырды көгалда,
– Жанна, – деді бір иіскетті кеп ол да.
Гүлжанының кішкенесі - Жаннасы;
Оны көрсе, өмір әлі көп алда. –
Туды тағы өмір жаңадан тегі;
Болды ананың арманы мен анты игі –
Ақ сәбидің мөлдір қара шашында
Бала өмірдің желкілдейді бантигі!..
Қайтқан қаздың ақ түбіттей бұлттағы
Үні таныс, сергітеді бұл тағы;
Ұлы ұрпақтың тербетілді үстінде
Шынар ағаш жапырағы, бұтағы.
Түңілтпек пе көне көздің тұманы? –
Сезілмейді өлім оған таманы!
Жақсы кеште тек Гүлжаны, Шапайы
Бір-біріне жабырқауы - жаманы.
Турарында зорға билеп буынды,
Тұнжыраған екеуіне суынды;
Үнсіз өзі кең тынысын қадірлеп,
Соңғы кештің самалына жуынды!..
Ойы Жетіқарақшыға өрледі,
Өмір деген кеше кеште ол еді:
Енді міне, иек қағады, тілі жоқ,
Төсегінде ана қазір өледі.

IX
Есігі ашық. Тоқтатылды ем демде:
Күбірлейді күткеніміз елден де, –
Айболовы, Жәмиласы, Көшегі
Табандары сыбыр - сыбыр еденде.
Әттегене, шала көрді-ау биылды!
Жүрек ұзақ жұрт келіп тыйылды.
Оның салқын ұйқысына бір қарап,
Көз суынды, жалаң бастар иілді.
Өлмек қиын жетсең-дағы жасыңа!
Жоқ, өлеңім, айтып оны жасыма!
Біздің ғажап ақындарша шарықта,
Ескілерше еңіреуік жансыма.
Өмір жеңді - өлімің де өзгерді.
Өлімнің де үлкендерін көз көрді.
Ұмытпаймыз бүкіл жердің бетінен
Жұпар гүлді жұлып алған кездерді.
Есімізде үлкен екі жыл аты,
Ол жылдарда күлкі кімге жолады?
Бес минутта ішке демін бір тартпай,
Адам түгіл, темір өзек жылады.
Анам тарих айтты: «Сабақ алыңдар!
Бұл табытта сүйек емес, жалын бар!
Өз белгісін сақтай берсін календарь,
Өлген күні тірі өмірде қалыңдар!
Ана өлмейді! Өлім ақымақ, алдаңдар!..
Анасынан жерде туар адам бар!
Қайда тұрса дүниеде нұр құяр
Күн туындар, көмілмейтін адалдар!»

Сегізінші тарау

I
Қашан еді цемент иі қанғаны,
Столярдың дымқыл жаңқа жонғаны?
Қашан еді баян көшіп, ән көшіп,
Елсіз шағыл ортасына қонғаны?..
Қашан мұнда қарлы құйын борады,
Ерітіндіні қыздар тонға орады?
Есімізде барлыға да кешегі,
Көрші бүгін, канал өтіп барады!
Мейлі биыл каналға су бермесе,
Шығарлары бас шұлғиды бірлесе;
Қоңырлықта қарағайлы жас қала –
Текше-текше аппақ үйлер бірнеше.

II
Қызыл жота забой басы - іс басы:
Төбе-төбе бөренесі, бос тасы,
Эм-Же-Эс-тің экскаваторлары,
«МАЗ-дары» да9, бульдозеры, басқасы.
Күндіз-түні жоғарғы вольт бағаны
Қатар түзеп, күзетеді жағаны.
Мұнда ғажап алып машиналардың
Табанында жердің солқылдағаны!
Ожау асап он төрт текше метрді,
Мың заманғы мекенінен кетірді.
Менде болып көрсетуге право,
Әкелсемші кешегі өлген кемпірді!
Баяғыша сүйенер еді-ау маған!
Қасына кеп биік қызыл тау, баған.
Көрер еді-ау жамбастарын мамонттың
Орын таппай он бес жерде аунаған.
Көрер еді-ау ол түбінде жылғаның
Апандарды алып темір жұлғанын;
Ұйқыдағы күшіктері түлкінің
Ұясымен бейқам лақтырылғанын!

III
Айналдырса экскаваторлары
Үстіндегі үйді бері, үйді әрі,
Бір зерікпей биік қарап тұрады
Әйнегінде адамының дидары.
Ол сағатта адамының тал бойын
Өзің таны, іштей оның тап ойын:
Тілдеспейді.
Жәмиламыз - сонымыз,
Үнсіз бүгін әкетті алыс забойын.
Ініндегі, ұйқыдағы төл, аңы,
Алдағы жер адырлығы, жаланы,
Жар жағалап өткен адам – бірінде
Оның әсте болған емес алаңы.
Қысқа тұлым тығылайын, сынайын
Демейін бір, мазалайды самайын –
Ұзақты күн шашы ғана шашырап,
Бетке қолдың сүйкетеді сол майын.
«Самосвал» тез келісі, жөнесі –
Оның көзі баққанының дені осы.
Төстек қара, жылтыр комбинезоны
Тырсылдаған оның етті денесі.
Төбесінен машинаның бортының
Шүйілген-ді, алмай ұзақ бір тыным.
Қазір ғана сменасы ауысып,
Суынғаны жотасының, сыртының.

IV
Айтты жана Айболовтар жеткенше: –
Жолығайын, жер дамылда, жер тыншы...
Айболовтың бұл сапары осында
Алтыншы ма, әлде тіпті жетінші?..
Қазір еді «Түтін тамақ қырғаны», –
Қызық үшін бір темекі сорғаны;
Екі қолын айқастырып төсіне
Қойғаны да, Жәмиланың тұрғаны.
Жарығында жоғары вольт бағаны
Шолып болып жылғаны да жағаны,
Қазір еді бас инженер – Гүлжаны
Жәмилаға жеке сыбырлағаны;
Құпияны бұлар ғана білгені,
Күресердей құшақтасып күлгені;
Екеуінің жүрегіне ып-ыстық кім біледі
Кімнің тағы келгені.
– Қазір қайда?
– Қайда болсын, штабта;
Ұзақ тұрды оң қолымды ұстап та;
Өзгеріпті, екеу, үшеу әжім бар,
Тұрды, бірақ, жас кезіне ұқсап та.
– Бұл күнде – ол алматылық! - деседі,
– Осы неткен бақытты бір кеш еді!
Қазір ғана жұмыс жақта бүйткені, –
Жәмила үйге сәл бөгеліп келсе еді!..
Олай емес, аяғында «моделі»,
Мақпал төсін көтереді әр демі
Асығады қарағайлы қалада,
Қай арада киінген бұл әдемі?!

V
Хош иісті бір шоқ гүлі - бір қолы,
(Жараспайды Жәмиланың құр қолы);
Бет алысы - газоны бар ақ пәтер;
(Екі ай өтті Гүлжан мұнда тұрғалы).
Кешікпейді Гүлжанының кешінен, –
Асығады, өзге шықты есінен.
Нұрға шомып жібек тюлі бұл үшін,
Толқындайды ашық терезесінен.
– Бүгін мұнда жиналатын біз-ақ па? –
Дейді ішінен, - жұрт құйылар бұ жаққа:
Гүлжан келді қорғап диссертация,
Темір жолмен кеше барып ұзаққа.

VI
Сыртта бір топ жігіт сөзі:
– Көнсек пе,
Тамашаны босағадан көрсек те?..
Терезеге таяу іште Айболов,
Мұнда сонау жиектеп Көшек те.
Жәмила көп көрсе, ғажап сый сол-ақ, –
Гүлжанының достарына үй толы-ақ;
Жасқұсына қисайыңқы Тәйтігі,
Ақ кителі, жағасы сәл ұйпалақ.
Шапай, әне, май костюмін шешеді,
Біреулерді қызыл көзі теседі;
Тыржияды (құрылыста ерте-кеш
Айдайтыны тракторы деседі).
Уақасы жоқ! Бірақ, көңіл құштары,
Келсе қалмай бірде-бірі достары.
Өмір үшін нелер озық тілекті
Қоршап түгел көтерілсе тостары!

VII
...Сүйсінесің, жүрегіңе төнесің,
Әзілге де айтып әділ төресін.
Баяғыша бүгін мұнда отырса
Долгин, сүртіп жалтыраған төбесін!
Галя болса «частушканы» шұбыртып,
Тыңдаушыны қояр еді жүгінтіп,
Тәшмәт әкә билер еді мойынды
Ол иықтан бұл иыққа жүгіртіп!..
Кең кеудеден келерінде құлап үн,
Гитараның бұрап алып құлағын,
Орындықта жарасымды шалқайып,
«Ленин тауын» шырқар еді Кулагин?!
Шіркін, олар келе қалса ұшып та
Болса мұнда бүгінгі бір хошықта!..
Республика далалары бірінде
Қызметінде, қанша олар қашықта?!
Мұнда, мұнда!.. Мұнда екен ғой, - таптық
та-ау!..
Оларда жоқ шақырылса көп тоқтау –
Жас ғалымның алақаны үстінде
Қонақтаған қызыл қанат құттықтау!..

VIII
Досың дос па, бүгін үйге енбесе?..
Дос жетеді, дастарқаның ендесе!..
Міне, тағы біреуі отыр: құпия
Бағанағы - осы адамы, ендеше! –
Тоқта, тоқта!.. Таныс адам тер алған,
(Жылдар бойы ұмытылған, оралған) –
Айболовтың оң жағында ақ жігіт,
Ұзын, қара шашы кейін таралған.
Сүйкімді ғой жігіт осындай - ағы!..
Өңінің сәл жұқарыпты бояуы.
Бұл еді ғой бас инженер дейтұғын
«Біздің ауыл қызындағы» баяғы?..
Ол кітапта айтылмаған аты не ед?..
Гүлжан оны бүгін айтты: - Ахмет!..
Жұрт алдында мейлі өлең жазбасын,
Шыны, таза махаббаттың ақыны ед!..
Рас еді, жүрек оны сағынған!..
Қозғамалық өткен алыс шағынан.
Келді дейді командировкасына
Сонау ғылым орталығы жағынан.
Кісі алдында кісілігін сақтағыш,
Жұмсақ үні баяғыдан-ақ таныс.
– Бәрекелде, өзіміздің апай! - деп,
Қол созғаны Жәмилаға мақтаныш.
Оған мақтан апайының мұншалық
Сыпайысы, сөйлегені жұмсарып;
(Кеше ғана бір сөзіне екі айтқыш
Апай аузын жасыратын жүн шарф).

IX
Жұрт аузында:
қыстан шыққан құмдағы
Жылқы малы, жұмыр баспақ, қой-дағы,
Жаңа шыққан телевизор – сөз еді;
Тына қалды.
Көшекте жұрт құлағы.
Көшек көзі оралады шарапқа,
Төңкеріліп оңға, солға барад та;
Құбылады үстіндегі су жаңа
Бір заманғы жібек «косоворотка».
Халық тыныш көріп тыста, іште отыр,
Тығыны жоқ түрлі шарап ішсе тұр;
Көшек алып ораулысын қолына:
– Гүлжан, - деді, - әкел, шырақ, штопр!
Құйып айтты: - Қызықпасым бір сол-ақ,
Ыдысыма мақсаты жоқ толса арақ.
Ауыл суы құм ішіне кіргенше,
Он жыл орап сақтағаным бұл шарап.
Қасымызда забойымыз құмдағы –
Шаттығымыз бәріміздің мұндағы,
Бәріміздің шаттығымыз – алдымыз –
Партияның ол пленумындағы.
Алдымызда ол ұсынған көп табыс –
Алма бағы, күріш көлі, мақтамыз.
Ынтығамыз өсіруге өмірді
Келер жылы кіріскелі мартта біз!
Осы жолда
Әне би де, әне жыр,
Келешектің ғалымдары және жүр.
Өнер, ғылым заманы үшін көтеріп,
Сарқып ішіп... Қане, достар, қане бір!

X
Жастар отыр бірін-бірі бөгесіп,
Екі арада еркін ашық көк есік,
Айболов та кәдімгіше көтеріп,
Кәдімгіше ішеді екен түгесіп!..
Қол соғып ол біреу жақсы билесе,
Тыңдады да домбырадан күй неше:
Шіркін, ұзақ ол отырса осылай,
Асықпаса - фуражкасын кимесе!
Киді оны, қол сағаты жылт етті...
Ол өтінді... (елдің көзі елтеді).
Шығарында күлімсіреп, асығыс
Оң қолының басын бізге сілтеді.
...Одан қалып көтерілді ұзақ түн
Гүлжан үшін, мен үшін де, сен үшін...
Қыз дөңгелеп, жігіт билеп ортада
Сабалайды етігінің қонышын.
Шапай ғана орындықта бір қырын,
Қоңқаяды үлкен қара - сұр мұрын,
Тыржияды ол, Ахметке қайталап
Гүлжан құйса «Барбарисі» құрғырын.

XI
Шапай ойы өз жанының ерлігі:
Жоқ па, - дейді, - көздерінің ұрлығы?..
Әлдеқашан кетті Көшек, Айболов
Бұл жігіттің отырғаны қорлығы!
«Ұмытқам жоқ, сүюші еді бұл-дағы,
Ей, жігітім, бүйткеніңше біл-дағы!
Жүрегімде сені сезіп, оянды
Ескі жара сонау алыс жылдағы!
Бәлкім маған өзім жарам жұғады?..
Бір басымды біліп болғам жоқ еді;
Түсінбеймін, не себепті, меніңше,
Сенің жаның әлдеқайда жоғары?
Төмен қалдым. Ойым жоқ-ты өйткелі,
Тоқта, бірақ, ой аумалы-төкпелі!
Бәлкім мені менен артық ұқты жар,
Бәлкім маған бар болғаны өкпелі?»
Ойлап мұны, Шапай теріс қарайды,
Темекісі түтіні тек борайды,
Еңкейеді, тіреп қолы маңдайын,
Шашын еппен ширатады, бұрайды...

XII
Гүлжан көріп, желпуішін жияды,
Биден кейін ентіккенін қояды;
Нәзік қолы Ахметке, бұған да
Ақырын тек қызыл шарап құяды.
Білер ме едің, ойы қандай алыстан
Келе қалып, жүрегімен алысқан?
Ахметі - бүгін ыстық, бір сонда
Махаббаттың құсы бардай әлі ұшқан.
Есіңде ғой,
Тұңғыш өзін қызғанып,
Бірақ мұны ұнатқаны қыз анық.
Сонда түсіп көкірекке ұшқын от,
Лебі бетте қалып қойған қызарып.
Шөлдегені сықылды енді онысы,
Уылжиды, ұғады да оны іші;
Одан бірақ жүрегіне жақыны –
Енді өзінің босағасы, қонысы.
Мейлі, бүгін кешіккені төр алды,
Намыс одан бұрынырақ оралды.
Адамы бар, қатесі де - сабағы,
Адамзаты құрмет үшін жаралды.
Құрмет көзі күледі де, қатал да,
Қызулы да!
Тұтан одан от ал да!
Үлесіңе үй де - қоғам орыны,
Ең бастауыш күрес орны Отанда.
Сүртіп яки сыпырмасаң отқа да,
Орын мұнда тозаңға да, тотқа да...
Бір үйлі жан бәріне ортақ емес пе
Кезек ұстар есіктегі тұтқа да!
Ендігісі «Ескі ұғымды қу алыс!»
Толық тосты толу үшін құп ал, іш! –
Өз басына бүгін түнде оралған
Оған мұнша ойы бары қуаныш.

XIII
Шапай өзі маңдай шашын бұрайды,
Темекісі түтіні тек борайды.
Гүлжан оған айтары жоқ, ақырын
Желкесінен қатал күліп қарайды.
Тәйтік әлі қоныштарын жүр сабап;
Жасқұсы да, Жәмила да қол соғад.
Тұнжыраған Шапай достың шарабы
Ахметтің уысында бұл сағат.
Құшағы от Шапай еді - біледі,
Ахметше - ең бақытты бұл еді.
Шамнан көзін көлеңкелеп Гүлжаны,
Шапайына неге суық күледі?
«Неменесі - қондырып ап тотыны,
Ұйтқығаны ащы қою түтіні? –
Жақсы қыздың күйеуінің осы ма
Жүрегінің бақыттысы, бүтіні?»
Орындықта Шапай алабұртады;
Ахмет кеп, иыққа қол артады;
Көңілсіздің ұстатады шарабын
Халін сұрап, одан лебіз тартады.
Шапай үні шашыраңқы шығады –
Қарлыққаны құлағыңды шағады.
Айтуында:
«Бөлме бүгін қапырық,
Бас сынады, жүрек қатты қағады».
Ахметше,
«Шындық емес-ау осы, –
Қалай оған никотині - дауасы?..
Сәлден кейін бұл кетеді –
Бөлменің
Әлдеқайда жақсарады ауасы».
Ахметше «Ақымақта бесіктен
Ана әлдиін ең бірінші есіткен...»
Дос жігітпен дені таза бұл қалып,
«Ескі науқас» шығар ма еді есіктен!
– Қымбат бізде азаматтық, әкелік!..
Қоршау керек би де келіп, ән келіп, –
Ахметті соңғы думан құптады;
Әйнек тұрды үйге шапақ әкеліп.

XIV
Терезеде шалқисын да, ап ойға:
Суреттетіп алсам-ау деп Абайға!
Ақын жаны - кейінгі оның толқыны –
Адам - өзен құйылғаны забойға!
Қарашы әне! (Түтін бағып әніміз,
Отырыппыз мінімізбен әлі біз...)
Өмірдегі бір минутты мың сүйген
Таңды қара - әрі жігіт, әрі қыз!
Шапағында осы бір таңсәрінің
Үлесі бар келер адам жарынын;
Бұл сағатта мен бесікте ұйқыда
Махаббаты болар ма едім бәрінің!

ЭПИЛОГ
Қазір ғана оқылған жыр аяғы,
Ортасында қалып еді-ау баяғы...
Екпе шөптің аңызында сүйреліп,
Мүжілмей ме менсіз қойшы таяғы?!
«Істеп болдық» - ұран емес жар салар.
Оқушы дос, жұмыс алда жасалар!
Нүктемізге біздер асықпасақ та,
Екеумізсіз өмір мәңгі жасарар.
Біздің ұрпақ қартаяр кез бір келер,
Кімге болса өз төсегін жер төлер;
Асықпасаң қалт-құлт етіп ақ таяқ
Менің қарындасымды да жетелер...
Оны қойшы, мезгілдің ол тарлығы,
Сол екен ғой «жаратылыс жарлығы».
Оған дейін «Істед бәрін бері әкел!
Менікі де, сенікі де - барлығы!»
Ұғасың ғой
Сау болуын өз денің
Отанында тілейтінін өзгенің.
Бұл кітаптан таныстарын забойда,
Бар да қосыл, осы - сенің өзенің!
...Жанна бала отырыпты-ау сөз ұғып
(Кешір, достым, кеттік шыны қызығып.)
Күледі ол, жағасында забойдың
Қызыл сазды ботақан қып, қозы қып.
Үндемейді, «ботақанын» құшады,
Күнге қарап титтей көзін қысады.
Бала Гүлжан көп ұстаған көбелек
Бүгін мұны шырайналып ұшады.
Бұл сағатта біздер қанша жыл ұштық!..
Оның сәби жүрегіне жұғыстық;
Бұл сағатта иегінің астында
Ақынның да алақаны жүр ыстық.
Сұрағаны танығанда мені ілкі:
– Не бөрене?.. Тас кімдікі?.. Ненікі?..
Сондағы бұл жалғыз жолым - өлеңім:
– Нағыз шыным, өзен осы - сенікі!

Наурыз, 1952 жыл - наурыз, 1954

---