Нүсіпхан

Бастайын: "Бисмилла!" — деп, сөздің басын,
Бір Алла әр пендесін өзі оңдасын!
Жамиғат, құлақ салып тыңдасаңыз,
Айтайын Нүсіпханның бір қиссасын.
Ақылға болмасақ та асқан диқан,
Жастықтың арқасында кездік жиһан.
Тыңдады жырымызды жақсы — жайсаң,
Болмаса да бұрынғы батыр, бек, хан.
Көрмеген ешкім опа мал мен жаннан,
Аттанған кебін бөзбен бұл жалғаннан.
Ақыны Баянауыл — Керекудің
Сөйлейді Мәшһүр-Жүсіп Нүсіпханнан.
Аралап губерниялық Семей жерін,
Тамсанттым өнеріммен Найман елін.
Мейман боп сол аймақта жатқанымда,
Естідім Тобықтының кемеңгерін.
Талапкер Тобықтыда Нүсіпхан ер,
Тұсында өз жұртына болыпты бел.
Перзентсіз осы мырза дүниеден өтіп,
Сол себеп зайыптары жұтыпты шер.
Нүсіпхан бір атадан жалғыз екен,
Өнерде асып туған Арғын екен.
Жолында Болатнайдың дүние салып,
Үш жүздің баласына хабар берген.
Жаралған жалқы болып әуел бастан,
Үлгісі толып жатыр жұртқа шашқан.
Әкесі Нүсіпханның Садуақас жомарт,
Ер екен мырзалықта топтан асқан.
Қолыма қалам алып жазамын хат,
Болсам да жас бозбала, сөзім қымбат.
Өтіпті жастайынан болып қапас,
Тыңдасаң құлақ салып көп жамиғат.
Ғаламда жан жаралған алуан-алуан,
Опасыз баяны жоқ, шіркін, жалған.
Жарандар, ықыласпен мақұл көрсең,
Берейін біраз жырлап Нүсіпханнан.
Дұға қыл [тыңдаған] жан оқығанда,
Мақтанба: "Малдымын!" — деп, жиған пұлға!
Басына қаза, өлім келсе жетіп,
Кім көшпей, дүниеге болар тұлға?!
Әркімге зейін, өнер құдай берген,
Жақсының даңқы шығар талай жерден.
Нүсіпхан ата-анадан жалғыз ұл боп,
Жасында молдалардың алдын көрген.
Кем болған адам емес ішер астан,
Әрдайым алғыс алған жолдас, достан.
Жалғыз боп үш атадан жаралыпты,
Келеді осылайша көп болмастан.
Дәулеті еш аз емес шалқар көлдей,
Мизам мен шариғатқа жүйрік бірдей.
Жетім-жесір, кәріпке жәрдем беріп,
Халқына қамқор екен асқар белдей.
Шығыпты ұрығынан ол Қарабас,
Нүсіпхан артық туған — бір гауһар тас.
Өнерге, дәулет пенен бәрі жеткен,
Сонда да еш адамға қылмаған қас.
Нүсіпхан қатарында бағлан екен,
Беделді барған жерде болған екен.
Ие боп әр шаһарда жақсы атаққа,
Байлықпен он төрт дүкен салған екен.
Әр жерге сауда жасап барған екен,
Сұлуға көздің қырын салған екен.
Өзінде аға да жоқ, іні де жоқ,
Үміт қып төрт тынды алған екен.
Өлем деп кім айта алар бірден ойлап,
Барыпты Қызылжарға малын айдап.
Айдаған бес жүз қой мен үш жүз атты
Сатыпты Болатнайда бәрін жайлап.
Қызылжар аймағында Болатнай базар,
Нүсіпхан жәрмеңкеге берген ажар.
Жомарттық әр жағдайда жасаған соң,
Мырзаға жамиғаттар салған назар.
Саудасы Болатнайда сәтті болды,
Тоғанақ сексен түйе жүгі толды.
Алдағы болар істі кім болжайды,
Сапары алғашында болған онды.
Болатнайдан шығып келді Қызылжарға,
Артқызып товарларын сексен нарға.
Қасына Қызылжардың Бескөл түнеп,
Жасады тағы сауда хан базарда.
Нүсіпхан көп нәрсе алды сол базардан,
Қайтатын уақыт болды-ау Қызылжардан!
Бір қонып Қызылжардан шыққан күні,
Денесі жас мырзаның ауырлаған.
Жабысты қызыл тұмау "зертең" деген,
Келеді желе жортып бөртеменен.
Көз, тіл де ол жайында коп болып ед:
"Нүсіпхан — құрбы ішінде серке!" — деген.
Күн сайын жөтел қысып шыдатпапты,
Жас мырза осы жолын ұнатпапты.
Болатнай, Қызылжарда жарты ай болып,
Саудасын жасады ерлер тым-ақ қатты.
Шыққалы он жеті күн ұзағалы,
Ауылына тез жетуді құзағалы.
Айдаған алдарында малдары бар,
Дәмдерін тата жүріп сыбағалы.
Жайнаған қарақаттай екі көзі,
Сарғайып зертең соққан қызыл жүзі.
Шақырып жолдастарын қасына алып,
Мінеки, Нүсіпханның айтқан сөзі:
- Келесің немене ойлап, қарақтарым,
Қосылған жанды — жақты манаптарым.
Дәулетім жиған-терген босқа қалды-ау,
Қолымнан қайыр қылып таратпадым!
Мұнарлап шыққан күнді бұлт басады,
Жазмыштың өлшеуінен кім асады?!
Бақ — дәулет бірдей қонған бекзадамен
Қандай жан тақыт үшін таласады?!
Тоттанар пайдаға аспай жарақтарым,
Айтылмай қалып жүрер талаптарым.
Мен үшін оттан, судан тайынбайтын,
Сөзіме құлағың сал, шырақтарым.
Келесің, жолдастарым, немене ойлап,
Жалғанның қызығына бар ма тоймақ?!
Қалмайды осы аурудан менің жаным,
Кетіңдер бұл сапарда мені жайлап.
Анадан тумақ — сүннет, өлмек — парыз,
Шығып ем сәтсіз күні малымды айдап.
Жалынып — жалбарынғанмен ажал қоймас,
Сөйлейін бір азырақ жайды сайрап.
Дүниеден мен кетемін, наныңыздар,
Бар болса қарыз хақын алыңыздар.
Тоқтатып тоғанақты, жүк түсіріп,
Шатыр тігіп, төсекті салыңыздар!
Дені сау жігіттерде кемшілік жоқ,
Құбылған тоты құстай күнім қайда?
Атадан мың туса да, бір жалғыздық
Кетеді быт-шыт болып әрбір жайға.
Жалғаннан өтуіне арман бар ма,
Пендеде ажал қумай қаған бар ма?!
Жиырманың бесеуінде мендей болып,
Перзентсіз о дүниеге барған бар ма?!
Жалғызға жылағанмен лаж бар ма,
Артымнан іздер ағам, інім бар ма?!
Дарияның аралында шынар едім,
Орнымда көктеп туған бір ұл бар ма?!
Жіберген хақтың ісін бұзу бар ма?!
Қайтейін, бұрынғыдай күнім бар ма?!
"Дараның орны құрыр!" — деген осы,
Бір қадам аттап басқан ізім бар ма?!
Тағдырдан ажал жетсе, кім құтылар,
Көңілімде екеу болсам, арман бар ма?!
Жалғызбын деп жалынсаң да, ажал қоймас,
Көнбеске құдай салса, шарам бар ма?!
Тиыннан теңге құрап, байимын деп,
Мендей боп қаңғып кеткен надан бар ма?!
Пайда қуып шығам деп, мұндай болдым,
Зор дертке душар етті амал бар ма?!
Ісіне құдіреттің шара бар ма?
Елге жетіп, тірі көрер заман бар ма?
Баласы он жеті Арғын ойнап-күлген,
Сіздерден тататұғын тағам бар ма?
Кеудемнен шыбын жаным кеткеннен соң,
Татитын он тиынға бағам бар ма?
Жалғыз едім, далада жоғалдым ғой,
Артымда дәулетке ие адам бар ма?!
"Қалды — деп — асқар белім!" — айтар едім,
Артымда іздеп келер ағам бар ма?
"Қалды — деп — тас қорғаным!" — айтар едім,
Артымнан дөңге шығар бабам бар ма?
Өлгенше боз інгендей боздайтұғын,
Мені ойлап жылайтұғын анам бар ма?
"Жетім тайым жетер!" — деп айтар едім,
Шырылдап жылап тұрған балам бар ма?
Басуға екі аяқты дәрменім жоқ,
Көтеріп ат үстінен алыңыздар.
Дені сауда жігітке кемшілік жоқ.
Құбылған тоты құстай сәніңіз бар.
Қан болды түкірігім кесек-кесек,
Түріне мына аурудың қараңыздар.
Дариға, тіршіліктен күдер үздік,
Енді мені өліге санаңыздар!
Дарияны жарып шыққан шынар едім
Орнымнан көктеп шығар бүрім бар ма?
Тағдырдан ажал келсе кім құтылар,
Артымда белгі бол ар қызым бар ма?!
Тиыннан пайда қуған сұмға ұсап,
Иттей боп жемтік қуған салақтадым.
Жаспын деп жалғыздықты ойламаушы ем,
Төрт болып екі көзім алақтадым.
Келесің құрбыларым немене ойлап,
Жалғанның қызығына бар ма тоймақ?
Қалмайды осы дерттен шыбын жаным,
Кетіңдер бұл сапарда мені жайлап.
Өлген пенде тірілмес бұл жалғанда,
Елге артып сүйегімді бармаңыздар!
Сүттен-ақ, балдан тәтті қайран етім,
Батырып арқан табын салмаңыздар!
Жолдастар, бұл жалғанға нанбаңыздар,
Арманда мен кәріпті (ғаріпті) қылмаңыздар!
Балдан тәтті, сүттен ақ тәнімізді,
Қабірге терең қазбай салмаңыздар!
Сұраймын, жолдастарым, наныңыздар,
Қарыз - хақың бар болса, алыңыздар!
Бейсенбі, бүгінгі күн, қабір қазып,
Сәскеде — ертең жұма салыңыздар!
Нүсіпхан осыны айтты арыздасып,
Қорқады-ау көп жігіттер қаны қашып,
Шешуге буулы теңді дәті бармай,
Қияды-ау арқандарды асып-сасып!
Сол жерде жүк түсіріп, шатыр тікті,
Қалмады жігіттерде үрей тіпті.
Біразы Нүсіпханды күтпек болып,
Біразы күзетпекші көлік, жүкті.
Шатырдың ішіне ерлер төсек салды,
Алдына екі жігіт қарсы барды.
Баладай сол сабазда күй қалды ма,
Көтеріп азаматтар аттан алды.
Көтеріп шатырына кіргізеді,
Өлімнің шын хабарын білгізеді.
Ішкізіп ерге шұбат әлдендіріп,
Сөздерін ілтипатқа ілгізеді.
Кешкі асқа бір серкені сойғызады,
Науқасты қуырдаққа тойғызады.
Тәбетін Нүсіпханның ерлер ашып,
Ақыры жылама деп қойғызады.
Көзінің жасын тыйып, болмай-ақ ез,
Ақылға қайраттанып келді де тез.
Жиып ап маңайына жолдастарын,
Мұң шағып, бағлан жігіт сөйледі сөз:
— Атадан туған ұл ем өзім дара,
Жалғызға біз секілді тәңірім пана.
Арт жағым тақыр қалды-ау, айтар едім,
Жаныңа ара тұрмас қатын — бала.
Жалғыз басым жоғалды-ау қаңғып жүріп,
Артыма сөз жазайын мен бейшара.
Бейсенбі — бүгінгі күн қиналғаным,
Ертең жұма келеді-ау ауырлана.
Өзім өлсем, орныма белгі ғой, — деп,
Отырды қарындаш пен қағаз ала.
Қарындашпен жазған тез өшеді деп,
Ойланды қаламға да көзін сала.
Хат жазды қалам алып тоғыз парақ,
Дәуітке қалам малып жылдамырақ,
Арттағы әлеуметке қойып талап,
Тілегін баяндаған бір азырақ:
— Хат жаздым — деді Мырза — арт жағыма,
Тапсырып үй ішімді жаратқанға.
Рақымы тәңірінің мол емес пе,
Баршасын ауызына қаратқанға.
Үш жүздің баласында жаттық бар ма,
Дұға қыл жастай өткен мен пақырға.
Баласы Садуақастың мен Нүсіпхан,
Перзентсіз айналды артым шын тақырға!
Дұға қыл бір кәріпке жаны ашыған.
Дініне исламның мойын сұнған.
Көп қайыр тіршілікте жасап едім,
Алдыма келгеніңде көп мұсылман.
Сайраған Нүсіпханың бұлай өтті-ау!
Бір перзент өз белінен болмай кетті-ау!
Саудамен сапар шегіп жүргенінде,
Дариға-ай, орта жолда ажал жетті-ау!
Әуелі арыз айтам Арғын елге,
Жұртымда үлкен-кіші, кемеңгерге.
Атадан тумақ - сүннет, өлмек - парыз,
Туған жан кірмей қалмас қара жерге.
Науқас боп баттым бүгін қайғы-шерге,
Енуге таяу қалып қазған көрге.
Алтынның жарқыраған сынығы едім,
Бір күнде ұшып кеттім соққан желге.
Арманды ішімдегі шығармаққа,
Отырмын қиялданып ел аулақта.
Тапсырам дұға қыл деп білгендерге,
Тағы да арыз жазып Арғын жаққа -
Шырақсыз жалғыз басым өтсе-дағы,
Еске алғай Арғын – Қыпшақ даналары.
"Кешегі от боп өшкен Нүсіпхан", — деп,
Халқымның тие берсін дұғалары.
Кез болдым өсімдіктей бозқырауға,
Жақсылық болар екен қай уақытта?!
Балдан тәтті, сүттен ақ қайран денем,
Көмілер көп ұзамай топыраққа.
Кімде-кім үлкен-кіші жатырқау жоқ,
Дұға оқы мен жалғызға әр уақытта.
Жиырма бес мүшелімде ажал жетті,
Ғұмырлық болмай ие зор бақытқа.
Аман бол Кіші жүзде: Алтын, Жаппас,
Науқасқа кез боп тұрмын емін таппас.
Өлімді көрмеген соң кім болжайды,
Өлген жан тірі адамға жауап қатпас.
Кімде-кім бүл хатымды қолына алса,
Білгендер дұғаларын бізге сатпас.
Әркімнің хал-қуаты таусыларда,
Зіркілдеп ажал келіп тыным таппас.
Мұсылман, сөзім осы тыңдағанға,
Кездейсоқ жігіт сағы сынбағанға.
Елімде жарып шыққан шынар едім,
Өткір ет шалғыдайын шыңдағанда!
Дариға-ай, тең болғанмен шын шынарға,
Иілдім бүгінгі күн мен сынарға.
Беруші ем қонақ етіп, ылғи сыйлық,
Ақындар келе қалса жыр жырларға.
Қайғымен іш құса боп сәлем жаздым,
Жарандар, сөге көрме жырлағанға.
Бұрынғы пайғамбардан артық емен,
Дүниеге солар мойын сұнбаған ба?
Кірсем де темір үйге құтылмаймын,
Кезекті ажал жетіп шырмағанда.
Мәңгіріп пенде шіркін қалады екен,
Бақытын біреу келіп ұрлағанда.
Айналайын, құдай-ау,
Жараттың өзің адамды,
Құдіретіңмен бар қылдың
Он сегіз мың ғаламды!
Бүгін көрген ертең жоқ,
Опалы деме заманды.
Жастықпенен білмедім
Жақсы менен жаманды.
Қаңғыртып жүріп жоқ қылдың,
Мен секілді наданды.
Отыз жігіт ішінде,
Білмедім жалғыз қалар-ды.
Кім ие боп ұстайды,
Он төрт дүкен базарды?!
Қайран, жұртым, қайтейін,
Татпадым барып тағамды!
Құдіреті күшті тәңірім,
Қақсаттың мендей сұңқарды.
Кімдер баптап мінеді
Жылқымда алпыс тұлпарды?!
Таптырмады сұм ажал,
Қалуға тірі амалды.
Бір Аллаға тапсырдым,
Сүйген жарым Жамалды.
Керекті қылдың Алласы,
Аманат жанды аларға.
Иесіз қылды дүкенім,
Ашқан әрбір шаһарда.
Бес күндей де болмады,
Жиырма бес жаста көргенім.
Көрген түстей болды ғой,
Қызық дәурен сүргенім.
Ел көре алмай зарланып,
Жапанда қалдым мен ғаріп (кәріп).
Артымда қалған төрт әйел
Отырар кімге алданып?!
Жақынымды жауға ұстап,
Қысса да борыш бермедім.
Жалғыз туып атадан,
Дариядай шалқып өрледім.
Үлестірдім қайыр - зекетті,
Қайда кетті-ау бергенім?!
Төрт сұлуды алсам да,
Бір шикі өкпе көрмедім!
Шамшырақ едім жайнаған,
Өз-өзімнен сөнгенім.
Білдім осы сапарда
Басыма ажал төнгенін!
Мені бүйтіп жөнелтіп,
Шуылдар жолдас сен бе едің?!
Сендерден, ерлер, айырылып,
Жалғыз қалар мен бе едім?!
Арманым көп, дерт күшті,
Халқымды барып көрмедім.
Сәтсіз күні мал айдап,
Ажал қуып желдедім.
Елде қалдың, көп достар,
Топырақ салып көмбедің!
Топтан асқан жітіт ем,
Кім болар енді ермегің?!
Жалған дүние, қайтейін,
Өзегімді менің өртедің!
Безіндей ақ қайыңның,
Жас болсам да берік едім.
Қыраттан қашқан түлкідей,
Қызықты дүние, алдадың.
Күймеге жазда жектіріп,
Үш жорғаны парладым.
Науқас, шіркін, меңдетіп,
Соңымнан, сірә, қалмадың!
Сапарға шығып керуенмен,
Тастүлек құстай самғадым.
Отыз екі мизамды,
Тегіс оқып, талдадым.
Көтермей қайда барайын,
Алланың басқа салғанын?!
Тойымы жоқ, қара жер,
Ел көрсетпей, жалмадың!
Үлкен-кіші қайран жұрт
Арыздаспай қалғаным!
Үлкен-кіші, қайран, жұрт,
Қарызым болса алмадым.
Ойнап-күлген құрбылар,
Топырақ қолдан салмадың!
Өлем деген ойда жоқ,
Басыма келіп андадым.
Отыз жігіт ішінде,
Ажал, мені таңдадың!
Қызылжарға барғанда,
Жомарттық еттім әр шақта.
Беделім менің бар еді,
Керей менен Уақта.
Жақсы көрген ақынның,
Бірі еді Біржан сал.
Топ бастаған үнемі,
Біржан еді жігіт нар.
Әр жердегі жыраулар,
Біржан салға келмес пар.
Өлгенімді естісе,
Біржан жоқтау шығарар.
Біржан сері ақынды,
Қонақ етіп сыйладым.
Тайлақ сойып құрметтеп,
Сауыққа жұртты жинадым.
Қызықты сол күндерім,
Бір-бір ұшты көзімнен.
Бүгінгі күн хал кетті,
Келмес болып өзімнен.
Арманым мол, дерт қатты,
Еш құмарым қанбадың.
Ойлай берсем таусылмас,
Мақсат етіп алғаным.
Басыма соққан самалым,
Өлімге бар ма амалым?!
Тіршілікпен қоштасып,
Тайғалы тұр табаным.
Көпестің қызын бағалап
Мың жорғаға алғаным.
Қандай жанға қор болар
Әттең де менің Жамалым!
Қарсылығы жоқ еді,
Аллаға қылған қамалым,
Өсиетті жақсы айтса,
Құлағымды салмадым!
Шариғатты молда айтса,
Надандықпен нанбадым.
Құдай үшін мал шашып,
Қажылыққа бармадым!
Арафаттың қара паның тауына
Қолымнан құрбан шалмадым.
Байтолланың жолына
Медресе, мешіт салмадым!
Тар заманға кез болдым,
Кеңінен орын алмадым!
"Қажының бейіті",—дегізіп,
Бір белгімен қалмадым!
Опасыз мына жалғанда,
Далада жатып зарладым.
Орындалмай қалды ғой,
Көңілімдегі арманым!
Қасірет-қайғы таусылмас,
Қайсы бірін айтайын?!
Мойын сұнып тағдырға,
Райдан тез қайтайын.
Өнерлі жастар үйренсін,
Өсиет жазып берейін.
Қош аман бол, жігіттер,
Хақ ісіне көнейін!
Күнәлы болсам егер де,
Қайғы тартып өлейін.
Қиямет қайым болғанда,
Көрешекті көрейін!
Падишадай басымды,
Көртышқанға теңейін!
Күнәлы, сірә, болмасам,
Хордың қызын сүйейін.
Үлбіреген денемді
Топыраққа бөлейін!
Азат болсам жаладан,
Алтынға басты теңейін.
Шаршап келген пақырға
Көлік берген бел едім.
Сусап келген ғаріпке,
Сусын болған көл едім.
Жақынымды қорғалып,
Жауға бермес ер едім!
Байлығымды ұстар кісім жоқ,
Артымда кімге сенемін?!
Өнерлі туған Омарбек,
Хатшы молдам сен едің!
Ақын аға Бай көкше,
Біржанға таяу ер едің!
Тәубе қылдым бір Алла,
Ғапулық сөзбен бүгілдім.
Жазмыш ісіне көнген соң,
Ғаділ жаннан түңілдім.
Достарымды еске алып,
Арт жаққа бір үңілдім.
Майыспас болат қабырғам,
Шерменде болып сөгілдің.
Жан достым еді Ыбырай,
Артымда саған сенемін.
Арманда кетіп барамын,
Қызыл тілмен желемін.
Өнерлі жігіт үйренсін,
Өсиет жазып беремін.
Жалтаңнан опа таппадым,
Жаратқан Хаққа сенемін!
Қариясы кеткен соң.
Қараң қалған ел - мұңдық
Қаңқылдаған қаз кетсе,
Қараң қалған көл - мұңдық!
Ел қонып шөбін жемеген
Жазира жайлау бел - мұңдық!
Жазда жаңбыр жаумаса,
Тозаң соққан шөл - мұңлық
Қолынан дәулет, кеткен соң,
Кедейленген ер - мұңлық
Мені жұтпай қалса егер.
Қазылған жерден көр - мұңлық!
Мені бүйтіп жөнелтіп,
Жылаған, достар, сен - мұңлық
Сендердей достан айрылып,
Жапанда қалған мен - мұңдық!
Топырақ қолдан сала алмай,
Көре алмай қалған ел - мұңлық!
Әттең, шіркін, жалғыздық,
Кетпейді ойдан шер мұңдық
Алланың ісі болған соң,
Бәрі де мұның жөн мұңлық!
Қайыр-зекет бермесе,
Қараң қалған мал-мүлік
Басынан бүрі кеткен соң,
Отын болған тал - мұңдық!
Арыздаспай - қоштаспай,
Жылап қалқан жар - мұңдық!
Алды-артымда туыс жоқ,
Бәрінен де сол - мұңдық!
Кешір мені, жолдастар,
Мінеки, енді айырылдық
Болуға болат жарамай,
Жасыған жездей майырылдық!
Қайсы бірін, айтайын,
Жан достарым, тыңдаңдар!
Атасы хайуан екен деп,
Әр малды басқа ұрмаңдар!
Қиямет-қайым болғанда,
Үлкен дауға қалмаңдар!
Өсек-аяң сөздерге,
Құлағыңды салмаңдар!
Мал үлкенін айтайын,
Түйе деген жануар.
Сүйегі жуан ұршықтай (ұлықдай),
Түптен тартып ішеді-ау
Қай-қайдағы тұнықты-ай!
Ел көшкенде жануар
Халқыңа қызмет қылыпты-ай!
Боз інгенде бота жоқ
Оны да құдай ұлытты-ай!
Танды жарған шолпаным,
Қарайып батты бұлтқа-ай!
Опасы жоқ сұм дүние,
Басыма қайғы жуытты-ай!
Ашылмаған сандығым,
Жүректен салды құлыпты-ай!
Құдіреті күшті құдайым,
Мұндайлық қылыпты-ай!
Алланың досы (досты) пайғамбар
Тағдырға мойын сұныпты-ай!
Опасы жоқ жалғаннан,
Қайсысы мойын бұрыпты-ай!
Түйе деген бір мал бар,
Өріске ерте кетеді.
Маң-маң басып аяғын,
Ауылға сәнмен жетеді.
Бірінен-бірі озбайды,
Іштегі мұңды, қозғайды.
Ботасы бар боз інген,
Ботасызға мойын созбайды.
Ботасы жоқ сорлы інген,
Үш айнала боздайды.
Бір өлген соң төлі оның,
Бота болып тұрмайды.
Құдірет жазды көнейін,
Көрем деп пе ем мұндайды?!
Жоқтан бар ғып жаратқан,
Пендесін бүйтіп сынайды.
Артымда қалған төрт әйел,
Мені жоқтап жылайды.
Менің асым өткен соң,
Әлдекімге олар ұнайды.
Топтан қалмас Нүсіпхан,
Көрде қайтіп шықпайды?!
Шашылып кетсе дәулеті
Қатындар қайтіп құрайды?!
Сиыр деген бір мал бар,
Зеңгі атаның баласы.
Қасиеті май берер,
Өзгеше екен бағасы.
Қараңғы тұман түскенде,
Адаспайды жолынан.
Жарлылар сауып күн көріп,
Шығармас оны қолынан.
Жақсы аттан жығылса,
Жаманның қанар табасы.
Інісі аттан жығылса,
Басын кеп сүйер ағасы.
Жалғыз аттан құласа,
Неге келер шамасы?!
Артында перзент бар болса,
Орнын басар баласы!
Асқар белі бар болса,
Алдынан шығар ағасы.
Тас қорғаны бар болса,
Айғайлап тұрар бабасы.
Жалғыз болып туған соң,
Тар болад екен шарасы!
Бір шыбындай жан екен —
Періштенің таласы.
Жалғызынан айрылса,
Боздар ата-анасы!
Алланың ісі, қайтейін,
Адамның емес жаласы.
Жан кеудеден кеткен соң,
Ешкімнің болмас таласы.
Ауырып жатқан мекенім—
Омбы, Кереку арасы.
Қамбар ата баласы,
Жылқы деген жануар.
Су ішіп шығып өзеннен,
Құба жонға жайылар.
Мама бие шұрқырап,
Құлыншағын табар кісінеп.
Бұзауы бар сиырлар,
Төлін тұрар иіскелеп.
Сиыр деген сол бір мал
О да өріске кетеді.
Кешке таман болғанда,
Зеңгі ата айдап жетеді.
Бұзауды бар жас сиыр
Бұзауын табар мөңіреп.
Бұзауы жоқ қу сиыр
Әр малға барар мөңіреп!
Көзінің жасы төгіліп,
Қабырға, қолы сөгіліп,
Хайуан десе, жігіттер,
Солар жылар ие біліп?!
Сол секілді мен сорлы
Ел көрмей қалдым, көміліп!
Мені естісе төрт әйел,
Көзінен жас төгілер!
Перзенті жоқ алданыш
Қабырғасы сөгілер!
Он төрт дүкен мүкәммал,
Иесіз қалды-ау үйіліп!
Жылай берме жолдастар,
Болмас іске күйініп!
Ажал айдап шығыппын.
Сауда жасай желігіп.
Үйде қалған төрт зайып,
Отыр екен не біліп?!
Отыз жігіт ішінде,
Жалғыз қалдым бөлініп.
Қайғыланып, достарым,
Жылай берме егіліп!
Мал асылын айтайын,
Пейіштен шыққан қой болар.
Маркасын сойсаң қонаққа,
Үй ішің жиын той болар.
Қой да өріске кетеді,
Қойшы қызмет етеді.
Кешке таман болғанда,
Ауылға келіп жетеді.
Қозысы бар жас саулық,
Қошақанын табар маңырап.
Қошақансыз қу саулық,
Әр қойға барар маңырап.
Өз қозысы кеткен соң,
Қошақан қиын табылмақ,
Сол секілді мен сорлы,
Ел көрмей қалдым барылдап.
Он төрт дүкен жиһазым,
Қараң қалды-ау саудырап!
Үйімдегі төрт әйел,
Жап-жас қалды-ау жаудырап!
Әттең, шіркін, жалғыздық,
Қиын ғой орны табылмақ.
Жан кеудеден кеткен соң,
Сүйегім қалар саудырап.
Жылқы деген бір мал бар –
Ер жігіттің ырысы.
Сүтін ішкен жарлының,
Бай кісідей тынысы.
Жүйрік атың — қанатың,
Бағалы алтын, күмісің.
Мініп шықсаң сапарға,
Орындалар ылғи жұмысың.
Қымызын ішкен ашытып (ашыттың),
Ұйқысы келіп мас болар.
Сексендегі шал бақса,
Он бестегі жас болар.
Тас заманның белгісі,
Жақынға жақын қас болар.
Бұл өлімнің белгісі,
Ерімеген қара тас болар.
Артымда қалған туыс жоқ,
Ен дәулетке бас болар.
Сол себеп төрт әйелдің,
Етегіне жас толар.
Екеу туса атадан,
Арт жағы оның бармен тең.
Саясы жоқ бәйтерек,
Сазға біткен талмен тең.
Қайырып салған сұңқарың,
Қаз алмаса жерге тең.
Иесіз қалған ақ ордаң,
Болмаса адам көрге тең.
Ақылы жоқ бозбала,
Алды тұйық жармен тең.
Зейіні жоқ жас жігіт,
Хайуан дайым малмен тең.
Еріншек болса азамат,
Сексендегі шалмен тең.
Жақыныңнан жау шықса,
Ызғарлы жауған кармен тең.
Жақсыдан ұқсаң ақылды,
Алуа, шекер, балмен тең.
Жалғыз тусаң атадан,
Алды-артың тармен тең.
"Баймын" — деген түк емес,
Көктемде кеткен қармен тең.
Алтау тусаң атадан,
Қаптай көшкен елмен тең!
Бәрің бірдей бай болсаң,
Көктемдегі селмен тең.
Көш бастар ағаң бар болса,
Көңіліңе қуат белмен тең.
Қаза келсе басыңа,
Көлденең қазған ормен тең.
Байлық деген түк емес,
Көрген күнің зармен тең.
Тіріде көрген аз байлық
Көйлектен жуған кірмен тең.
Жарлылық деген түк емес,
Бір терлеген термен тең.
Жалғыздықты ойласам,
Сүйекке біткен шермен тең.
Иен қалған дәулетің
Жаңбырдан аққан селмен тең.
Қайғырғанмен болмайды,
Жазмыштың ісі жөнмен тең.
Тар заманның мысалы
Жезден тартқан сыммен тең!
Екеу топтан сөйлесе,
Жігіттік те нармен тең.
Жалғыз топта сөйлесе,
Құлауға тұрған жармен тең.
Тіршілікте тартқан аз қайғы,
Көңілге тұрған кірмен тең.
Перзентсіздік белгісі,
Менің артым кіммен тең?!
Жігіттік кетсе басыңнан,
Қылыш кескен қынмен тең.
Әрқашан да, жараңдар,
Білген сөзің шынмен тең.
Аман қалса бұл жаным,
Болар ед сөзім нұрмен тең.
Ұлдың жақсы туғаны,
Аспандағы күнмен тең.
Ініңнің жақсы туғаны,
Желкілдеп өскен гүлмен тең.
Қыздан қалса бір белгі,
Алтындап тіккен тумен тең.
Дәулет болса қолында,
Буулы жатқан пұлмен тең.
Шыбын жанның шыққаны,
Жел ұшырған күнмен тең.
Көр азабын ойласам,
Ақпай сіңген сумен тең.
Топырақтың мысалы,
Көртышқан қазған інмен тең.
Жігіттің қызу қимылы,
Екпіндеп соққан желмен тең.
Опасы жоқ дүние,
Бекер аққан сумен тең.
Қайғы-уайым таусылмас,
Қайсы бірін терейін?!
Уақыт маған таянды,
Тәуекел етіп жөнейін!
Жақсы менен жаманды,
Айттым теріп аз ғана.
Өнеге алсын осыдан,
Талабы бар бозбала.
Қасіреттен зиян көп,
Одан басқа не дейін?!
Жалғаннан опа таппадым,
Жаратқан хаққа сенейін.
Ойлаған ой түгесілмес,
Қайсы бірін айтайын?!
Құнанбай атты кәрімді
Көре алмай кеттім, қайтейін?!
Үлкен-кіші жолдастар,
Жылатпайын бәріңді.
Ыбырайдың достығы,
Бір Аллаға мәлім-ді.
Қажылыққа жіберсін,
Жамал атты жарымды!
Өз орнына жұмсасын,
Бағулы жатқан малымды.
Ыбырай еді жан достым —
Құнанбайдың баласы.
Арғы атасы Өскенбай—
Тобықтының ағасы.
Жалғыз достың мен едім,
Дұшпанның қонар табасы.
Хабар салса барушы ем,
Партия болса таласы.
Жан достыма сәлем де
Туысындай мені көруші ед.
Болыстық сайлау болғанда
Маған қатты сенуші ед.
Жөнім бөлек келуші ем,
Соңынан қолдап еруші ем.
Ұлықтардан қысылса,
Мизам тауып беруші ем.
Бар Тобықты бұзылса,
Бауырына қойдай телуші ем!
Күш-қайратым ақша еді,
Топырақтай төгуші ем.
Өзім жалғыз болған соң,
Артымда соған сенуші ем.
Мал ғана қоймай өсіріп,
Егінді де егуші ем.
Шәуешекке барып ем,
Сауда ісіне қанық ем.
Жаңа пастор сандыққа,
Бес жүз теңге салып ем.
Аягөздік татар көпестің,
Айттырып қызын алып ем.
Көш-жөнекей Жамалдың,
Зейініне таң қалып ем.
Былтыр еді алғаным
Жалғанда қалды зарымен.
Сол Жамалды жылатпа,
Тілеймін жолдас бәріңнен!
Сөзіме айтқан наныңдар,
Армансыз болып қалыңдар.
Жан кеудемнен кеткен соң
Қабірге қырын салыңдар!
Ауылымды шулатпай,
Ыбырайға барыңдар!
Құнанбай атты кәрімді
Шариғатқа нандырсын.
Жамал атты жарымды
Қажылыққа бардырсын!
Байтолланың жолына
Медресе, мешіт салдырсын!
Шырақсыз едім жалғаннан,
Шырағымды жандырсын!
Жас тілегін берейін,
Тәубе қып көңілін қандырсын.
Жеті кісі орнына
Бедел қажы бардырсын.
"Қажының ауылы" — дегізіп,
Бір белгі маған қалдырсын!
Айналайын, Омарбек,
Қасыма таяу келсеңші!
Шөлдеп, аңсап барамын,
Қолыңнан сусын берсеңші!
Жаның бірге жаралса,
Менімен бірге өлсеңші!
Жаның бөлек жаралса,
Жаратқан хаққа сенсеңші!
Кетті ғой менің керуенім
Мінеки, енді көрсеңші!
Нүсіпхан осыны айтып арыздасты,
Шошыды отыз жігіт, қаны қашты:
— Бағланым, шыныменен кеттің бе?! —
Отырып жолдастары шуылдасты.
Бұзылған Нүсіпханның қызыл жүзі,
Жайнаған қарақаттай екі көзі.
Талықсып, күйі кетіп жатқан кезі.
Омарбек шын сенімді досы еді: —
Қалам ба арыздаспай?! — деп жылады.
— Бағланым, шыныменен кеттің бе?! - деп,
— Мінеки, Омарбектің айтқан сөзі:
Атыңнан айналайын, Нүсіпханым,
Жаннаттан орның болсын мәһарбаным.
Жаныңа құдай қуат берер ме екен,
Болайын айтып шалған қара лағың!
Ақынмен алыс жерді жақын қылған,
Белдеуде күміс ерлі арғымағың.
Саудамен әр жыл сайын кезуші едің,
Семейдің арғы жағын, бергі жағын.
Жылқыда егіз күрең татуым-ай,
Сізден мен енді қайтіп айрыламын?!
Дариға дайым біздің мырзамыз-ай,
Сізді ойлап өмірбақи қайғырамын!
Ажалың артында елді зарлатады,
Халқыңды шерлендіріп мұңайтады.
Жасымнан жолдас болған құрбым едің,
Насихат енді бізге кім айтады?!
"Aт бер!"—деп енді кімге жалынамын,
Қайғыға бұдан былай малынамын.
Арғынның үш елін де жылатасың,
Үстіме қара шекпен жамыламын!
Жаттағы жастан қалған қарызым бар,
Білмеймін енді менің нем жетеді?!
Бермесе олар алған алашағын,
Әуре боп уақытым босқа өтеді.
Әр жолдан сауда жасап келуші едің,
Қолыма кесек ақша беруші едің.
Бір жолда мың теңге алып, етсем пайда,
Аузымнан шыққан сөзге сенуші едің.
Жалғандағы тілегің естен қалмас,
Ағаңдай бірге туған көруші едің.
Нелер үлкен базарға аттанғанда,
Қасыңа нөкер болып еруші едім.
Нүсіпхан өткенің бе, талғаның ба,
Ажырап біз мүскіннен қалғаның ба?!
Айтып қал ақырғы бір ақылыңды,
Не деймін Ыбырайға барғанымда?!
Мен тұрғай орыс-қазақ жөнін білмес,
Сандалып ақыл таппай қалғаным ба?!
Өнерің өрге жүзген ақиығым,
Жете алмай жастай кеттің арманыңа!
Қақпаған Арғын - Қыпшақ шаужайыңа,
Әрқашан олжа оралған ыңғайыңа.
Жұлдызды жігіт болып қатарында,
Бақ қонған мырзам едің маңдайыңа.
Омарбек осылайша арыздасып,
Бозбала шулап отыр қаны қашып.
Нүсіпхан сол уақытта талса-дағы,
Көтерді әзер басын, көзін ашып.
Омарбек басын сүйеп отыр қарап,
Сол жерде сөзге келді аузын ашып:
— Сұм жалғаннан ғапіл боп өтем, — дейді,
Қанала сөйлемекке арыздасып.
Ойланып тоқтау қылды хат ұсынып,
Жолдастары толғанды тым қысылып.
Қолынан Омарбектің ұстап әлсіз,
Сөйлеуге ыңғайланды бір күрсініп.
Айтады арт жағына үлгі шашып:
— Сен болдың, әр сапарда естім, — дейді.
— Мінеки, өздеріңмен арыздасып,
Фәниден бақи жайға көштім! — дейді.
— Айтайын мен сендерге бір ақылды,
Тыңдауға жарайтұғын шын нақылды.
Сөйлейін дос-жарандар болған істі,
Сый беріп, разы еттім коп жақынды.
Дүниенің тіреу болмас жалғанына,
Алланың пенде көнер салғанына.
Қолыңа қара жорға ат тұлдап ал,
Ыбырай, — бәрі таныр барғанында.
"Теңізде суды жарған алтын балық,
Аушының ілінді, — де, — қармағына!
Отыз үйрек бір сұңқарға жолдас бопты,
Барып кайту жері алыс бір сапарда.
Сапары Қызылжардың кеселді боп,
Кез қылған, топ үйректі қызыл қанға.
Сұңқары ортасынан ұшып кетіп,
Артына қайырылмады шақырғанда.
Ішімде қайғы-шерім басым болып,
Ыбеке-ау, көп қиналдым бұл жалғанда.
Сұңқарым, жиын топтан ұшып кетіп,
Қарасын көрсетпеді-ау самғағанда.
Айырылып сұңқардан біз қалдық жасып,
Көз жетпес биік таудан ұшты асып.
Көсемі ғайып болып арасынан,
Қайғырды отыз үйрек қатты сасып.
Аспанда тауды айналған асыл сұңқар
Қарайып түңілткендей бұлтқа батып.
Сандалып отыз үйрек жол таба алмай,
Шуылдап келе жатыр басы құтып.
Бар екен алтындаған торт тұғыры,
Оларға қайғы-дертін кетті шашып.
Бұрынғы өтіп кеткен пайғамбардың,
Орнын жүргендейсіз сіз де басып.
Осындай бір нәубетке кез болған соң,
Қорыққаннан келіп тұрмын сізге сасып.
Дәм ішсем, соның өзі қан татиды,
Біз тұрмыз түк айта алмай, көңіл жасып!
Дәрежең артық туған өнерпазым,
Кетіп тұр жолымызды тұман басып.
Ыбеке-ау, осындай іс көріп тұрмын,
Жасырмай бәрін сізге айтсақ ашып.
Құдайдан соң сүйенішім, ақпейілім.
Мүлдәмен сізге хабар беріп тұрмын.
Өстіп айта барғандарың жылайсыздар,
Оған да көзім жетіп сеніп тұрмын.
Сұңқарды көре алмаспыз тәңір алдыңсыз,
Өткен аз сұм дүниеден еш қапысыз.
Мұңымды, асылзадам, сізге шақтым,
Болған соң жұртымызда ардақты сіз!"
Нүсіпхан осылай деп бастайды енді,
Алланың қосқанынан қашпайды енді.
Иманды жеті мәртебе тамам айтып,
Құбылаға бетін қоя бастайды енді!
— Басымнан бір жастықты - ал, — деп айтты,
— Аттанып Тобықтыға бар! — деп айтты.
— Баяндап Ыбырайға біздің жайды
Хабарды баршасына сад! — деп айтты.
Бетінен албыраған қаны кетті,
Сайраған бұлбұл құстың сәні кетті.
Қыннан қылыш суырған секілденіп,
Біткен соң жазулы уақыт, жаны кетті.
Омарбек қабілетті, өзі молда,
Дауыстап азан айтты оң мен солға.
Ішінен отыз жігіт Нүсіпхан жас
Жөнелді уақыт бітіп, сапар жолға!
Жіберген қабіршіге сегіз жігіт
Қабірін даяр қылды тағы сонда.
Омарбек озып туған о да манап,
Баршасы таһарат алып, қылды санат.
Ақиық Нүсіпхан жас кеткеннен соң,
Сол жерде қойды қолдан жаназалап.
Көтеріп Нүсіпханды жүргізді енді,
Тағдырдың анықтығын білгізді енді.
"Алланың бұйырғаны болады" — деп,
Дегдарды қабіріне кіргізді енді.
Қойған соң бетін жауып, жылайды енді,
Жыламай мұндай ерге шыдай ма енді?!
Түйедей шөгіп жатқан көртопырақ,
Балшықпен бетін сулап сылайды енді.
Қайғымен өңшең манап жүдейді енді,
Алладан: "Иман бер!" — деп, тілейді енді.
"Қайтіп қиып кетеміз — деп — қайран ерді?"—
Басына бір-екі күн түнейді енді.
Ойлайды ер Омарбек ақыл ойды,
Бұл қайғы бозбаланың түсін (жүзін) жойды,
"Жатқанмен, бұл Нүсіпхан тірілмес!" — деп,
Шөгеріп, түйелерге жүгін қойды.
Жылаған бір жалғыздың құрметіне,
Алланың тоқтау бар ма құдіретіне?!
Онан соң жиырма күн жүріп келіп,
Жетіпті Тобықтының ел шетіне.
Омарбек жолдастарын қасына алды,
Азырақ кеңес қылып, ақыл салды.
Қол болып көздің жасы төгілген соң,
Сол жерде Нүсіпханды ауызға алды:
— Келесің, жолдастарым, немене ойлап,
Жалғанның қызығына бар ма тоймақ?
"Өлмейміз!" — деп, жастыққа сенбеңіздер,
Бұлбұлың кетті қайда тұрған сайрап?!
Жігіттер, қаза жетсе, өлмейсің бе,
Кешегі Нүсіпханды көрмейсің бе?!
Қанша сөз қарыз қылып айтып кетті,
Хабарын Ыбырайға бермейсің бе?!
Омарбек осыны айтты сол арада,
Ақылға озып туған ол да дана.
Жігіттер өңшең бағлан тұрса қарап,
Бақыршы жетіп келді Садық бала:
— Ақылға озып туған, ер молдеке,
Тарқайды, қалай айтсам, шер молдеке?!
Анадан туғанында ағаш бесік
Кіретін алтын бесік — көр, молдеке!
"Құдай - құл, Мұхаммедке үмбет!" — десең,
Қылмаймыз пұлға қастық, сен, молдеке!
Қай жігіт сіздей болып сөз табады?
Өзің барып айтқаның жөн, молдеке!
Жасыңнан құрбы болған жолдасыңның
Хабарын өзің барып бер, молдеке!
Ақ жүзін Ыбырайдың көр, молдеке,
Сапарға ертең ерте жүр, молдеке!
Естіртіп төрт жеңгеме сыпайылап,
Мырза үшін мойыныңды бұр, молдеке!
Жас бала осыны айтып тақылдайды,
Өзгесі бала сөзін мақұлдайды. —
Олай болса, жігіттер, барайын! — деп,
Омарбек қара жолға ат тұлдайды.
Басқасы жер шамасын мақұлдайды,
Тұлдаған қара жорға ат аршындайды.
Табаны қызған құла ат жорғаласа,
Тебінгі бауырында сартылдайды.
Жүз сомға құнанында алған екен,
Өзінен құнан жорға оза алмаған.
Таңдаулы неше жылқы әкелсе де,
Ешбірі бүл жүйріктей бола алмаған.
Құйысқанда сом күміс,
Шағылысып күнге, жалтылдап.
Жібек жабу жабылған,
Күміс жүген жарқылдап.
Үзеңгісіне күміс жалатқан,
Шағылысар күнге жарқырап.
Омарбек шықты сапарға,
Алдынан самал аңқылдап.
Үстінде молдекеңнің шекпен манат,
Буулы қанжығада ішік жанат.
Құндыздан басқа киген кәмшат бөрік.
Өртеніп өзегі оның от боп жанад.
Омарбек күндіз-түні бірдей жүрді,
Қайғымен көп ойлап (бөгеледі) күйеді енді.
Тілегі Омекеңнің қабыл болып,
Таң ата Құнанбайға жетеді енді.
Арада бір аптадай жол жүріпті,
Қос атқа кезек мініп тез жүріпті.
Әуелі Құнанбайға жолықпай-ақ,
Аулына Ыбырай мырза кідіріпті.
Жабырқап ер көңілі тұрды ойлап,
"Қалайша айтамын, — деп, — мұны жайлап?"
Тілеуі дос жандардың қабыл болды,
Ыбырай жылқысын жүр суға айдап.
Желбегей, белбеуі жоқ, шатыр қолда,
Жолдас жоқ Омекеңнің жалғыз өзі.
Тұлданған қара жорға атты көріп,
Жылайтын Ыбырайдың келді-ау кезі!
Астында Ыбырайдың қоңыр жорға,
Сырт етіп сырлы таяқ сынды сонда.
Қос атты Омарбекті көргеннен соң,
Құлауға ат үстінен қалды зорға.
Омарбек жақын келіп сәлем берді,
Сәлемін Ыбырай алып: "Сөйле!" — деді.
Теңселіп ат үстінде Омекең жас,
Іштегі сонда ақтарды қайғы-шерді.
Ордаға Ыбырай ертіп кірді-ау өзі,
Солқылдап жасқа толып екі көзі.
Жиналған әлеуметке сәлем беріп,
Мінеки, Омарбектің айтқан сөзі:
— Ассалаумағалейкум, Абай аға,
Аман ба ауыл-аймақ, бала-шаға?!
Жеңгелер қадірменді, есенсіз бе,
Сапардан өте алыс келдім жаңа.
Үш жүздің баласына аты әйгілі,
Күйлі ме, сау-саламат мырза-баба?!
Айтуға ауыр істі тура кеп тұр,
Бұл Семей өлкесінде едің дана.
Ыбеке, сіз жылама, мен жылайын,
Қырсығым толып жатыр арылмаған.
Қолымнан ақиығым ғайып болып,
Дариға-ай, іздесем де табылмаған!
Жүгі ауыр қара нарың мен болдым ғой,
Қайғым бар жүрегімде ауырлаған.
Бір қиын іс көрдім ғой, Абай аға,
Жолы ғой пайғамбардың жаңылмаған!
Керейде Біржан салдың батасын ап,
Өнерге он жетіңнен мойын бұрдың.
Үмбеті пайғамбардың болғаннан соң,
Сыйлады, дін қадірлеп, сізді құрбың.
Жасыңнан туын ұстап дін ислам,
Атаңның жолын қуып, айттың нұсқа.
Тұғырдан ойда жоқта ұшып кетіп,
Болып тұр сұңқарымның ғұмыры қысқа.
Ыбеке-ау, айтайын да ақтың ісін,
Қарсылық қып айтарға жоқ қой күшім!
Іштегі жалынымды шығарайын,
Ардагер, арғы жағын өзің түсін!
Бір сұңқар, жолдас болған отыз қарға,
Бір күнде мекен салған Қызылжарға.
Құрғырың Қызылжардың кесел болып,
Қарғаны жолықтырған қызыл қанға.
Сұңқарым биік таудан кеткен асып,
Қарайды-ау бір-ақ күнде бұлт басып.
Шуылдап жол таба алмай отыз қарға,
Сандалып келе жатыр қаны қашып.
Ыбырай мырза сол шақта,
Ар жағын өзі сөйлеген.
Көзден төгіп ыстық жас,
Отыра қалып көлденең:
— Аға-ла-әйкум-мус-сәлам, Омарбегім,
Байқадым келген жерден сөздің тегін.
Қылыштай қынасынан босқа алынған,
Дегдарға кез болды ма жігіт өлім?!
Омарбек жалғыз өзі келгеннен соң,
Шошынып болмай қалды көңіл қошым.
Қара жорға келген соң тұл жамылып,
Жалғаннан өткен екен жалғыз досым!
Біреуді үйде, біреуді түзде алады,
Жалғанға опасы жоқ бар ма сенім?!
Қарсы ұшқан, қасқыр көрсе, ақиығым,
Қайтпаған қалың жаудан тас түлегім!
Сұм жалған мынау болды алдағаның,
Арман ғой қолдан топырақ салмағаным!
"Баласы Тобықтының бұзылар!" — деп,
Партия жиылысына бармағаным!
"Өткен іске өкінбе" — деген сөз бар,
Кім білмес топ ішінде зарлағанды?!
Өтерін жан досымның сезбей қалып,
Кім ұғар біз секілді алданғанды?!
Шынымен кеткенін бе, асып құрбым,
Ауызба-ауыз арыздаспай қалғаным-ай!
Қара жорға келген соң тұл жамылып,
Көзіме ыстық жасты алғаным-ай!
Жалғаннан кеткеніңді енді біліп,
Мінеки, топ ішінде зарландым-ай!
"Төгілген толмас" — деген тағы сөз бар,
Алланың бұл ісіне таң қалдым-ай!
Құдай-ау, құдіретіңе таңданамын,
Жалғызды көп ішінде таңдағаның!
Қалғанмен арт жағында таяқ ұстап,
Келіспес ауылына бармағаным!
Ақылға, амалға артық серігім-ай,
Сен қара ат тұл жамылып келгенің-ай!
Тірлікте айрылмаспыз деген достым,
Құдірет бір көрсетпей кеткенің-ай!
Сайлауда талас болса келуші еді,
Бір туған бауырындай көруші еді.
Ұстасып болыстармен сотқа барсам,
Қиыннан мизам тауып беруші еді.
Көңілде көп болды ғой менің шерім,
Қысылсам, сүйеу болған асқар белім!
Тобықты, Керей, Уақ қуат көрген,
Нашарға сусын болған шалқар көлім!
Айырылып серігімнен қайғы тартып,
Сенделіп сұм жалғанда кімге сенем?!
Өңім бе бұл оқиға, түсім бе деп,
Өртеніп отыр, міне, бүкіл денем.
Пендеге жазмыш ісі не көрсетпес,
Жан достым бір кеткен соң оралмайды.
Тұрғыдан қайырылмас боп ұшқан бүркіт
Қайта кеп сол мекенге қона алмайды.
Белгісі шын достықтың осындайда,
Қалдырды достым бізді киын жайға.
Кезінде Нүсіпханнан пайда көрген,
Мырзалар ауыр күнде табылмай ма?!
Байқасам, бізді қырсық шалған екен,
Жан достым шын дүниеге барған екен.
Арғында өнерімен асқан бағлан,
Жас кеткен кезі үшін арманда екен.
Өнердің жұртын тапқан данасына,
Не жетер досымның бағасына.
Айырылып серігімнен шермеңдемін,
Қалам ба дос-дұшпанның табасына.
Қанша өзім дегенменен айта алмайсың,
Бұл күнгі Тобықтының бабасына.
Қайғымен көп ішінде даусым шықса,
Қалармын жамандардың жаласына.
Омарбек, сен көрінбей, отауға түс,
Шай да бар, сол отаудан қымыз да іш.
Айтайын Құнекеңе өзім барып,
Әйтеуір Тобықтыға болды ауыр іс.
Үстіме жартас құлап кетіп еді,
Япырым-ай, осы екен той түндегі түс!
"Алланың ажал оғы!" — деген осы,
Болар ма бұған қылар қарсылық іс?!
Сыйынып, тәубе қылып жалғыз Хаққа,
Ыбырай шерлі болды-ау сол уақытта!
Баласы Құнанбайдың Абай мырза,
Мінеді үш ұмтылып қоңыр атқа.
Асығып шаршап келген хатшы Омарбек,
Түседі өзі барып отау жаққа.
Кіргізіп Омарбекті ақбоз үйге,
Есмағұл мырза інісі қалды ұзаққа.
Жөнелді қоңыр атқа қамшы басып,
Келеді жау қуғандай асып-сасып.
Үйіне Құнанбайдың келді кіріп.
Байлаусыз қоңыр аты кетті қашып.
Әуелі қол қусырып сәлем берді,
Алдына шарт жүгініп отырды енді.
Құнанбай төсегінде отыр екен,
Ыбырай сол уақытта сөйлейді енді.
Жүдеген Ыбырайдың сағы сынып,
Байқайды ер Құнанбай көзі түсіп.
Келбетін Ыбырайдың көргеннен соң,
Қолынан ақ шақшасы кетті түсіп.
— Шай ішіп, қайран әкем, қандыңыз ба,
Мен келдім сәлем беріп алдыңызға.
Қымыз бен шұбат ішіп отырам деп,
Мойынға ауыр жайды алдыңыз ба?
Ей, әке, бір шаруамен келдім саған,
Көп елге үлгі айтқан арғы бабаң.
Қызыл шайды тәтті деп іше бермей,
Құдайға құлшылық ет, келсе шамаң!
Басыңа ноқталы өлім келсе жетіп,
Жаныңа ара тұрмас қатын-балаң.
Жолына қажылықтың барамысың,
Келерсің бүл сапардан есен-аман!
Біреуді сөзбен жеңдім деп ойламаңыз,
Ажалға тоқтау салмас інің-ағаң.
Аз күндік көрер жарық рет болса,
Болғай да сізге, бізге тәңірі панам.
Өтіндім, қажылыққа барасың ба,
Сөзіне Ыбырайыңның нанасың ба?
Алпыстың алтауына анық келдің,
Құлшылық етпей, жолдан қаласын ба?
Әке, енді өзіңді-өзің білесің бе,
Құлаққа тілек сөзді ілесің бе?
Жаратты Алла сізді Құнанбай ғып,
Күнәңды жумай, отқа күйесің бе?!
Болмаса қажылыққа мен кетейін,
Артымда тілек тілеп қаласың ба?
Аллаға құлшылық қып көңілің сеніп,
Құрбанды Ғарапаға шаласың ба?
Жасыңнан жақсы ауылға тандап қонып,
Жайлы орын ақыреттен аласың ба?!
Ақсүйек топтан озған тұлпар едің,
Тұнықтан жүзіп ішпей, қанасың ба?!
Көңіліңе қартайдым деп қайғы келсе,
Баланды түзу жолға саласың ба?
Жұрт барған қажылыққа бармай қалып,
Қайғы өртеп ұлғайғанда жанасың ба?!
Айтшы енді: барасың ба, бармайсың ба,
Сөзіңе Расулымның нанбайсың ба?!
Алпыстың алтауына жасың келді,
Байқашы, өзіңді-өзің барлайсың ба?!
Салсаң да темір үйге кетіп қалсам,
Артымда арман қылып зарлайсың ба?!
Аллаға сенің күшің мүлде жетпес,
Күнәға өлген күні жанбайсың ба?!
Отырсың, неменеге, үндемейсің,
Мені әлде айдаһар боп жалмайсың ба?
Сөзімді қатты айтсам, кешіргейсіз,
Баюға көлден балық қармайсың ба?
Қу жаным, қатты айтпасам, қысылды енді,
Жанған отқа жанымды [ұшырды] енді!
Сүйенішім, қолымдағы ақ тұйғыным,
Көз жетпес терең ойға түсірді енді.
Сөзімнің бастан-аяқ амалын тап,
Айтайын келгеннен соң түсімді енді.
Ұқыпты болыңыз да, тыңдап шықшы,
Сөйлеуге жұмбақ түсті тура келді.
Ей, әке, туып едің жаннан ерек,
Ақылға, амал, ойға болдың зерек.
Түсімнің басы мынау, жорысаңыз,
Орнаттың төр алдына қос бәйтерек.
Жайқалған жапырағы ағаш емес,
Болғанда бірі - мейіз, бірі - өрік,
Сүйегін өрігімнің жүрмін теріп.
Аспанда дауыл соғып, бұршақ жауып,
Қойыпты мейізіңді Құдай бөліп!
Ордасын үлкен үйдің түтін басып,
Отаудың босағасын өрт шалды ғой.
Жау алып үй ішінің жиһаздарын
Ақбоз үй шала өртеніп, бос қалды ғой!
Тайдырды өрге жүрген аяғымды,
Ілгері жұрттан озып жүрмесін деп.
Тұғырдан ұры әкетті қыранымды,
Аң қуып, бек жадырап күлмесін деп.
Тамам ит қабамын деп қамалап жүр,
Сындырдым сермеймін деп таяғымды.
Қуғанда қашағанды құтқармайтын,
Өрістен жау әкетті саяғымды.
Кенеттен ғайып болған ақ сұңқарым,
Жоғалды бәйге бермес боз тұлпарым.
Бар екен сол сұңқардың төрт тұғыры,
Кім білсін арты оның не боларын?!
Орал май зымнан-зия болған сұңқар,
Артына қайғы уытын кеткен шашып.
Көрініп бірде сұңқар, бірде тұлпар,
Жоқ болған канат бітіп бұлттан асып.
Түсімде Қызыр Ілияс кеп көрінген,
"Адамға қатты айтпа", — деп аян берген.
Түсімді осыменен тоқтатайын,
Балаңыз қысылған соң сізге келген.
Түсімді, міне, сізге шықтым айтып,
Жүрегім өртенген соң қайғы басып.
Бармасаң қажылыққа мен кетейін,
Отырмын жүрейін деп арыздасып.
Осындай қиын істі көргеннен соң,
Сіз білдің мен де жылап келгеннен соң.
Ай, ата, ғұламасың шалқар көлдей,
Мен сізді ренжіттім өртенген соң.
Жасында құтқармадың қашағанды,
Сиынып есіңе алып жасағанды.
Шешіп бер өнерпаздай бұл түсімді,
Санаймыз білер деп көп жасағанды.
Құнанбай сонда ойланып көтерді бас,
Көзінен Ыбырайдың төгілген жас.
Сөйлеуге ыңғайланып етті ишарат:
— Жорымай бұл түсінді,—деді—болмас!
— Сөз тыңда олай болса, Абай балам,
Атаңды көрдей қыстың қалай, балам?!
Үш жүздің жиынында дауға түсіп,
Қиынды шешіп едім талай, балам!
Ойланып, сабыр қылып, сөз сөйлейін,
Шешейін түс жұмбағын енді, балам!
Келген беттен байқап ем сөз ыңғайын,
Алла қайғы салған соң саған, балам.
Алпыстың алтауына толды жасым,
Барайын қажылыққа, келсе шамам.
Ажалдан құтылатын пенде бар ма,
Өлмесе қайда кетті ата-бабаң?!
Болса да жігіт бағы маңдайында,
Ешкімге опа бермес мына жалған.
Біреуді үйде, біреуді түзде алады
Жазудан кімді артылтқан хақ тағалам?!
Қысылып сен сұрадың әр жауапты,
Айтайын білгенімді мен де саған.
Келген жерден аңғардым сөздің шыны,
Болмайды Құдай ісін [сол] айтпаған!
Тыңдадым оқиғаңды құлақ салып,
Нүсіпханға ұқсайды көрген түсің.
Олай-бұлай бұлқынып талпынғанмен,
Еш пенде өзгерте алмас тағдыр ісін.
Ақылды туып едің өзің зерек,
Өнерге және ойға болдың бөлек.
Орнатсам төр алдына қос бәйтерек,
Бірі - сен, бірі – Нүсіпхан болса керек.
Аспаннан дауыл соғып, бұршақ соқса,
Сөзі ғой партияшыл жіктің жеңіл.
Көпшілік бір есікке кеп таласса,
Төресін даудың айтар сен ақ пейіл.
Сүйегін іздеп келген өрігім сен,
Боласың әлі дағы жұртқа өктем.
Қолымдағы мейізім Нүсіпхан ғой,
Жүргенде ұзақ жолда қаза жеткен.
Бұл фәни опасы жоқ жалған шығар,
Буының қайғыменен талған шығар.
Көп иттер қабамын деп қамаласа,
Табасы дұшпаныңның қанған шығар!
Отаудың босағасын өрт шалса егер,
Нүсіпхан ол да өзіңдей бағлан шығар.
Сенімен бір жыл туған боздақ еді,
Періште оң сапарға жазған шығар.
Алланың сүйген құлын жастай алмақ,
Құдайым күнәсыз ғып алған шығар.
Ешкімге қас қылмаған өндір еді,
Жұмаққа аялдамай барған шығар.
Біледі ел, Абай балам, асылыңды,
Тапсырдым бір Аллаға ақырыңды.
Туғаның рас болса Өскенбайдан,
Қор қылмас тәңірі сенің жақыныңды.
Жұмсадың қажылыққа, мен барайын,
Айтайын енді саған ақылымды.
Уақытым қажы болар енді келді,
Садақа бер, жина да пақырыңды.
Барсам деп қажылыққа ойлаушы едім,
Кімде кімнің күнәсын Алла білер.
"Күнәлы!" — деп, айтып ұрма әйеліңді,
Табалап дұшпандарың күліп жүрер.
Тағы да ескертерім мынау, ұлым,
Сатпай жүр жауға еліңді, жақыныңды!
Жақын ісі адамға болар арман,
Дұрыс көрем бұл жайға мақұлыңды.
Ағайынға хабар сал, жалғыз қалсаң,
Қайрат бітер еліңді есіңе алсаң.
Пендені түріне қарап бағалама,
Киім қасиет болмайды, маған нансаң.
Қадірін біл балуан, мерген, ақыныңның,
Батқанын жұрт білмесін тақымыңның.
Бір атты бір жаяумен дауласса егер,
Білгізбей сөзін сөйле жақыныңның.
Ұл тумас бұл Арғыннан Нүсіпхандай,
Қор болған пенде көп қой тілге нанбай.
Қайғы мен қасіреттен түк пайда жоқ,
Жыладың бағанадан салып ойбай.
Құдай бір, пайғамбар хақ тыңдағанда,
Жетеді кімнің көзі бұл жалғанға?!
Біреуді үйде, біреуді түзде алады,
Пендесін жаратушы сынағанда.
Халық үшін кең жаралған бағланым-ай,
Алысқа айдап ажал барғанын-ай!
"Сабыр түбі - сары алтын",—деген сөз бар,
Көнеміз жазмыш басқа салғанын-ай!
Сабырлы адамға лайық мінез-құлық,
Ұл тумас Нүсіпхандай Тобықтыдан.
Ер еді, жас та болса көпке ұнаған,
Шариғат пен мизамға жетік туған.
Дос қылдым, бата бердім екеуіңе,
Іс-қылық екеуінде бірдей болып.
Сендерге амандықты ылғи тілеп,
Жүруші ед әрқашан да көңілім толып.
"Жылады!" — деп, сені мен сөкпен балам,
Қайыстың дос, туысың құлағанға.
Жолдас үшін айтқанды ойға да алман,
Сөйленер әртүрлі жай жылағанда.
Желікпе күштімін деп тірлікте сен,
Біреуді жылатуға келсе шамаң.
Тату бол ағайынмен, құрбыңменен,
Тілеймін жүргеніңді есен-аман.
Үйіне Нүсіпханның мен барайын,
Ешкім жоқ таяқ ұстап көрісерге.
Қиналдым есім шығып, толғанайын,
Естіртіп қайғыларын бөлісерге.
Хабар сал Тобықтының баласына,
Қайдағы ақылдының данасына.
Өлгенін Нүсіпханның білдірмесең,
Қаларсың дос-дұшпанның табасына.
"Құнанбай қажылыққа барад!"—деп айт,
Естіген ағайынға жарасуға!
Қайғырып досың үшін жылап келдің,
Әкесі тоқтау айтар баласына.
Ақыл айтып баласын жұбатқан соң,
Бет жуып, белге кісе буынады.
Алдырып құла жорға ерттеп мініп,
Аулына Нүсіпханның жол қылады.
Қолында Ыбырайдың қос шабарман,
Жігіті бар болатын ұстайтұғын.
Солардың басын құрап, отау етіп,
Өзінің інісі есепті жұмсайтұғын.
Күңірентіп жаршы ертіп төңіректе,
Шабарман екі жігіт салды хабар.
Бастысы Дүйсенбек боп хабаршының,
Шыңғыстау аймағына берді хабар.
Құнанбай Семей жаққа тез аттанбай,
Аулына, ойға қалып, қайта оралды.
Ат байлап кермесіне атқосшысы,
Келуін адамдардың күтіп қалды.
Пендесін не қылмайды тәңірім ісі,
Кәріптің (Ғаріптің) қайғыланып біткен күші.
Ауылына Құнекеңнің жиналмақшы,
Семейге аттанарда бір топ кісі.
Неше рет Құнанбаймен ақылдасқан,
Оның да қажы болмақ бар арманы.
Ұстайтын паңдығы бар Құнекеңнің,
Сол жерде келген жанның таң қалғаны.
Дүйсенбек — жетпістегі ол бір кәрі,
Аймағы - бес-алты ауыл балалары.
Есіктен сәлем беріп, кіріп келіп,
Мырзамен сөйлесу ед ынтызары,
Дүйсенбек сол есіктен кіріп келсе,
Құнанбай қол қусырып сәлем берді.
Қимылы қарт мырзаның қиын еді,
Бұл оның өзгергенін бірден білді.
Қарайды Құнанбайдың форымына,
Айналып қалғандығын торығуға.
— Біреуді—үйде, біреуді түзде алады.
Ажалдың кез болған соң жорығына.
Алланың шек келтірме құдіретіне,
Сәлемет, аманбысың Құнанбайым.
Күйіндің неге осынша, дегдарым-ау,
Артыңда бар емес пе Ыбырайың?!
Құдірет қабыл қылсын істің жайын.
Аттансаң қажылыққа жеме уайым.
Жұртты ойлап артта қалар не қыласың,
Аман жүр барған жерде өзің дайым.
Қиын іс маған-дағы сезіліп тұр,
Аңғардым бір оқиға болған жайын.
Айтсаңшы қайғыңызды көңіліндегі,
Тарқасын іште жүрген бар уайым.
Есен той малы-басың, мырза, деймін,
Қалың жұрт қайырымыңа ырза деймін.
Меккеден қажы атағын алып келіп,
Дегенің орындалып тұрса деймін.
Құнанбай Дүйсекеге қарайды енді,
Айтпақ боп уайымды көңіліндегі:
— Білдіру маған парыз, сұраған соң,
Тыңдай бер ішімдегі шерімді енді.
Жарайды-ай, Дүйсеке, сұрар сөзің,
Өлімнің кім біледі келер күнін?!
Нүсіпхан бұл дүниеден көшкен екен,
Соған кейіп налыған менің түрім.
Өзі жалғыз атадан жетім еді,
Өнерге мизам оқып жетіп еді.
Қызылжар, Болатнайға бармақ болып,
Пайда үшін сауда жасап кетіп еді.
Мінеки, амал бар ма, құдай ісі,
Тағдырға еш пенденің жетпес күші.
Қарызын Ыбырайға жина деп ед,
Болған соң қарыз алған талай кісі.
Дос болды, құрдас болды Ыбырайға,
Жолдас жоқ отан жетер Ыбырайда.
Ыбырай қарыздарын жинап еді,
Парызынан құтылайық осындайда.
Қажыға барамыз той, ерінбейміз,
Разымын Ыбырайдың бұл ісіне.
Ыбырай досы үшін жылаған соң,
Менің де қайғы кірді енді ішіме.
Дүйсенбек:
— Олай болса, көріңіз, Құнанбайым,
Айтпай-ақ біліп едім сөз ыңғайын.
Нүсіпхан дүниеден шын қайтты ма,
Рас болса, иман берсін бір құдайым!
Ешкімге опа бермес мына жалған.
Құдайым сүйген құлын жасында алған.
Екеуміз болсақ-тағы ақылы асқан,
Артылып жан туған жоқ Нүсіпханнан.
Жалғаннан арманда боп өткен шығар,
Жазулы хақ орнына барған шығар,
Перзентсіз қыршынынан тез қиылды,
Іші оның өтсе-дағы арман шығар!
Орнына атасының озат туған,
Орданы ұстап қалған бағлан шығар.
Алдынан жарылқасын бір Алласы,
Мезгілсіз ажал сұмырай алған шығар.
Құнеке, көп қайғырмай, сіз де тоқта,
Шапағат қыл деп жалын пайғамбарға.
Дүниеден талай саңлақ өткен жоқ па,
Жеткен жоқ ешбіреуі тіпті арманға.
Құнанбай мұны естіп шаттанды енді,
Тәубе қып күнә сөзден сақтанды енді.
Кеңесіп таң атқанша өңшең манап,
Алпыс бес адам болып аттанды енді.
Жиылып өңшең бек, би Семей барған,
Кеш барып, бір пәтер үй жалдап алған.
Басқа жан Құнанбайдан сөйлемеді,
Ыбырайды сөйлетпей тию салған!
Ыбырай атқа отырды дегдар затты,
Қолпаштап алға салды өңкей қартты.
Екі күн осылайша суыт жүріп,
Жолаушылар орта жолдан асып қапты.
Паңдат оқып, ертемен тағы жүрді,
Семейден ешбір адам білмей қалды.
Ыбырай озайын деп бұлаңдаған,
Құнанбай қатты сөйлеп ашуланды:
— Ей, балам, түспе алға, үлкен сыйла,
Рұқсат мына жолда бермен!—дейді.
— Аулына менен бұрын барам десең,
Жүзіңді ақыретте көрмен!—дейді.
Осылай жоқтау салды баласына,
Шақыртып алды көптің арасына.
Ыбырайды әңгімемен алып жүрді,
Ауылы Ақөткелдің жағасына.
Байлығы Нүсіпханның жаннан бөлек,
Семей мен Керекудің арасында.
Құнанбай елді бастап алып жүрді,
Ақылдың кім тоқтамас данасына?!
Ауылына топты адам жаяу барды,
Тоқталып жақын барып хабар салды.
Шаптырып екі адамды жіберген соң,
Төрт әйел алдарынан шыға қалды.
Тоқталмай Жамалдарға барғаннан соң,
Шығарды төрт келіншек тәртіппенен.
Азырақ ілгері қарай жүрді баяу,
Етпекші үлкенге сәлем әдеппенен.
Жамал да сол уақытта бірге барған,
Алыстан топқа бота көзін салған.
"Құдай-ау, қандай күйге түсірдің?!"—деп,
Шошынып қауіп қылды Нүсіпханнан.
Байқады адамға айтпай жалғыз өзі,
Аятын жылдам басып үйге кірді.
Елжіреп іші-бауыры жүре алмады,
Болғаның бір жағдайдың болжап білді.
Бір катер бойын билеп сасқалақтап,
Қолынан құманы да түсіп кетті.
Он жеті қызметшіні шақырып ап,
Тігуге шатырларды әмір етті.
Шатырларды тіктіріп даярлаған,
Төселіп көрпе, сырмақгүл жайнаған.
Қойдырып самаурынның бірнешеуін,
Қымыз бен шұбат қойып дайындаған.
Түсірді Құнанбайдың атын байлап,
Шатырға отырғызды бәрін жайлап.
Бір-бір аяқ ұстатып қолға қымыз,
Күжілдеп шәугім, самауыр тұрды қайнап.
Құнанбай барған күні сабыр етті,
Айтуға молдалықты кісі сайлап.
Әуелі шай ішіліп, артынан ет жеп,
Жігіттер қызмет етті гүл-гүл жайнап.
Құнанбай көк шатырда болды қонақ,
Сөйлеуге Құнанбайдан басқасы олақ.
Айтуға Құнанбайдан бата алмаған,
Жолбасшы сөйлетпейді алдын орап.
Құнанбай таң атқан соң тұрады енді,
Мойнын жан-жағына бұрады енді.
Нөкерлер еріп келген оянған соң,
Оңаша аз әңгіме құрады енді.
Бет жуып, киімдерін киеді енді,
Нүсіпхан жас та болса киелі еді.
Шай ішіп болғаннан соң өңкей манап,
Ордаға сәлем беріп кіреді енді.
Дүниенің көз жетпейді көптігіне
Иесі жоқ болған соң септігі не?!
Бұл сөзді жан айтпады тілге келіп,
Шақ жетті естіртетін ендігіге.
Байлығын қисап қылсаң шалқар көлдей,
Сөзіңді бастау қиын шыдам жетпей.
Жібектен неше түрлі кілем тоқып,
Оюлап ілген екен тұсқа өрнектей.
Төріне көк шағидан сырмақ төсеп,
Отырды көрпе үстіне мырза билер.
Меспенен, тегенемен шұбат әкеп,
Аяққа құйды жігіт қызметшілер.
Ұсынды меймандарға шара аяқпен,
Қонақтар қымыз құйған аяқ ұстап.
Бір жұтып ыдыстарын алға қойып,
Отырды үй ішіне көзін тастап.
Алдына Құнанбайдың қымыз келді,
Бозбала шұбат ішкен қызулы еді.
Құнекең тер сүрткен боп, жасын сүртіп,
Көңілі карт қыранның бұзылды енді.
Шұбатты ішкен соң би қызынды енді,
Құнанбай қара тер боп қысылды енді.
Алдына бір шыны аяқ шай құйғызып ап,
Жамалға шымылдықтағы ұсынды енді.
Қымызды не ғып ішсін сынап берген,
Жамал да шыны аяқты қолына алды.
Бір ұрттап, әрі қарай ішпей қойды,
Алдына шыны аяқты қоя салды.
Уайымдап, іштен тынып, ішпей берген,
Айналып өз кесесі кайта келген.
Алдында даяшы боп жүрген жігіт:
"Ішпеді жамал",—деп айта келген.
Бәрі де шұбат ішіп тез тойынған,
Қол жайып дастарқанға дұға қылған.
Меймандар бір-біріне қабақ қағып,
Ақыры сөз бастауға ыңғай қылған.
Құнекең қара тер боп, қысылды енді,
Білегін арыстандай түрінді енді.
Үстінен пұшпақ ішік жұлып тастап,
Шешініп төр алдында жүгінді енді.
— Дүйсеке, неге отырсың бекер қарап?!
Іс бар ғой отырғанмен тамашалап.
Туып ең менен бұрын көпті көріп,
Сөзіңді кімге айтасың оңашалап?!
Дүйсеке, жасың үлкен едің аға.
Ғиззат қып, құрмет етіп, берсем баға.
Жасымнан бәйге бермес тұлпар едім,
Шаба алмай мен отырмын кетіп шама.
Ер едің менен бұрын көпті көрген.
Іс бар ма отырарлық бұл арада?!
Бағы жоқ, тілеуі жоқ жан емессің,
Сол себеп жолды бердім сіз данаға!
Үш жүзден өнері озған ер Құнанбай,
Қарыштап сөйлер сөзден бүгілді енді.
Айырылған құрдасынан Ыбырай да,
Бұл топта сөз сөйлеуден безінді енді.
Құнанбай жан-жағына алып қарап:
— Жүруге қажылыққа еттім талап.
Меккеге барып тауап еткім келді,
Жол берсе, бүл сапарда құдай қалап.
Отырып сөз айтады топты жарып:
— Бұл күнде шабандаған біз бір ғаріп.
Бес сайлау дуанбасы болсақ-тағы,
Бұл күнде тоқтап қалдық естен танып.
Айтатын алда сөзің, Ыбырайым,
Сөз тыңда, Жамал келін, құралайым.
Шығып ем көңілге алып бір Алланы
Шаруаның Дүйсеке аға айтсын жайын.
Дүйсеке, аз сөйледің бағанадан,
Азырақ сөз айтсаңшы бұрынғыдан.
Лебізіңді естімекке біраз адам,
Осы үйде тосып отыр манағыдан.
Дүйсеке:
— Сөйле деп маған айттың, Құнанбайым,
Сен барда мен сөз айтып не қылайын?!
Өнерлі артық туған ақиығым,
Орнымды басатұғын жүйрік тайым.
Құнанбай:
— "Жақсы туса—ел ырысы",—деген сөз бар,
Дүйсеке-ау, бұрынғыдан мирас қандай?!
Алпыстың алтауына толған шақта,
Шығады енді бізден өнер қандай?!
Шымылдықтың ішіндегі Жамалға айтты:
— Тең достың мына отырған Ыбырайым!
Алпыс алтыға келгенде, мен желігіп.
Үлгі айтып топ ішінде не қылайын?!
Табам ба, таппаймын ба сөз ыңғайын,
Жеткізіп айта алам ба шаруа жайын.
Сөз сөйлеу шешенсініп оңай емес,
Кей кезде таба алмайсың іс орайын.
Жамиғат, олай болса сал құлақты,
Дүйсекең маған берді рұқсатты
Келіп ем сағынғаннан амандаса,
Сөз тыңда, Жамал балам, дидар затты.
Аллаға құлшылық қып көңілің сенсін,
Жүрмек боп қажылыққа атаң келген.
Баймын деп бұл жалғанда айту бекер,
Сан патша алтын тағын тастап кеткен.
Жалғаннан көз жұмылып ерте кеткен,
Бұл дәулет кімнен қалмас жиған-терген?!
Алдында серігі жоқ мына Ыбырай,
Күңіреніп қайғы оты ішін керген.
Шөлдегенге сусын болған шалқар көлім,
Бұл жалғанда сындырмас адам көңілін,—
Жөнін айтып Нүсіпханның, Жамал балам,
Сағынып амандаса саған келдім.
Жүремін қажылыққа, еремісің,
Шөлдесем, қолдан сусын беремісің!
Нүсіпхан алыс жолға кетіп еді,
Ай, балам, көрмеймісің, көремісің?!
Жөнін айтып Нүсіпханның, Жамал балам,
Ергенің қажылыққа пайда, балам.
Көңілің әрбір іске өрекпиді,
Жүректің жалын отын байқа, балам!
Не сөйлесең Аллаға сеніп сөйле,
Күнәлы сөйлеп сөзді жүрме, балам!
Асылдың тұқымы едің бала құстай,
Ақиық дегдар едің сен де, балам!
Сағынып келіп едім құстай ұшып,
Білдің бе Нүсіпхан жан қайда, балам?
Асқар белің, жөн айтар атаң едім,
Сұңқардан хабар білсең, сайра, балам!
Айтпасқа болмаса егер амал бар ма,
Айтатын менен басқа бабаң бар ма?!
Алланың қосқанына кім көнбейді,
Кей істе ақыл табар бабаң бар ма?!
Әлдилеп беттен сүйіп мауқың басар,
Анықтап қайғы арылтар балаң бар ма?
Құдірет не қылса да, өзіне оң ғой,
Көнбеске құдай салса, шамаң бар ма?
Құдайға құлшылық қыл сен де, балам,
Қайғырып өткен іске болма алаң.
Ашиды саған жаным, Жамал келін,
Көнбеске, уа, дариға-ай, бар ма шарам?!
Құлақ сал — бұл сөзіме Жамал келін,
Айтуға ойлап тұрған сөзім дайын.
Нүсіпхан дүниеден көшкен екен,
Пақырға иман берсін бір Құдайым!
"Пенде жоқ өлмейтұғын!"—деген—осы,
Жазыпты Қызылжардан мекен жайын.
"Көңіл жоқ қалмайтұғын!"—деген—осы,
Тоқтау қыл, коп жылама, айналайын!
Қанаты бүгін сұңқар сынған екен,
Жұмақтан Алла жазсын кең сарайын!
"Қажыға Жамалымды жүргізем!"—деп,
Кәрі атаң, келіп отыр, Құнанбайың!
Сонда Жамал босаңсып,
Бұлайынша толғайды: —
Құнекең айтқан сөздері,
Қайғылы жайды қозғайды.
Айналайын, жан ата,
Кезінде болдың хан ата!
Сіз келген соң біліп ем,
Бір сұмдық бізге бар, ата!
Қақсатып келдің келініңді,
Құлағыңды сал, ата!
Алпыс алтыға толғанда,
Ыңғайсыз келдің би ата!
Құлшылық етіп Аллаға,
Қажылыққа бар, ата!
Сөйлесем артық кешіргей,
Келініңді жақсы ата.
Сүйгенімнен айырылып,
Болдың дүние маған тар!
Кешегі жүрген жан серік,
Бір көруге болдым зар!
Сөзімнің басы: "Бисмилла!"
Айтайын, жұртым, сөз тыңда!
Көкірегім шер болды-ау,
Дүние шолақ құрғырға!
Пайғамбар да өткен дүниеден,
Жалғанға болар кім тұлға?
Ажал сұмырай кездесті,
Өнерлі туған жалғызға.
Ажалдың оғы тиіпті,
Бақшада қонған бұлбұлға.
Тірісінде болып ед,
Халқына сөзі мың ділда.
"Бисмилла!"—деп сөйлейін,
Әуелгі сөздің басынан.
Жалған сөзді қоспайын,
Айрылдым ғой асылдан!
Қарсы келген жерің жоқ,
Шариғаттың сөзіне.
Жылады деп сөкпе, жұрт,
Мұң шағамын өзіңе.
Кім бар мендей арманда,
Сұңқарын қолдан ұшырған?!
Артық туған жалғызым,
Өнерін жұрттан асырған!
Қыс кигізіп пүлішті,
Жаз кигізген жасылдан.
Аламын деген дұшпаны
Аяғына бас ұрған!
Былтыр еді келгенім,
Қайғым бір қатты осыдан.
Жылаған бізге қуат бер,
Бір жаратқан осыдан.
Қазақ еді халқымыз,
Рахман сөзді құрайын.
Көзімнің жасы нұр болсын,
Кешіргей Алла-күн-айым!
Сүйегі жоқ қызыл тіл,
Сайратып сені сынайын.
Бұтағы жоқ шыбықтай
Бұралып, қайтіп сынайын?!
Арыздаспай, қоштаспай,
Арманда кетті-ау жұбайым!
Аузыма алып жалбардым,
Жаратқан Хақ алланы.
Ешкімге опа таптырмас,
Дүние пәни жалғаны!
Иман тапқай дегдарым,
Жаннатқа тура барғанда.
Бір ауыз арыз айта алмай,
Көңілдің қатты арманы!
Сабырлық қылам дер едім,
Артында жоқ қалғаны.
Бізге ауыр бола ма
Зүлжәләл хақтың салғаны.
Жиылып келдің манаптар
Жүрегімді жарғалы.
Он жеті жаста зарланып,
Құмарым менің қанбады.
Қарабастың ұрқынан
Өнерлі туған дегдарым,
Дарияда жүзген шортаным,
Аушының түсті қармағы!
Иесіз қалды шуылдап,
Теріп-жиған бар малы.
Атамыз Адам сопы еді,
Топырақтан жаралған.
Дін мұсылман баласы,
Ұрығынан таралған.
Үш атадан жалғыз боп
Жеткізген алла талаптан.
Құр болмаған дегдарым,
Дін ислам тағаттан.
Сыртың сұлу кең өрім,
Орман түлкі жанаттай.
Сүйенішім кім болар,
Қайғы басты қабақты-ай!
Жесірлік басқа кез болды-ау
Ашылмас басым мазақтай.
Қателі сөзім бар болса,
Зүлжәләл жазба ғайбатқа-ай!
Алланың сүйген пендесі
Ақыретте нұрланар.
Пайғамбар өткен дүние ғой,
Жалғаннан өлмей кім қалар?!
Шерімді қозғап жылайын,
Көкірек кірі ашылар.
Екеуі болса арман жоқ,
Жалғыз өлсе, кім қалар?!
Қабірге жалғыз қойғанда,
Мүңкір, Нәңкір келгенде,
Рахман ием, өзің сал
"Кәрім алла" дегенге.
Тәңір досты пайғамбар,
Шапағат ойлап назар сал.
Қиямет махшар күнінде,
Төрт шаһарбаз қасына ал.
Құрығын тура салған соң,
Әкетті Шолпан асылды.
Орлап қазған қара жер
Алдымызда дайын-ды.
Қияметтен қорқамын,
Қалайша болар жайым-ды?!
Аспандап ұшан текті құс
Ойпаң жерге қонбайды.
Анадан жақсы ұл туса,
Түбі затсыз болмайды.
Асылымнан айрылып,
Көрем деп пе ем мұндайды?!
Жалғызымның қабірін
Бір көрмей көңілім тынбайды.
Опасы жоқ сұм жалған
Бір қалыпта тұрмайды.
Аларына келгенде
Жалғызға мойын бұрмайды.
Жалғызымнан айрылып,
Кең дүнием болды тар.
Су орнына жүрмейді,
Сапырып ішкен шекер, бал.
Сүйенішім кім болар,
Қайғыға болдым кіріптар.
Жалғызға ара тұрмады-ау
Қисапсыз жиған мүкәмәл!
Қолымнан өтпей арманда,
Жапанда қалып ақсұңқар!
Дүние бар деп не етейін,
Дүние қумай кетейін.
Қажыға Алла жеткізсе,
Мен де артынан жетейін!
Ыбырай досқа тапсырған,
Артында қалған бейбақты.
Алдында тұрған бала жоқ,
Досына сапты салмақты.
Ыбырай сынды дос келді,
Дос неліктен бос келді?
Бір ауыз лебіз шығармай
Неге аядың құр желді?
Қазадан қашып құтылмас
Туралап салған қармақты,
Құр қылмас деп ойлаймын,
Шын ойламас ардақты.
Ниет қылдым Аллаға,
Байтоллаға бармаққа.
Жеті кісі жолдас қып,
Бедел қажы қылмаққа.
Өтерінде бағланым,
Өзіме сөзін арнапты.
Мал, қазынасы бар ғой деп,
Ақылменен барлапты.
Өткенін көзім көрмедім,
Соңынан еріп өлмедім.
Жапанда сапар шеккенде,
Қолымнан сусын бермедім.
Алланың берген ризығын,
Үйде отырып термедің.
Үш ұйықтасам, ойда жоқ,
Жесір болам деп пе едім?!
Саламат келсең сапардан,
Зарланып қайғы жер ме едім?!
Хақ тағала жол берсе,
Қажылыққа барайын.
Байтолланы көргенде,
Көтерілер ме екен талабым?!
Иесіз қалған бұл малға,
Несіне, жұртым, қарайын?!
Артымда қалған үш бейбақ,
Рұқсатын алайын.
Аз күн жолдас болып ед,
Арыздасып қалайын.
Арманда кеткен жалғызға,
Ұжмақтан берсін сарайын!
Өкінгенмен болмайды,
Тәуекел ойлап қарайын.
Тәңірім басқа салған соң,
Пайда бермес уайым.
Жалғаннан сапар шексеңіз,
Жыршыдай боп сайрайын.
Қажыға сапар шексеңіз,
Мен де сізден қалмайын!
Екеуінің достығы Аллаға аян,
Жамал жастың жылауын жұрт тыңдаған.
— Ақыреттік досымнан айрылдым!- деп,
Ыбырай қатты өксіп зар жылаған.
Былайша толғап Ыбырай,
Өлең айтып жылайды.
Нүсіпхан түсіп есіне,
Көздің бір жасын бұлайды:
— Ешқашан да, кәрі-жас,
Жалғанға сенім болмайды.
Баяны жоқ сұм дүние,
Бір қалыпта тұрмайды.
Жиырма беске келгенде,
Ажалдың торы шырмады.
Қолдан топырақ салуға,
Өлімі елде болмады.
Сеніп болмас, байқасам,
Опасы жоқ жалғанға!
Өнерлі туған дегдарым
Қарыштап ұшқан қамалға!
Омбы мен Кереку арасы—
Достым, сенің мекенің.
Айта жүрер сондағы ел,
Сүйегің Тобықты екенін.
Сізді қалдым таба алмай,
Әкемнің тілін алмадым.
Артыңнан қалдым шаба алмай,
Себебі үйде болмадым.
Тәлім беріп, үлгі айттың,
Тентек пенен шалыққа.
Арманда кеттің, жан досым,
Тисе де пайдаң халыққа.
Көзіңнің қырын көп салған.
Жарымжан, жарлы, пақырға.
Өлімнің оры жолықты,
Жүргенде алыс сапарда.
Арманда өткен досым-ай,
Арыздаспай қалғаным.
Жаудыратып тастады,
Төрт бірдей жас алғаның!
Иесіз қалды шашылып,
Жиған қазына бар малың.
Жапанда қаза келгенде.
Қасында мен [болмады]!
Күнәсіз болсам жалғанда
Алдымнан бір күн қосылар.
Бейшара болған төрт зайып,
Не болар кейін осылар?!
Өкінгенмен болмайды.
Өтер ісің өткен соң.
Шақырғанмен келмейді,
Таусылып демі біткен соң.
Қиямет қайым болғанда,
Сүйегің сонда қосылар!
Моласын көрмей досымның,
Көңілім қашан басылар?!
Қылығың еске түскенде,
Көзімнің жасы жосыды-ай!
Құран-хатым қылайын,
Жан досымның басына-ай.
Серігімнен айрылып,
Көрген күнім осы ма-ай?!
Қосылар күнім болар ма,
Гауһардың асыл тасына-ай!
Болыпты ер Құнанбай қажы бармақ
Байларға қажы бармақ үлкен салмақ.
Тоқтатып Жамал жасты көңіл айтып,
Шығарды жеті кісі беделге арнап.
Жүк келді сексен түйе есен-аман.
Толықсып тоқтамай тұр, шіркін заман!
"Иесі жоқ бұл малды не қылам?"—деп,
Жамал жас зар жылайды одан жаман.
Құнанбай дін жолына жүрмек болды,
Алланың не салғанын көрмек болды.
Омарбек баратұғын даяр болды,
Жамал жас о да бірге жүрмек болды.
Ыбырай жолдас болған әр уақытта,
Ақсарбас айтып сойды жалғыз хаққа
Ауылында Нүсіпханның төрт күн жатып,
Жөнелді жеті кісі қажы жаққа.
Омбыға Ыбырай дос шығарып салып,
Қош айтып әрең қалды сол арада.
Жөнелді сол арада өңкей манап,
Бет алып Байтоллаға қылды талап.
Жамал жас күндіз-түні ұйқы көрмей,
Жүрегін шер мен қайғы алған қамап.
Көнбеске пендесінде шара бар ма?
Бұрынғы пайғамбардан қалған сүндет.
Бір айдай ек араға тынбай жүріп,
"Жақындап келе жатыр я құдай!"—деп.
Келеді құдай жолын көңіліне алып:
"Ия, Алла, ниетімді қабыл қыл!" — деп.
Аман барып қуанышты болғаннан соң,
Меккеге тәуеп қылды сонда барып.
Айтқанын Нүсіпханның екі қылмай,
Сол жерге мешіт, медресе қойды салып.
Сол жерде екі ай жатып бітіреді,
Жақындап Қарапаға (Арафатқа) бет түзеді.
Жамал жас сол арада бек шаттанды,
Қолынан Қарапада құрбан берді.
Болған соң намаз оқып сыртқа шықты,
Өсиет айтқан сөздің бәрін қылды.
Байтолла есігінен қарап тұрса,
Жазылған жазу көріп, оны оқыды.
Сурет тұр бас жағында оны көрді,
Ұқсайды Нүсіпханға оның өзі.
Ұстап тұр қаражорға шылбырынан,
Жамалға тура қарап екі көзі.
Шақырып жолдастарын қасына алып,
Жамалдың сонда жылап айтқан сөзі:
—Айналайын, Құдайым,
Басыма салдың уайым!
Бағланымды көргенде,
Жыламай, қайтіп шыдайын?!
Суреті кепті бұл жерге
Аллаға шүкір қылайын.
Қасында өлсем арман жоқ,
Тілекті берші құдайым!
Жас тілекті шын берсе,
Құдіреті күшті, құдай-ай!
Көзімнің жасын көрсеңші.
Шын сұрадым, ия, Алла-ай!
Тілегімді берсеңші,
Берер болсаң тілекті,
Осы жерде өлсемші!
Өзіңе Жаббар тіледім.
Қасынан орын берсеңші!
Жамал жас осыны айтып зар еңірепті,
Жылайды жолдастары, қасірет шекті.
Беріпті шын тілегін расул хақ
Айтқан сөзін бір Алла қабыл етті.
Сол күні дүниеден кеткен көшіп,
Жамал жас сонда қалып, мекен етті.
Сонды кайтып Жамал жас дүниеден,
Дәлилге біреу барып берді хабар.
Қазақ жоқ, сол арада бәрі араб,
Қазақтан екі кісі жалбарынар!
Болғанда мынау — алтау, анау — екеу,
Сегізі сол арада зар жылады.
Дәлил кеп сол арада және жылап,
Қасына үлкен зират қоя салды.
Құнекең бәрін жайлап үйге қайтты,
Құдай үшін дұға қылар білген [бастас].
Біз-дағы мұсылманның баласымыз.
Оқыған жан дұғасын бұған сатпас.
Дүниеден көшкен бұрын талай адам,
Тұрлаусыз кімнен қалмас мынау жалған?!
Естіген жан бұларға бір дұға қыл,
Кез келер бүл өлімге талай адам.
Өтетін ойласаңдар дүние ғой,
Ойласын әркім өзі:
"Мен де барам!"
Қате болса, ғайбатқа бұйырмаңыз,
Аяғы бұл кітаптың болсын тамам.

---