Тұрмағамбет пен Шахар ақынның қиял жарыстырып айтысуы

Тұрмағамбет:
Қарыштың кемдігінен өспеді ойым,
Елу мың ең азында болса қойым.
Жеті мың жылқы, түйе жатса қаптап,
Байтаққа болар еді күнде тойым.
Пұл жатса қалта емес, қанарларда,
Қағаздан қара қасқа, емес шойын.
Шашқанда бауырсақтай басса тегіс,
Мың пұттық мидей дала, бір көл бойың.
Һаж барып, ғылым оқып, мешіт салып,
Алар ем аһиреттің абыройын.
Үмітім мұнан да зор, Маулам, сенен,
Әзірге сұрап мұны сұндым мойын.
Шахар ақын:
Я, Алла, қондыр басқа құсын бақтың,
Өзіңсің үкім егесі — нүн мен көптің.
Алдыма айқын етіп түсір озат,
Тәжік, ноғай, түрікпен, өзбек, көп қазақтың.
Шын беріп шаһіліктің даражасын,
Шерлерін тарқат іштің көңіл шаттың.
Бай ет деп жүз қойлыдан пұл сұраймыз,
Ырзалықпен тауысып бәрін жағдаяттың.
Егесі екі жаһанның Жаппар Ие,
Асылдым жанабына пәкизаттың.
Ұл беріп алпыс алты, отыз бес қыз,
Үстінде жатса бәрі құс мамықтың.
Жүз мың қой, бес мың түйе, он мың жылқы
Жүз бөлім болса үйірі қысырақтың.
Тудырсам үш мың түйе, бес мың бие,
Суындай болса қымыз шығанақтың.
Жез құрық, жібек шәйі, мақпал ноқта,
Тұтқасы болса күміс жел тоқпақтың.
Алтын ер, күдері тартпа, күміс сулық
Жақұттан болса ақыры арғымақтың.
Айтылған жоғарыда алпыс алты ұл,
Үстіне мінсе тегіс топышақтың.
Кетпесе жерден төсек, белдеуден ат,
Үйімде болса бәрі не бекзаттың.
Жүз өгіз, бес жүз сиыр қалса егінде
Ырашы болса қыштан отыз жаптың.
Патшалық медресе салдырсам жай,
Бір жүзі болса ішінде шамшырақтың.
Әзірет біләл құсап көп молдадан
Азаншы қойсам бірін кең тамақтың.
Намазға ертеңгі кеш жиналғанда
Шетіне жетпесе көз тұрған саптың.
Жол талып жүзге жақын жүрерге жол,
Әнжамын алмай қолдан жау-жарақтың.
Құтқарып қаннас атты ғайыр діннен,
Сауалын айла, Асан, екі малаттың.
Таразы тартылғанда қиямет күн,
Намасын келтір Алла оң талаптың.
Өткізіп ысыраттан атқан оқтай
Дидарын көрсем көзбен Жаппар Хақтың.
Арасат майданында салып айхай,
Көкесін көркетсем бір мақтанбақтың.
Үр беріп бір басыма мың да бес жүз
Кездестір кәмалына тарбиаттың.
Мақсатым айта берсем, толып жатыр,
Қызығын көрсем көзбен ұжмақтың.
Ақымақ көп айтар біреу "Не қалды?" деп,
Мұншама сұрағаны не деп бұл әнсаптың.
Мен — пенде, беруші — Алла, миассар ол,
Емес ол ұқшасына адамзаттың.
Есіміңнен Рахман атты үмітім көп
Сөзіне етпе қаһар мен — ғаріптің.
Ішерге ас, құшарға әйел, киер киім,
Мұқтажын көргенім жоқ мінер аттың.
Зор тәубе сансыз шүкір бұларыңа,
Қожасы еттің мұнша мәмлақаттың.
Сенің көп дәулетіне мас болған соң,
Шалықтап бекер босқа шалқақтаппын.
Өзіңсің мүлік егесі, ая, Алла,
Қондырсаң кімді үстіне алтын тақтың.
Мың тоғыз жүз он үшінші жыл сарқырап,
Қалмырзаұлы Шахар молла сөз тараттым.
1913

Ескерту: Тұрмағамбет ақынның бұл секілді өлеңдері бірді-екілі жерде ұшырасады ("Қызығын қияметтің Құдай берсе", "Тілек"). Ол өлеңдерінің жазылған жылдары, шамамен, 1901 жылдардан басталады. Мәселен, ақынның ондай өлеңдері:
Қызығын қияметтің Құдай берсе,
һүрлерден саны бес жүз жұбай берсе.
Кәусардың гөлайтына барғанымда,
Соңымнан сылдыр қағып шұбай берсе...
— деп басталып, кете береді де, өлеңнің соңында діни мазмұндағы салмақты ой айтылып, мінажат түрінде аяқталып отырған. Біздің шамалауымызша, ақын әр кездері өзімен тұстас өзге ақындардың қиялдарын ұштап отыру үшін осылайша бас жағы әзілмен басталып, соңғы жолдары Алла Тағалаға тәу етіп, жалбарынумен аяқталатын мәні зор, мағынасы терең өлеңдерді әдейі бастап беріп отырған сияқты. Бұл өлеңдер айтыстан гөрі бір тақырыпта кезектесіп жырлау дәстүріне келеді.

---