Ақсақ кемпір

Облаткомға жаңа төраға келгенде, көне шаһарымыздағы ақ теректердің жапырақтары енді-енді ғана сарғая бастаған еді. Біздің кеңсеміздің іші-тысында да күбір-сыбыр кенет көбейген. Әлденеше мекемелер мен ұйымдар мекен ететін тоғыз қабатты тозыңқы үйдің алдындағы алып ағаштар ақ теректердей емес, біртүрлі қарауыта қабарып, түптеріне де, төңіректеріне де күн түсірмейтін. Сол сызы кеппес, шірік иісі кетпес күреңқоңыр көлеңкеде темекі тартатын төменірек топтардағы, өмірі өспейтін шенеуніктердің әңгімелері әдеттегідей ызаға буылып, кекесінге көгенделетін-ді. Алайда айтқан ақпараттары мен түйген топшылаулары шындықтың шенейіне де жоламайды дей алмайсыз.

— Бұл келген кісі отыз жетінші жылы алғашқылардың қатарында атылып кеткен аса ірі қайраткердің баласы екен.

— Асылдың тұяғы, алтынның сынығы болды-ау онда?!

— Бәсе, түптің-түбінде осындайлар өсуі керек қой.

Десті. Бұл әрине, өзгерістерді, кадрлардың ауыс-түйісін көбінесе оң байырқалайтындардың беріп жатқан бағаларытұғын.

Ал енді біздің кеңсеміздің алдындағы сыз бүріккен көлеңкенің тым қарақоңырлау түкпіріндегілер басқашалау көген керер:

— Дақпырты дардай әйтеуір. Алайда талай тізгінді бұрын да ұстады емес пе, тындырғаны қайда?

— Мата даңқымен бөз дағы, кете тумағанына кім кепіл?

Ал былайғы жалпы жұртшылығыңыз:

«Жаңа төраға тым қарапайым екен, алғашқы күннен жұмысқа жаяу барыпты», — десті.

«Кішіпейіл көрінеді, баламен де, шағамен де тең дәрежеде сөйлесіп-күлісіп жүре береді екен-әй», — деп таңырқаушылар табылды.

«Ойбай, үйінде ше, кәдімгі етсіз қара көже ішіп отырғанын біздің нағашымыз бар ғой, өз көзімен көріпті», — дегендер де болды.

Аткомның жаңа төрағасы алғашқы аптаның аяғына жетіп үлгермей-ақ, алыстағы ауданға шығыпты. Оқу жылы басталып кеткен ғой, малшылардың балалары жатып оқитын мектеп-интернатқа барса, тәрбиеленушілерге төрт аптадан бері бір қасық сүт берілмепті. Ондай-ондай оқу-тәрбие орындарына ондаған жылдардан бері бірде-бір ірі басшы бас сұғып көрмеген дә-ә-ә. Қайтар жолында аудан орталығындағы кітапханаға кірсе, оқырмандардың санын көбейтіп, өтірік жазады екен. Оны да біліп қойыпты. Кітапханадан шығып, сол маңайдағы Саттар Ерубаев атындағы орта мектептің оныншы сыныбында жүріп жатқан әдебиет сабағына қатысып, артқы партада отырып алған. Сол күнгі соңғы үзіліске қоңырау соғылғанда сұрапты: «Саттардың қандай шығармаларын және қандай кейіпкерлерін білесіңдер?» — деп. Сөйтсе, бірде-бір бала ауыздарын ашпапты. Әлгі мектептің директоры мұндай масқараны өзінше түсіндіріпті: «Ойбай-ау, ойбай! Ауылатком болса мейлі, ауатком болса мейлі, ойбай-ау, облатком келеді, сыныпқа кіреді, соңғы партада отырады деп кім ойлаған?!

Сасып қалған да оқушылар. Олар түгілім, өзіміз де есімімізді ұмытып, есімізді жия алмай жүріппіз...»

Облаткомның тың төрағасы турасында осындай да осындай аңыздар андыздап қоя берген. Қарапайым адамдар қатты қуанатынға айналды. Үміттері үзіліңкіреп, тіршіліктен түңіліңкіреп жүретіндер қай заманда да, қандай қоғамыңызда да болмай қалмақ емес қой. Әсіресе, әлсіреңкіреген әлеуметіңіз әжептеуір үміт жібінің ұшынан ұстағандай кейіп көрсете бастады. «Өйтіпті де бүйтіптінің» өзіне тал қармағандай-ақ талпыныс танытушылар тіпті де аз емес-ті.

Тоғыз қабатты тозыңқы үйдің едені көгеріп жататын бірінші қабатындағы түкпіргі бөлмесі — біздің қоғамның кеңсесі. Бірінші күні ішіңкіреп, екінші күні ауырыңқырап, үшінші-төртінші күндері жарым-жартылай, бесінші күні ғана бүтіндей жұмыс істейтін Иван Иваныч екеумізде ежелгі екі үстел, қажалған төрт орындық және сықырлаған сары диван бартұғын. Биік үйдегі мекемелер мен ұйымдарды санап шығудың өзі оңай емес. Бір қызығы, солардың басым көпшілігінің бір-бірімен мүлде шаруасы жоқ. Бір-біріне ғасырлар бойы бас сұқпайтындары да көп. Шүкіршілік, біздің қоғамның бір бөлмелі кеңсесіне келетіндер баршылық. Әсіресе, екінші қабаттағы бес-алты бөлмені иемденіп отырған табиғат қоғамындағылармен қарым-қатынасымыз қай қырынан қарағанда да, әсіресе, тіларалық тұрғыдан өнеге тұтып, үлгі етерліктей еді.

Табиғат қоғамының бес-алты бөлмесі қашан барсаң да жайнап тұрады. Тоғыз әйел небір керемет гүлдер өсіреді. Бірде бәрі жиналып шай ішіп отырады. Екіншіде жеке-жеке кофе демдесіп жатады.

— Келіңіз, келіңіз! — деседі.

— Мақтап жүреді екенсіз, — десіп қояды.

— Кофе ме, шай ма? — деп еркелетеді.

— Иван Иваныч көрінбейді ғой, — дейтіндері жоқ емес.

— Жалғыз өзіңіз қорықпайсыз ба? — деп әзілдейтін келіншектер де табылып қалар.

Шынымызды айтсақ, біз пақырларыңыздың тоғыз қатын түгел көпшік қоятындай қауқарымыз шамалы. Бұлардың бүйтетіні тілдің арқасы болатын. Табиғат қоғамындағы тоғыздың төртеуі қазақ, бесеуі орыс. Бірде-біреуі қазақ тілінде жазбаша сөз түсіріп, сөйлем тізе алмайды. Іс қағаздары да, ары-бері ағылып жататын хат-хабарлары да толайым-түгел орыс тілінде. Әрине, үлкен, қазақылау өлке болған соң, ара-арасында ауылдың һәм үні бар, тілі бар дегендей, қазақша хаттар мен хабарлар, сыпырадай-сыпырадай сала құлаш арыздар мен шағымдар, тағысын-тағылар болмай тұрмас. Ондай-ондайларды орысшаға аудармақ талап етіледі. Себебі халық депутаттары облаткомында біздің тілде оқитын бастық жоқ. Бұл — бір. Қазақ тілінде жеткен жазба-сызбаларға сол тілде жауап қайтармақ және керек. Бұл — екі. Міне, табиғат қоғамындағылардың мына біздей тайқымаңдайларыңызды төтенше құрмет тұтып, қолпаштайтыны осыдан.

Облыстық табиғат қоғамын Клавдия Кондратьевна дейтін ақсақ кемпір басқарады. Аудармалайтын арыз-шағымды арқалап, көбінесе кемпірдің өзі келетін. Кейде кофеге немесе шайға шақырып, иығымызға жүк тиеп жіберер. Қазақша арыз-шағымдарды орысшаға тәржімелеудің пәлендей бейнеті жоқ. Иван Иваныч сау отырса оп-оңай. Біз аздап жаймалап, нығыздай нақтылап, ауызша аударып айта бастаймыз, ол сүйкектете жазады-ай.

Тиісті тәртіпке сәйкес, табиғат жөніндегі қоғам облаткомға тікелей тиесілітұғын. Облаткомның төрағасы қоғамдық негізде бұл ұйымды да басқарады. Жаңа төраға тағайындалғаннан кейін біразға дейін ақсақ кемпірдің көңіл күйі келіңкіремей жүрді. Өзі әлдеқашан зейнеткерлікке шыққан, жасы жетпіске жақындаңқырап қалған Клавдия Кондратьевна тоғыздың қалған сегізіндей емес, жүріс-тұрысы жадау, киім киісі жүдеу көрінетін. Оның үстіне, неден болғанын қайдан білейік, сол аяғынан қатты ақсап, шойнаңдап жүретін.

Клавдия Кондратьевна бекерге мазасызданбапты, облаткомның жаңа төрағасы өзі қоғамдық негізде басқаратын барлық қоғамдардың аппараттарын жартылай қысқартып, бірқатар жетекшілерін ауыстырып жіберіпті. Ақырында ақсақ кемпірдің де үш бөлмесі, бес адамы шегеріліп, әйтеуір, абырой болғанда өзі орнында қалыпты.

Аты аңызға айналған атком төрағасының бұл батыл қадамдарын құптаушылар күн санап көбейе түсті. Табиғат қоғамына келетін хат-хабарлар мен арыз-шағымдар тасқыны таңданарлықтай еді. Мұндай тасқынның басты себепкері һәм осы облатком төрағасытұғын. Адамдары азайып, мазасы қашыңқыраған ақсақ кемпіріміз алғашқыда қазақша түскен қағаздарды қаптап апарып еді. Сөйтсе, жаңа төраға да өзінің ана тілінде оқи алмайды екен. Аударып әкеліңдер деген пәрмен беріліпті. Қабын қайта арқалап қайтқан кемпіріміз ыңылдаңқырап, әндетіңкіреп оралды-ау сонда. Түсіндіңіз бе? Ыңылдаған күйінен танбастан, бізді шайға шақырды. Терлеп-тепшіп отырғанымызда, алдымызға арыз тастады. Оқи бастаймыз да. Алты бетке созылған хат ауданнан келген. Ауданнан болғанда, тү-у таулардың түкпірінде жатқан алыстағы ауылдан жеткен. Түкпірдегі Тұрақ Тек дейтін қос-егіз таудың қияндағы қиясынан жазылған. «Облаткомның тың төрағасы әрі облыстық табиғат қоғамын басқарып отырған қазақтың қайраткер перзентіне», — деп бастапты. Одан әрі атком басшысының аты-жөнін келтіріпті.

«Аршаға араша түсіңізші, ағатай! — дейді арыз иесі өзінің хатында. — Сіз облысқа басшы боп келгенде қандай қуандым десеңізші... Құдай-ай, бар екенсің-ау! Ақырында Табиғат-Ананың тілін түсінетін, біздің биік таулармен сөйлесе алатын, даланың ділін ұғынатын кісі, қарапайым қатардағы адамдардың арасында жай, жасандылық үшін емес, намыстанбай, бірге тыныстай білетін басшы бұйырды-ау бізге де деп шаттандым, аға! Апта бойы айқай сала әндетіп, Тұрақ Тектегі Бойтұмар ұштағанын аралап, аман қалған көгалдарға аунадым, сарғая бастаған жапырақтарды сипаладым. «Бақтарың енді ашылады, биік таула-а-а-ар!» — деп айқай салдым. «Аман қалатын болдыңдар, аршала-а-а-а-ар!» — дедім сиреп кеткен сорлыларға қарап, солқылдай жылап. «Сардолана сарбазда-а-а-ар, сендер де көтеріңдерші еңселерінді-і-і!» — деп еңіредім... Алдымен арша жайын айтайыншы, ағажан. Арша туралы білетін боларсыз, әрине. Сіз хабардар қайырымдарды қайталасам, кешіргейсіз. Біздің Боралдайдан Бозторғайға дейін, одан әрі Құлантаудан Дәубабаға дейін тұтасып жатқан аршалы орман болған. Аршаны беталбаты кесу кінә ғана емес, күнә саналған. Көбінесе жеті-сегіз құлаш келетін аршаңыз, кей жерлерде жиырма жеті құлашқа дейін жеткен екен, қайран-ай... Кітапты көп оқиды дейді ғой сізді, біздің бұндай өңірде екі мың жыл жасаған аршалардың ара-тұра сақталғаны туралы жазбаларды көзіңіздің шалмай қалмағы мүмкін емес. Екі мың жыл! Аршаңыз таза тұқымды, текті аршаңыз ешқашан да шірімес. Үгітілмес, үгілмес. Біздің бұндай аймақтың адамдары аршаның киесін кереметтей қастерлепті, ағажан. Айбайлап қана, талғаммен ғана, Табиғат-Ананың талғауымен, таңдауымен ғана жұмсап, меңзеуімен ғана мәністеп қиған. Әйтпесе тіпті тимеген, мүлде кеспеген. Ай мен күнге қалай қараса, аршаға һәм солай қарапты қазекем. Тыныс алар ауа мен шөл қандырар мөлдірге қалай сүйсінсе, аршаға да солай сүйініпті көшпенділер. Он тоғызыншы ғасырдың аяғында, жиырмасыншы ғасырдың басында жұт басталған аршаға. Қарашекпенділер қара орманға қарақұрт болып тиіпті. Отындыққа кесіліп, күлге айналды, жатындыққа қырқылып, үй салынды. Темір жолдың табанына тепкіленіп, тапталына төселді, кендер мен кеніштерге, жерасты жолдары мен шахталарға қабырға болып өрілді, көпірлерге нөпір болып көмілді. Мың-миллиондаған солдаттардың гимнастерка дейтін киімін боямаққа да біздің таулардың айналайын аршалары қынадай қырылып қырқылған ғой, жан аға! Бір мың да тоғыз жүз отызыншы-қырқыншы жылдарға дейін мынау біздегі жота-жондардың бәрі, ауыл-ауылдардың арасы түгел арша болғанына бүгіндері ешкім де иланбасқа кеткен. Осылайша мың-миллиондаған гектарды алып жатқан аршаңыздан бірер мың түбі ғана қалғанына күйінесіз бе, жоқ па? Осыны ойға салар, тереңінен толғанар жан бар ма, жан аға?! Табылар ма сондай тұлға?!»

Алыстағы ауылда тұратын Сайран Сауранұлы дейтін жігіт осылайша жаныңды шырқырата, жүрегінді шымырлата жазып-жазып келеді дағы, табан астынан кілт айнып, күдік тудыра бастайды. Адамзат баласы алғаш рет Тұрақ Тек маңайындағы Бойтұмар ұштағанында жаралғанын, Адам ата мен Хауа ананың (ол осылай жазады) алғашқы мекені де осында болғанын өзінше дәлелдеп, облаткомның жаңа төрағасын тау төріне, яғни өзінің ауылына шақырады.

Пақырыңыз пысылдап тұрып тәржімелейді-ай келіп. Кесір қылғанда, Иван Иваныч ауруханада. Онсыз орысшаға мынадай хатты әсерлі күйінде аудару, мазмұн-мағынасын өзгертпей жеткізу онша оңайға соқпас. Тәржімелеудің барысында әлсін-әлсін ойларға да беріліп, жаңа келген басшының осындай керемет хаттарды түпнұсқасында, туған тілінде оқи алмайтынына опынып, ол туралы тарап кеткен аңыздарыңыз оңған матадай әрсіздене бастайды.

Ақсақ кемпір орысшаға аударылған хатты асықпай қарайды. Ары да оқиды, бері де оқиды. Екінші қабатқа көтеріліп кетіп, әлденуақытта ақсаңдап қайта түседі. «Ненормальный какой-то», — деп қояды. Шойнаңдай басып жоғарыға және көтеріліп кетеді. Ертеңіне Клавдия Кондратьевна: «Төрағаның қабылдау бөлмесіне тапсырдым. Ондағы көмекші де «Ненормальный какой-то» деп жатыр. Шынында да алыстағы ауылдан келген хаттың иесі ауыңқыраған біреу шығар. Саған да обал болды, соншама қағазды аударып», — деді. Түсте шай ішпекке шақырды.

Арада айға жуық уақыт жылыстап үлгерді. Ақсақ кемпір мазасызданды. Тиісті тәртіпке сәйкес арыз-шағым иесіне ары кеткенде ай ішінде жауап жіберуі керек қой. Бірер күн өткенде, бұлардың жауабын күтпестен, Сайран Сауранұлынан және бір хат жеткен-ді. Ақсақ кемпір аһылап-үһілеп, екі оттың ортасында қалғанына күйінді. Жаңа төраға баяғы, бірінші хатты әлі оқымапты. Уақыты жетпейтін көрінеді. Екі рет Алматыға, бір рет Мәскеуге іссапармен барып қайтыпты.

Екінші хатты да аударуға тура келді. Клавдия Кондратьевна оны да облаткомға ертерек апарып, екеуіне бір-ақ жауап жазбақшы.

«Мен сізге тағы да хат жазып отырмын, — депті Сайран Сауранұлы. — Уақытыңыздың жетпейтінін білемін. Сонда да біздің Бойтұмарға бір келетініңізге сенемін. Жақында бүкіл әлемге масқара боларлықтай оқиға орын алды, ағажан. Қаншама қарсыласқаныма, күрескеніме қарамастан, Бойтұмар ұштағанына кеңшардың малын жаюға рұқсат берілді. Ағатайым-ай, Табиғат-Ананың тілін түсінетін адам табылар ма?! Тек Табиғаттың тілі ғана баршаға ортақ тіл ғой. Ол адамзатқа ғана емес, күллі жаратылысқа түсінікті болуы керек еді. Амал қанша, айналадағы адам атаулының, басшының бәрінің Табиғат-Анамен тіл табысқысы жоқ. Сол тілді бір түсінсе, сіз ғана тереңірек түсінеді деп ойлаудан бір минөт, жалқы секөнт танған емен, жан аға...» — деп, сегіз бет сары қағазға сардолана жырын төгілтіпті-ай келіп. Тұп-тура солай. Өткендегі арша туралы жазғаны алты бет еді, сардолана жайындағысы сегіз бет.

Аударып бердім. Ақсақ кемпір қыздарына мәшіңкелетіп бастырып, аткомға алып кетті. Облаткомға әкетердің алдында ары да оқыды, бері де оқыды. Сөйтіп: «Действительно, этот парень настоящий ненормальный!» — деді ашуланып.

Сол күннің ертеңіне алыстағы ауылдан, Тұрақ Тектің түбінен, Бойтұмар ұштағанынан үшінші хат келіп жеткен. Ақсақ кемпір оны бізге әкеле жатып, баспалдақтан ұшып кете жаздапты. «Вот ненормальный! Вот ненормальный!» — деп кіжінгенде, кем аяғы көтеріліп-көтеріліп кетеді. «Ненормальный» былай деп жазыпты:

«Тұрақ Тек пен Бойтұмар аяқасты болып, мал таптап бара жатқан соң ұштағанды күні-түні бейнеттеніп, қоршап қойғам. Соған байланысты кеңшарымыздың директоры мен партком хатшысы ауданның бас дәрігерін ертіп келіп, менің денсаулығымды тексертпек болып, жеке басымды қорлады. Мен үлкен кісілер болғандықтан, кеңшар басшысына және бас дәрігерге тиіспедім. Ал парткомның хатшысы өзіммен қатарлас қой, сондықтан қалжыңдамақ мақсатта, қатты ашуланған қалыпқа еніп: «Әй, сен несіне жандайшаптанып жүрсің, көп ұзамай компартияң тарайды ғой», — дедім. Бәрінің төбе шаштары тік тұрып, көздері алайып кетті. Қан қысымдары көтеріліп бара жатқан сон, арнайы дайындап қойған шөпшайымды шетінен ішкізуге мәжбүрлендім. Әлгілер демдерін әзер басып, «давлениелерін» дұрыстап алып, мына маған лекция оқи бастады. Олардың айтуынша, мемлекетіміз жерді кеңшарға бергенде, тарихи және табиғи жағдайын қорға деп, қорша деп емес, шаруашылық жүргіз, егін егіп, малыңды жайғын, өніміңді өкіметке өткізіп, жоспарың мен міндеттемеңді орындағын және асыра орындағын деп береді екен...

Бұдан әрі Сайран Сауранұлы облатком төрағасының аты-жөнін жазып, үш леп белгісін қатар қояды дағы, Бойтұмар ұштағаны Табиғат-Анамыздың сақтап отырған ең соңғы аманат хаты екенін, енді екі-үш күнде келмесе, мұндағы басшылар біржола құртып, жойып жіберуі мүмкін екенін жазып, «жан аға», «ағажанына» қайта басады. «Жан аға, жаз аяқтала бергенде, өзіңіз осы облысқа, облаткомға басшы боп келгенде, жаным жадыраған. Күз ортасы ауып барады, әлі жоқсыз, ағажан. Түптің түбінде дәл осы Тұрақ Тек төңірегін мемлекет көздің қарашығындай қорғасын, қорыққа айналдырылсын деп, қаулы-қарар шығаратындарыңыз сөзсіз. Бірақ ол кезде кеш болар. Бойтұмардың өзі түгілім, ізін де таба алмай қаласыздар. Ағатайым-ай, менің хаттарым қолыңызға тимей қор боп жатыр-ау бір жерде», — деп, бұған тобылғы туралы тоғыз бет жырын және қосыпты. Байқайсыз ба, арша хақында алты бет, сардолана жайында сегіз бет, тобылғы туралы тоғыз бет!

Иван Иваныч екеуіміз екінші күннің түсіне таман әзер тәржімелеп тауысқанымызда, Тұрақ Тек жақтан төртінші хаттың келгені мағлұмданды.

Ақсақ кемпірдің қан қысымы көтеріліп, сау аяғы мен оң қолы тартылып қалып, жедел жәрдем мәшинесі алып кетті.

Облатком төрағасы турасында басқашалау күбір-сыбыр көбейген. Волейболды керемет ойнайды екен десті, су бассейнінде жақсы жүзетін көрінеді. Облатком аппаратының адамдары бірі қалмастан волейбол ойнай бастапты. Кешкі сағаттың тілі алтыны соғар-соқпастан стадионға қарай кетіп бара жатады екен. Біздің кеңсенің алдындағы сызы қалыңдап, шірік иісі молайған қарақоңыр көлеңкедегілер темекі түтінін қоюлата түсіп:

«Ол кісіңіз де көптің біріне айналып жөнелді».

«Айналғанда да жылдам айналды ғой, жүдә».

«Айтқанымның бәрі орындалады, көрсеткенімнің көбі жөнделеді, сынағанымның толайымы түзетіледі деп ойлайды-ау осылар».

Десті.

Күндердің күнінде ауруханадағы ақсақ кемпір Иван Иваныч екеуімізді шақырып жатыр екен дегенді естідік. Төртінші күн болғандықтан, әріптесіміз әжептеуір түзутұғын. Барып қайтпаққа бекіндік. Қалтамызды қаққыштап, тиын-тебенімізге айран алдық.

Ақсақ кемпірдің бір қолы мен бір аяғы қозғала қоймайды екен. Тілі бұрыңғыдай тақ-тұқ емес. «Ненормальный» дегенді де онша анық айта алмас.

Ол кісі, яғни ақсақ кемпір немесе Клавдия Кондратьевна апайымыз бізді көріп, қатты қуанды. Төсегінің үстінде түрегеп отырып, қозғалатын қолымен қимылсыз аяғын икемдей жинап, жымиып күлді. Мен пақырыңызға мың да бір рахметін жаудырып, Михаил Булгаковтың төрт томдық шығармалар жинағын тарту етті. «Бұл кітаптың шыққаны — қайта құру заманының заңды жемісі, — деді Клавдия Кондратьевна. — Милый мой, саған не сыйласам екен деп жүргенімде, Мәскеудегі қызым әкепті. Қуанып кеттім».

Мен де қатты қуандым. Мәшине мінгеннен бетермін. Бетімнен сүйген Клавдия Кондратьевна: «Айып етпегін, мына Ванямен бір-екі ауыз оңаша сөзім бар еді», — деді.

Иван Иванычты аурухананың алдында тостым. Ұзақ күтуге тура келді. Ол алабұртып шықты. Басын қайта-қайта шайқайды. Енді бірдеңе әпермесең, ештеңе айтпайды бұл. Екеуіміз ескі аурухананың төменгі тепсеңіне, қаз-қатар тізілген дүңгіршектерге қарай беттедік. Егіз-қатар екі стақан тартып жіберіп, шекесінен шып-шып тер шыққан Иван Иваныч ескі орындықта шалқайып, темекісін рахаттана сорады-ай келіп.

— Үйлі болдым, — деді ол ақсия күліп.

— Құттықтаймын! Қалай? — деймін қуанып.

Иван Иваныч маған алғаш көріп отырғандай, таңырқай қарап тамсанар.

— Өзгенің қуанышына өзіңдікіндей қуанатының ұнайды ғой маған! — деп, орнынан тұрып, темекі мен арақ аралас, алайда мынадай минөттерде пәлендей сүйкімсіз де емес, күлімсілеу иісін бұрқыратып кеп-кеп сүйеді-ай.

Сөйтіп, бекер сүйе ме, дүңгіршіктерге сүзіле көз тастайды ғой баяғы. Үшінші стақанды төңкеріп тастап, ақсақ кемпірдің таңғажайып хикаясын шертеді. Клавдия Кондратьевна ақсақ кемпір бола тұра, Иван Иваныч екеуіміз секілденіп, бекерден-бекер, бостан-босқа аузын аңқайтып, құлақтарын қалқайтып жүрмепті. Біз екеуіміздің не үйіміз, не күйіміз жоқ. Ал ақсақ кемпірдің бір басында бес үйі бар екен. Өз атында емес, әрине. Оның төртеуін табан астында, таяу күндері тездетіп сатып, Мәскеуден келіп жатқан қызымен бірге көшіп кетпекші. Ал біреуін Иван Иванычқа тарту етіпті. Үй сатудың кейбір мәселелерінде Иван Иванычтың аты-жөні, ахуалы, келісімі керек боп тұрыпты.

Бір аптадай уақыт өтер-өтпесте біз ақсақ кемпір мен оның мәскеулік қызын пойызға шығарып салдық. Обалы не керек, Клавдия Кондратьевна кетерінде көзінің жасын көлдетіп тұрып жылады-ей. Біздің шаңытыңқырап тұрған шаһарымызды қимады ма, бүкіл өмірі өткен өңіріміздің өзгешелігін кешірек түсінгеніне өкінді ме, өзге де бірдеңелерге өксіді ме, кім білсін. Ақ бұғағы сүйкімсіз емес, көгілдір көзі күз аспаны түстес қызының ұрысқанына елең етпестен, егілді-ай келіп. Пойыз сәл-пәл кешігіңкіреп жетті. Буыншақ-түйіншектерін көтерісіп, купелеріне орналастырдық. Иван Иваныч таңғаларлықтай қалаймақан түрленіп, сергектеніп кеткен. Лыпылдай ләпбайлап, жүгіріп-ақ жүріпті. Қоштасып, купеден шыға бергенімізде, ақсақ кемпір менің қолымнан қайта тартып, өзіне қаратты.

— Білесің бе, милый мой? — деді ол. — Бәлкім, біз қатты қателесетін шығармыз. Анау арыздардың иесі ше, алыстағы таудың баурайынан хат жазатын жігітті айтамын. Мүмкін, ол нағыз, настоящий нормальный адам шығар. Қалғандарымыздың бәріміз — Иван Иваныч та, мына менің мәскеулік қызым да, мен де, сен де, ол да, олар да, тіпті облаткомдағылар да ненормальныйлар шығармыз. Жалғыз ғана нормальный адам сол жігіт болуы мүмкін бе, а? Айтшы... Мүмкін бе осыным, милый?

Ақсақ кемпір алқынып қалды.

— Мүмкін, бәрі де мүмкін, — дедім мен Клавдия Кондратьевнаға керемет риза болып. — Мен де біраздан бері осылай ойлайтынға айналғанмын. Сізге айтсам ба деп, талай-талай оқталып, батылым жетпеуші еді!

— Сен маған ренжімегін, милый, — деді ақсақ кемпір сау қолымен саусақтарымның ұшын сығымдап қойып. — Қош енді, қош болыңдар. Кемшіліктеріміз болса, кешіргейсіңдер. Егер күндердің күнінде сол жігіт келе қалса, немесе хат жазса, менің жаңағы пікірімді жеткізгейсіңдер, жарай ма?

— Уәде береміз, — дедім мен.

— Обещаем! — деді Иван Иваныч билегісі келгендей байызсызданып.

Ақсақ кемпір көшіп кеткеннен кейін тоғыз қабатты тозыңқы үйдің басынан мүлде бақ тайды. Қоғамдық ұйымдар мен мыңғырған мекемелер шетінен шетіней бастады. Бара-бара бізге дағы кезек жетті. Табиғат қоғамымен бір айда, бір күнде таратылдық. Қобыраған қағаздардың арасында қыз-келіншектермен бірге ақырғы шайды ішіп отырғанымызда, ыбырсықтардың ішінен әлдебір таныс жазу көзіме оттай басылды. Абайлап іліп алып, бүктелген тұстарын тегістей тартып, былғанған жерлерін тазартып, қарап кеп-кеп жіберейін. Сөйтсем, шынымен-ақ Тұрақ Тек тауларының түбінен, Сайраннан келген екен. «Соңғы хат» деп, бас жағына, жол ортасына бадырайта бәдіздепті. Сонсоң: «Халық депутаттары облыстық атқару комитетінің төрағасы» деген. Одан кейін аты-жөнін ғана келтірген. Баяғыдағыдай, алғашқы хаттарындағыдай «қазақтың қайраткер перзенті», «ағатай», «жан аға», тағысын-тағылардан түк те жоқ. Салқындау ғана, ресми ресімдепті. Сөйте тұра Тұрақ Тек тұрғыны мына бір жағдайды емін-еркіндеу баян етіпті: «Мен сізге бірталай хат жаздым. Бірде-бір жауап болмады. Жақында Бойтұмар ұштағаны аспанға ұшып кетті. Кеңшардың мәліш қойлары таптай бастағаннан-ақ мен қоршаған бір пұшпағы құс қанаты болып көтерілді, сосын екіншісі, сосын үшінші бұрышы қайырыла оралып, әлденеге оранып, дүр етіп ұшып кеп жөнелді. Мыңға тарта мәліш қой үркіп, Тұрақ Тек етегіндегі жарлауыттан құлап, тұп-тура жеті жүзі түп-түгел мерт болды. Аға шопанымыз ше, ол ордендері мен медальдары сыңғырлаған күйі аузы қисайып, ауруханаға түсті».

Сайран Сауранұлы соңғы хатын аяқтай келе бүй дейді:

«Мен шынымен-ақ үлкен үмітте жүрдім. Енді сенімім сетінеп, үмітім үзілді. Табиғат-Ананың соңғы аманаты Бойтұмардан біржолата айырылдық. Біле білсеңіз, Бойтұмар бүкіл жұртымыздың басындағы бақ еді. Барлықтарыңыз бақты емес, тақты ойлайсыздар. Қош болыңыз. Енді Тұрақ Текке келсеңіздер де, келмесеңіздер дағы, бәрібір. Халық депутаттары облаткомының төрағасына хат жазып отырған — халықтың ең төменгі буынының бір өкілі Сауран Сайранұлы дегейсіздер».

Бұл хат тіпті тіркелмей де, ақсақ кемпірдің тұсындағыдай тәржімеленбей де қалып қойған екен.

Мына пақырларыңыз ақырында шыдай алмады. Бір аптадай кезек күтіп жүріп, облатком төрағасына кіруге қолымыз жеткен. Ол кісі шынында да тым қарапайым көрінді. Орнынан тұрып келіп, қол беріп амандасты. Тек жанарлары жабығыңқылау, тым шаршаулы секілді. «Ешқандай жеке шаруамыз жоқ. Табиғаттың мәселесі еді. Сізге бір кісінің хатын көрсетуге келіп отырмыз», — дедік. Әрине, соңғы хатты һәм орысшаға аударып алғанбыз ғой.

Сөйтсек, облаткомның төрағасына Тұрақ Тек түбінен жазылған хаттардың ешқайсысы да жетпепті. Ол кісі бұған өте қатты өкінетінін, ал мына арзудың айтарлықтай-ақ мәні барын ұғынатынын мағлұм етті. Қайталай көз жүгіртіп, әлсін-әлсін басын шайқап (ненормальный екен деп жүре ме деп қорыққанымыз-ай), түсіністікпен, жеңілдеу ғана жымиыңқырады.

Қазақшасы қораштау екендігін жасырмады. Оған кешірім өтініп, стандартсыз жазу-сызуларды жарататынын екі тілдің егіз-қатар көмегімен аса әсерлі жеткізіп, жылы шырайлы жағдайда, емен есікке дейін шығарып салды. Жолы түссе, жаңағы хат иесінің ауылына қалайда бір барып қайтпаққа тырысатынын айтты...

Оншақты жыл артта қалғанда біз пақырыңыз бағзыдағы тоғыз қабатты тозыңқы үйдің қирандысын көріп, қатты қайран қалдық. Содан бес-алты жылдай бұрынырақта ше, компартияңыздың тез тарай салғанына түк те таңырқамағанбыз.

Арада және бірер жыл өткенде, әлдебір газеттен «Тұрақ Тек тарихи-табиғи қорығын құру туралы» қаулыны оқыдық.

---