Шынығу

Колхоздан таң ата шыққан машина құм - құмның арасында сүңгіп әлі жүр. Қылтың етіп мына шағылдың бүйірінен бір көрінсе, әлден уақытта жоқ болып кетеді. Күн шаңытып боран болайын деп тұр. Шофер енді ашуланайын деді.

— Бұл құрғырдың ауылы қайда кеткен, жер жұтып қойды ма, әлде көкке ұшып кетті ме? Әнеу күні келгенімде осы тұмсықта отырған сияқты еді ғой.

Жаяу борасын құйғытып құммен аралас қарды аспанға көтере бастады. Не маңыраған қой, не үрген иттің даусы естілмейді. Бұған дейін жан баспаған меңіреу жапан дүз сияқты осы маң.

Шофер машинасынан қарғып түсті де шағылдың басына шығып айқай салды. Жауап үн жақын жерден-ақ естілді. Машинаны солай қарай бұрып, қоралауға кетіп бара жатқан қой соңынан ызғытып жетіп келді.

— Ей, Дәулетбек, сендер қоныс аударып кеткенсіңдер ме?

— Қысты күні адам ұзақ қоныс аударушы ма еді. Есіңнен адасқансың ба? Баяғы өзің көрген қыстау емес пе?

— Қайдам, таң атқалы сені іздеп құм - құмның арасына кіріп сабылып жүрмін. Съезге шақырады, — деді ұяңдау келген құрбысы шарт буынған фуфайкесінің ойнына қолын тығып жатып.

Съезге дейді, комсомол съезіне ме? Дәулетбектің ойына өткен аудандық конференцияда Қазақстан комсомолының IX съезіне делегат болып сайланғаны түсті.

— Шақыру қайда?

— Мә!

— Ойбай-ау, мынада ертең таңертең сағат 10-да ашылады дейді ғой. Ертерек неге жеткізбегенсіңдер?

— Ол дауыңды аудандық комсомол комитетіне айт. Сені іздеймін деп тан, атқалы сандалғаным да жетер. Делегат болсаң өзіңе делегатсың, шіренбе маған.

Бұдан әрі саудаласып тұруға уақыт болмады. Дәулетбек алдындағы қойды асыға айдап келді де, Қыдырма ақсақалға жәйді айтып, әлгі машинамен станцияға қарай жөнеп берді.

Матай теміржол станциясы Ақсу ауданының малы қыстайтын, Құрақсу, Тентексу, жайылымдарына ең жақын станция еді. Дәулетбекке қасындағы құрбысы машинаны тіптен жай жүргізіп келе жатқандай көрінеді.

— Ойпырмай, поезд болса жарар еді, үлгере алар ма екем. Қасақана сен де жыбырладың да қалдың ғой.

— Қысты күні, өзі нашар жолда машинаны бұдан артық айдауға болмайды...

...Жіберіңіз деймін, Талдықорғанға жетуім керек. Милиция сержанты осылайша арпалысып жүрген ашаңдау сары жігітті білегінен шап беріп ұстап айырылар емес.

— Неге тәртіп бұзасың. Жүк поезымен жолаушы жүруге болмайды. Неге мінесің оған. Штраф төле.

— Штрабыңды алсаң алшы ағатай, жіберші өзің мені, ұстамашы, мына қағазды көріңізші.

Қағазды оқып шыққаннан кейін манадан бергі ызғарлы милиционер де жұмсап сала берді.

— Бар, бауырым, бара ғой. Бірақ, үлгере алар ма екенсің. Түн ортасы болып қалды, Талдықорғаннан ешкімді таба алмайсың ғой.

Үштөбеден қалаға жүретін автобустың соңғы рейсімен Дәулетбек зырлап келе жатты. Қайда бармақ, кімге жолықпақ, кімнен жөн сұрайды. Қазір бұл барғанда ғой облыстық комсомол комитетінде ешкім болмайды. Не істейді сонда. Суықтан бүрісіп автобус ішінде шоферден сұрағысы келіп еді, «қойшы, бара көре жатармын» деген ой келді.

Автобус орталық көшеге әкеп түсіріп тастады. Қолында шағын түйіншегі бар орта бойлы, ашаң жүзді, көк көзді жас жігіт түн ортасында жалғыз тұр. «Әлде бірі отырған жоқ па екен» деп облыстық комсомол комитетінің үйіне келіп еді, есік берік. Не істеу керек.

— Тәуекел деп Алматыға тартып отырсам... Не болса да сонда көрсем. Осы ой жас жігітті жетектеп таксилер тұратын жерге алып келді.

— Алматыға баратындарыңыз бар ма? — Топтанып тұрған шоферлер сақ-сақ күлді.

— Қызықпысың ей, түн ішінде осыншама жерден Алматыға кім барушы еді? Жуандау келген қараторы армян жігіті гүж ете қалды.

— Бүкіл бір рейске төлейсің бе, мен алып барайын.

— Төлейін.

Жұпыны киінген, әрі бала сияқты болған соң ақшасы жоқ па деп көңіліне секем алды ма, әйтеуір шофер шықпай жатып сауданың басын ашып алуды жөн керді.

— Жеткізіңізші ағай, қанша болса да телейін. Мен шопанмын. Ақша жетеді менде.

Қары кеп жүрістен еріп үлгірген тақ-тақ жол. Жеңіл машина зымырап келеді. Алдыңғы жақта шофердің жанында отырған жас бала жан-жағына қарап қояды. Шіркін, осы кезде оның қиялының қайда кеткенін білсең... Не үшін келе жатыр, кім жіберді оны. Асығып, аптығып ұйытқыған боранда станцияға, одан милиция қармағына ілініп автобусқа түсіп, одан таң алдында міне Алматыға қарай қандай күш зырғытып келе жатқан. Дәулетбектің басында осы ойлар... Күлімсіреп қана зулаған машинаның терезесіндегі

сызаттан соққан самал желге бетін төсейді.

* * *

Күндегі әдетінше жайнаң қағып үйге кіріп келген беті еді.

— Ей, Дәулетбек, отыр мұнда — деген өктем әке даусы естілді.

Жаңа ғана албыртып тұрған жүзі қуарып кетті де, жымдай болып кәрлі әке қасына отыра кетті.

— Сен не сандалып жүрсіңдер, оқуды тастағаның анау, ал енді салпылдап бос жүргенде мүйізің шыға ма, ана басшылардың айтқанын неге істемейсің, неге бармайсың қойға.

— Қойға барып немене... Мен соншама — дей бергенде.

— Тәйт, жоғалт көзіңді, осыдан қойға бармай кер, қыршыныңнан...

Осы сезді айтқанда ашулы әкенің қолына жанында жатқан таяғы түсті. Бұлтарып көрем бе деп отырған Дәулекең есікке қарай ата жөнелді.

— Қойға бармасаң енді қайтып көзіме көрінуші болма. Сен маңдайына тимей ешнәрсе істемейсің. Осыдан сені қойға жібермесем, бала көрмей кетейін.

Әке мінезі Дәулетбекке бұрыннан аян еді. Бір айтса дегенінен қайтпайтын. Ретін тауып анасы арқылы райынан қайтармақ болды оны.

— Ей, шал, жас балаға сонша ақырғаның не?

— Қылжақтатпа, сені мен маған мазар орнатпайды. Өзі адам болсын деп отырмын, мені асырамай-ақ қойсын, көйкектетпе, жібер. Барсын деп айт. Ана көмсамалдары да бірнеше рет келіп кетті ғой, жалғыз сенің балаң емес. Көрсін, барсын оқу тастағыш мықтым.

... Қар сылбырап еріп жатыр. Қара суық жер өңменнен өтеді. Көкала аттының артына мінгескен тұйғындай жас баланың кеңілі кірбің. Үн жоқ, екі аяқты салбыратып қоя беріп, жабысып келе жатыр. Алдында отырған адамның ыңқылдап өлең айтқанын да елер емес.

Ың да шың, қым-қуыт шу. Маңыраған қой-қозының үнінен құлақ тұнады. Осы араға келгенде ғана ат артындағы жас бала сәл селк еткендей болды. «Ал, қарағым келдің, түсіп қал» деді де, әлгі атты қоныс жанына жеткенде Дәулетбекті аяғынан басын үзеңгі ғып түсіріп жіберді.

Шопан Қыдырма Рахметов Әміре ақсақалға жақын адам еді. Дәулетбекті таныды да:

— Оу, келіп қалғансың ба, ал ана қозыларды жайғастыр, —деді алдында иірулі жатқан отарды көрсетіп.

...Таңертең ерте түр деген бала жұлқылап оятқанда көзін әрең ашты.

— Әлгі жібердік дегені сен бе, о...о бүйтіп көмекші болғаның бар болсын... Тұр, жөнел әрі!

Бұл Ақсу ауданының мал шаруашылығына жастарды кептеп жіберіп, қой шаруашылығын қолға алайық деп бастама көтерген сонау бір кез еді.

***

...Жыл қорытындысы шығайын деп жатқан кез. Аудандық комсомол комитеті колхоздардан, совхоздардан өздері жіберген шопанның еңбек нәтижесін дамыл-дамыл сұрап жатты.

Дәулетбек Әміренов. 100 қойдан 121 қозы. Қарамағында 560 саулық бар.

Ақсу жағдайында ол жылдары бұл жаман емес-ті. Кеше әке ызғарымен әрең аттандырған балаға бүгін жұрт назар аудара бастайын деді. Оның фамилиясы аудан басшыларының блокнотына жазылып, озат шопандардың бірінен саналды. Комсомол жөнінде сөз бола қалса, біздің мынадай жас шопанымыз бар деуге тілге тиек болды.

Келесі жылы жайлаудан түсісімен-ақ «Дәулетбек озады» деген сөздер шыға бастады. Қойлары күйлі, күмпиіп түсті жайлаудан. Ел аузы дуалы деген емес пе. Жыл қорытындысы — 100 бастан 132 қозы, алған жүні әр қойдан 3,9 килограммнан айналды.

Үлкен ойға шомып отырды да, Қыдырма қарт мырс етіп күлді. «Ай, Ақылыңнан айналайын Абай - ай, тәрбиеге түзелмейтін мінез бар деген адамның тілін кесер едім»деп қалай тауып айтқансың. Жұрт мына Дәулетбекке қарасыншы. Ауданға аты шығып жүр әне. О, тентек сарым... "Тентек түзеледі, түзелсе мықтап түзеледі деген осы - ay" деді ішінен.

Съезд аяқталып, Алматыдағы опера театрының әсем залынан жұрт концертке дейін демалуға сыртқа шықты. Жастар тез шүйіркелесіп кетпей ме, екі күннің ішінде әр облыстан келгендеріне қарамай, бір-бірімен етене жақын болып кетіпті.

Дәулетбек те состиып, жұғысы алмай жүретінге жатпайды. Іші - бауырыңа кіріп кететін, ашық жарқын мінезі бар. Соған басып көп делегаттармен танысып алған, бір құрбысы:

— Әй, Дәулетбек, сені комсомолдың Оталық Комитетінін мүшесі етіп сайлады. Мақталып жатырсың. Радиодан бүгін таңертең Құнапия Шұлғаубаев екеуіңнің арандағы жарыс туралы да айтып жатыр. Тіпті дүркіреп барасың өзі, — деді.

— Соншама не ерекшелігің бар, салшы ортаға, қалай бағасың осы сен қойды? Сенің әдісінде не құпия бар екен, біз де білейік.

— Ай жігіттер - ай, ерекше деп мені аспаннан түсті ғой дейсіндер ме. Өздерің сияқтымын. Комсомол жіберді, комсомол еңбегімді бағалап көтеріп отыр. Ең бастысы өз ісінді сүйе білуде. Бастапқы кезде мен де қиқақтағам. Жақсы көр жұмысыңды. Не айтам бұдан басқа.

— Жо-жоқ... Сен бізге айт бірдеңе.

— Табысты тудыратын талап, талабың болса табыс деген ешқайда қашпайды. Қой бағу құр соңында жүру емес, мен айтар едім, егер бір қойшы жазушылық қабілеті болып, өзінін күндегі ісін қағазға түсіріп отырса, бір жылда үлкен бір кітап шығар еді. Кітап болғанда қандай, шын мәніндегі тәжірибе кітабы болар еді. Міне, біздер осыны жасайық. Әйтпесе қанша мықты болғаныңмен күндегі топшы - туындыңды, қорытынды -тұжырымыңды лап еткізіп бір жерде айта аласың ба. Түйіп айтар жәй — әрбір күнгі жайылым, әрбір күнгі суаттың сол күні малға жұғымды болды ма, жоқ па. Биылғы қыстауың отарыңа қалай жақты, жайлауың жайлы болды ма? Қой соңынан құр ере бермей осы жайларды байымдап, ішке түйіп жүру керек.

Орынды сөзге талас жоқ дегендей Дәулетбектің бұл әңгімесі әлгі тұрғандарды азды-көпті ұйытқандай болды ау деймін. Тағы да не айтар екен деп сөз күткендей.

— Сені мақтап жүр дейсің, ал менің биылғы көрсеткішім өткен жылғыдан төмендеу болды. 100 қойдан 128 қозы. Мен қазір осыны ойланудамын. Неге кем болды. Қай жерден мүлт жіберіп алдым деймін. Өткен қыста азды-көпті іш тастау болды. Мұның да себебі бар. Бізде «ал мынау жақсы дегенге» жақсыны айт дей береміз. Менің пікірімше қандай таңдаулы болмасын, оның кемшілігі де болады. Осы жөнінде айту қажет. Жақсы жақсы боп қала береді ал кемшілік түзелмей қала берсе, ең жаманы сол. Мен міне қазір осындай ой үстіндемін.

— Ал, Құнапия екеуіңнің қайсысың озасың?

— Оны уақыт көрсетеді.

— Құнапия деген кім өзі? — деп сұрақ қойды, тапал сары жігіт.

— Онымен мен өзім де сырттай таныспын. Алматы облысы Ұйғыр ауданы, Тельман атындағы колхоздың шопаны көрінеді. Радио арқылы оның табысын естідім, жарысқа да түстім. «Атынды сенсең ғана бәйгеге қос» деген. Біз қол жетер табысымызға, істей алар ісімізге сенгендіктен де жарысқа түсіп отырмыз. Естірсіңдер оны әлі.

Съезден Дәулетбек көп жайларды түйіп, көп тұжырымдарға бекінді. Өзінен биік, өзінен жоғары құрбыларына жетсем деп армандады. Осы ойын келе салысымен жаңа қосылған жары Тұрашқа да жеткізді.

— Бұрын жалғыз едім, енді сен барсың қасымда, жетеміз ғой, ә, — деп қалжыңдады.

***

Ол Қазақстан комсомолының IX съезінен кейін туған ойлар еді. Ал 1987 жылы XVI съезд болды. Сонау жылдары радионы бірде тыңдап, бірдей тыңдай алмаса, бұл Съездің жұмысын Дәулетбек телевизордан тапжылмай көрді. Қайта құру кезеңінің сипатын аңғартқан бүкпесіз әңгімені ұйып тыңдады. Бір кезде өзі Қыдырма қартқа көмекші болса, енді Дәулетбектің көмекшілері көп. Біраздан соң «ақсақал» деп те айтатын шығар.

— Өтіп бара жатқан уақыт - ай, — дейді ол. — Кеше ғана біз де жас едік. Сол жас күйімізде қалатын сияқты едік. Айналаң, әсіресе жас өркен сенің де егде тартқаныңды еске салады екен. Бір кезде бізге де қызыққан шығар. Ал мен қазіргі жастарға қатты қызығам. Кейінірек неге тумадым деп те қоям. Мұның өзі уақыттың жақсылығынан болса керек. Басқаны былай қойғанда мен шопан болғаннан бері Қазақстан комсомолының жеті съезі өтіпті. Бір кездегі біздің «Қызылтаң» совхозының қыстауы болған «Құрақсу» бұл күнде басқа Бөрлітөбе ауданына қарап, онда «Құрақсу» совхозы орнады. Қалың құмның ішінде совхоз болады деген ой кімнің кәперіне келген. Осы араның бір кезде ашық қоралы ғана қыстау болғанына бұл күнде сену қиын.

— Жастарға қалай қызықпайсың, — дейді одан әрі Дәулетбек. — Олардың енді тұрағы комплекстер. Бір кездегі біз құсап, 500-600- ден бақпайды қойды. Он мыңдап бағады. Бәрін техникамен жасайды. Сонау алаңғасар шағымда қойшы болмаймын деп қашқақтағаныма бүгін ұялам. Ой саяз ғой, ой... Әкем жарықтық мені зорлағанда бірдеңені білген - ау деймін.

Дәулетбектің қазір тәлімгер деген атағы бар. Осы міндеттің мәнін қалай түсінесіз дегенде ол ұзақ толғады:

— Құрғақ ақылды ежелден жаным жек көруші еді. Біреу сенің өз білетініңді мыжып, ақылгөйсігенде шыдай алмай, «ей, өз ақылың езіңе» деп тұрып кететін ем. Сол себепті де «қиқар Дәулетбек» деген тұмар да тағылған маған. Шынында, білмегенін үйретсең — ұстаздық деген сол емес пе? Менің ұғымымда үйрету деген іспен көрсету, өнегемен жанын баурау. Сөйлей беруді емес, жөндей білуді үйрету керек. Жөндеп бер, жөндеп көрсет. Миыма ұялаған осы ниетімді орындасам — тәлімгер бола алғаным деп білем.

...Әттең, әттең... Шопан мамандығының керектігін жұрт ең болмаса мен құрлы түсінсе. Менің кеш оянғанымдай - ақ түсінсінші. Соның өзінде...

Дәулетбек ойлы көзін алысқа қадап қалды. Ол өз совхозының, өз шәкірттерінің аумағынан да арыға кетіп қалған сияқты. Республика биігінен, тіпті ел билігінен ойлап тұрма екен, қалай?

— Біреудің 200, біреудің 180 қозы алғанын ой дәріптейміз, дәріптейміз - ау кеп. — Бұлар санаулы-ақ адам ғой. Мың қойшы жүзден жүз қозы алуға жете алмай жүргенде жүз қойшының 200- ден алғаны неме тұлға? Мысал үшін айтып отырмын. Ана, ана тоғыз жүз қойшының бір қойдан бір қозыдан алғаны бұдан әлдеқайда артық емес пе. Әттең, әттең... Менің әттеңімнің төркінін түсіндіңіз ғой. Шіркін, осы ойыммен қоса сонау жастық шағым қайта келсе деймін.

Үшінші кейіпкеріміздің өмірі мұңды сезімдерді де қозғайды...

---