Доктор Карл сирек тағдырлы адамдарды іздейді

Қазір ол доктор Карл Кокошко.

Бұл адамды мен білгелі біраз жыл. Алғашқы таныстық былай басталып еді...

1963 жылдың жаз айы. Газеттің қарбалас жұмысымен отырғанмын. Республика Журналистер Одағы басқармасынан телефон соқты.

— Сіз бізге келіп кете аласыз ба? ГДР- ден келген бір журналист өте жолыққысы келеді.

— Жайшылық па?

— Келесіз ғой. Білесіз.

Түскі үзіліс кезі. Күн ыстық. Терлеп-тепшіп Журналистер Одағына келсем етженді қызыл-сары жігіт отыр екен. Мені дегбірсіздене күткен адамға ұқсайды. Орнынан атып тұрды.

— Қошқарбаев жөнінде жазып жүрген журналист сіз бе?

— Иә, мен едім. Оны қайдан білесіз?

— Сізді маған сыртыңыздан осы арада таныстырды. Мен Қошқарбаевты іздеп жүрмін. Оның Алматыдан табылғаны қандай ғажап болды. Қазір үйінде ме екен?

Неміс мықты менен орысша әжептәуір сөйлейді. Екеуміз тілмашсыз - ақ түсінісіп жатырмыз.

— Қошқарбаевты неге іздеп жүрсіз?

— Ол ұзақ тарих. Тапқанымды айтсаңызшы.

ГДР азаматы әрі қарай тағы сөйлеп кетті.

— Менің атым — Карл. Фамилиям — Кокошко. Әкемнің аты Вильгельм.

Герман Коммунистік партиясының мүшесі болған. Фашистер соғыс кезінде азаптап өлтірді. 1945 жылы фашизм құрығанда мен 16 жастағы ғана бала едім. Өзіңіз жақсы білесіз, біз секілді талай немістің көзі шын ашылды ғой. Герман Демократиялық Республикасы дүниеге келді. Мүлде жаңа өмір басталды. Неміс халқының сүйегіне фашизм салған қара таңбаны тазарту, Эрнест Тельман нұсқаған жолмен жүргісі келген немістердің кеп болғанын дәлелдеу, соны тарихқа таныту — міне, басты міндет осы болды.

Бала болса да осы міндетке үлес қосуды арман еттім. Әкемнің өсиеті де солай болатын. Журналистік мамандықты таңдауым да бекер емес-ті. Ақиқатты да, асыл парызды да жазуды мақсат тұттым. Қасымызда тағы бір Германия — ФРГ тұрғында ол міндетті орындаудың өте күрделі екенін түсінетін боларсыз. Идеялық көзқарас, сенім ғана емес, жұртты иландыра білу шеберлігі де таразыға түседі.

Сондай тынымсыз күндердің бірінде, елуінші жылдардың аяқ кезінде, 1945 жылы май айында антифашисттердің шығарған бір листовкасы қолыма түсті. Оны оқып отырып қайран қалдым. Листовкада рейхстагты алғаш кімдердің алғаны жазылыпты. «Бұл оларға не үшін керек болған екен, фашизмнің қарғыс атқан ордасына бірінші жеткендерді немістер де білсін деген ғой».

Осындай ой келіп сол листовканы бойтұмардай сақтап жүрдім. Онда сіздің Қошқарбаевтың аты бар.

— Қазір ол листовка бар ма, — дедім мен де дегбірсізденіп.

— Болғанда қандай!

Карл портфелінің түбінен жамау-жамау сарғыш қағазды алды. Аса бір аяулы дүниедей орап салып қойыпты. Неміс әрпімен басылған.

— Оқыңызшы!

Ол немісшеден орыс тіліне бірден аударды. «Ұмытылмас фактілер. Рейхстагқа бірінші болып лейтенант Қошқарбаев және қызыл әскер Булатов жетті, олар жеңіс жалауын тікті. Ал Рейхстагтың үстіне жеңіс туын тіккен Егоров пен Кантария. Рейхстагтың ішіне біріншілердің қатарында басып кірген Сьяновтың, Грищенконың, Неустроевтың, Давыдовтың, Логвиненконың әскерлері»

Бұл тексті мен тани кеттім. Алғаш ол «Воин Родины» атты дивизия газетінің 1945 жылғы 3 майдағы номерінде жарияланған. Осыны айтқанымда:

— Ендеше сол газет антифашисттердің бірінің қолына түскен, олар неміс тіліне аударып жеке листовка етіп шығарған, - деді Карл. — Өйткені, кейін зерттеу кезінде аңғарғанымдай, антифашисттер Совет Армиясының жеңісі атаулының бәрін тезірек халыққа жеткізуге тырысқан. Әсіресе Берлинде бұл жұмыс мейлінше қатты жүргізілген. Халықты бекер қырылудан сақтандырған олар.

Басқалар секілді Қошқарбаев маған тарихи адам секілді көрінді, оны қайдан тапсам екен деп армандадым! Фамилиясына қарағанда орыс емес, әйтеуір шығыс ұлттарының бірі болу керек деп түйдім. Көріп отырсыз, листовкада ешкімнің адресі, қайдан екені жазылмаған ғой. Тек фамилия, сол фамилияны сарыла іздегеніме, міне бесінші жыл. Совет Одағына осымен бесінші рет келдім. Тәжікстанда, Түркіменстанда, Өзбекстанда, Қырғызстанда болдым. Баратын жерім өлкетану музейлері, Журналистер Одағы. Мандытып еш дерек таба алмадым. «Мұндай жан қалайша белгісіз?». Менің ойымша жұрт оны жақсы білуі керек сияқты. Жоқ, барған жерімнен еш дерек табылмады.

Содан әуелі торығайын дедім. Шынымды айтсам, Қазақстанға тағы да еш нәрсе шықпас деп көңілсіздеу аттанғам.

Бүгін, қонақ үйден шығып, тағы да өлкетану музейін сұрадым. Мені парктің ішіндегі шіркеуге жіберді. Рас, онда аса бай Орталық музей бар екен. ГДР- ден келдім деген соң маған музей қызметкерлері зор ілтипат көрсетіп, түгел аралатты.

Отан соғысы жайлы экспонаттарға келгенде өз көзіме өзім сенбедім.

Көктен іздегенім жерден табылғандай. Ілулі тұрған портреттің астындағы жазуды қайта-қайта оқыдым. Рақымжан Қошқарбаев. Тым дегбірсізденіп кеткенімді байқаған музей қызметкері:

— Ол кісімен жақсы таныс па едіңіз? Біздің ержүрек жерлесіміз, — деді.

— Иә, иә! — деппін қуанғанымнан.

— Ол кісі қайда тұрады?

Музей қызметкері адресін білмегеніне қысылды да, Журналистер Одағына телефон соқты. Міне, содан осында келдім. Мұнда Рақымжанды білмейтін жан жоқ екен. Ақыры, міне, өзіңізді шақыртып отырмыз. Мұндай қуанбаспын. Бес жылғы еңбегімнің жанғанын көрдіңіз бе? — «Істеген — тындырады, іздеген — табады» деген рас екен. Қандай ғажап болды.

Таныстық осылай басталған болатын. Хат жазысып, хабар алысып тұрғанымыз болмаса, содан бері жүз көріспегенімізге 16 жыл болыпты. Ол да мосқал тартқан. Өзі, әйелі — Марта докторлық диссертацияларын қорғаған. Карл дүние жүзінің 40 елін аралап үлгеріпті. Біздің барлық одақтас республикаларында болыпты.

Міне, менің алдыма тек Совет Одағын аралаған сапарынан жазған бес кітабын әкеп қойды. «Қожанасырдың немерелері» — 1967 жылы, «Орыс әдебиеті мен мәдениеті» — 1970 жылы, «Полк перзенттері» — 1974 жылы, «Соғыстан кейін менің қалай өмір сүргім келеді» — 1975 жылы, «Тяньшаньға соғар жолда» — 1979 жылы шығарылған. Әр кітаптың іші толы түрлі-түсті фото, бұл да Карлдың өз жұмысы.

Соңғы «Тяньшаньға соғар жолда» атты кітабын маған мақтана корсетті. Түгел Қазақстанға арналған. Бірінші тарауы тың, ондағы ерлік жайлы. Қостанай облысының «Искра» совхозындағы агроном Александр Поповтың өмірі арқылы неміс оқырмандарына тыңның дүбірлі тынысын жеткізген. Екінші тарау бүтіндей Маңғышлаққа арналыпты. Оның аптаған ыстығына қарамастан мұнай байлығын игерушілердің ерлігі өз бейнесін тапқан. Алматыдағы әсем жерлерінің суреті — В.И.Ленин атындағы сарай, Даңқ мемориалы, «Гүлдер» ансамблі, ән шырқап тұрған Роза Рымбаева, Алатаудың мұз жартастары өз алдына бір төбе.

«Полк перзенттері» атты кітабының тағдыры тіпті қызық екен. Бір сапарында Ұлы Отан соғысында қанша полк перзенттері болғанын білгісі келеді. Осы ой ақыры солардың сирек тағдырлары жайлы кітап тудырады.

— Сіздердің Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова, Рақымжан Қошқарбаевтарыңыз да сирек тағдырлы адамдар, — деді Карл күлімдеп. — Міне, олар туралы жазғандарым. Неміс газеттерінде, журналдарында басылған мақалалардың қиындыларын көрсетті. — Мені аса қызықтырған өмір Сатымбек Төлешевтің өмірі — деді Карл одан әрі. — Оның майдандағы, әсіресе Польша жеріндегі ерлігі — бөлек ерлік. Сатымбектің қайтыс болғанын хабарлағанымда ол қатты қиналды. Кітап фабрикасындағы кабинетінде түсірілген суретті көрсетіп, «Мұндай адамдардың қысқа жасайтыны өкінішті» деді Карл. Кокошконың Алматыға келген соңғы екі сапарында мен демалыста болып, кездесе алмаған едім. Жаңағы деректердің барлығы сол сапарлардың жемісі екен. «Соғыстан кейін менің қалай өмір сүргім келеді» атты кітабының басты кейіпкері Белоруссияда туып өскен Александр Александрович Ульянов. Қазір Москвада тұрады. Соғыс басталғанда 11 жасар бала ол. Тағдыр оны партизандар қозғалысынан бір-ақ шығарған. Сонда байланысшы болған. — Карл Вильгельмович, сіздің ылғи сирек тағдырлы адамдарды іздейтініңіз неліктен?

— Мына дуалдың неге тұрғанын білетін шығарсыз. Бұл дуал - шекара. Бір қала екі дүниеге бөлінген. Ар жағы Батыс Берлин, бер жағы Шығыс Берлин, Батыс Берлиннен, ФРГ- ден біздің өмірімізді даттап, радиодан, теледидардан небір сұмдықты таратып жатады. Осыған біздер, неміс коммунистері, ең алдымен нені қарсы қоюымыз керек. Ақиқатты, идеялық сенімділікті. Ал жаңағы сирек тағдырлы адамдардың бойындағы ең үлкен қасиет — осы сенімділік. Енді түсінікті болар оларға менің неге қызығатыным. Ал сондай сенімділікті әр адамға дарыту, әсіресе, біздің жағдайда, оңай шаруа ма? Жоқ, тіптен де оңай емес. Осыны СЕПГ- нің әрбір мүшесі терең ұғынғандықтан да, сол жолда аянбай еңбек ететіндіктен де халықты соңына ерте алып отыр. Менің түрлі елдерді, оның ішінде сіздің елді жиі аралауым саяхатты сүйетіндігімнен емес, саяси күрескер ретінде, идеология майданының жауынгері ретінде өзімді-өзім шындай түскім келетіндіктен.

Карл Кокошконың «ГДР-СССР» достық қоғамындағы еңбегі жеке әңгіме етуге тұрарлық. Ол өзі түсірген слайдтардан слайд фильм жасайды, сценарийін жазады, ГДР-дың жиырма азаматы 30 жылдыққа байланысты коғамның «Құрметті алтын белгісімен» наградталған. Солардың бірі — профессор Карл Кокошко.

Карлдың тұрған үйі музей іспетті. Жүрген жерінен әкелінген дүниелер рет-ретімен қойылған. Әрқайсысының өзіндік тарихы бар. 1969 жылы Латин Америкасы елдерін аралаған сапарын ол бөлекше еске алады. Еңбекшілердің ауыр тұрмысын, капиталдың езгісін.

---