Абайдың сенім мен дін туралы философиялық толғаулары

Ақын, ойшыл Абайдың рухани қалыптасу, өмірден өз орнын іздеудің рөлі орасан зор болды. Бұл ретте дін маңызды рөл атқарғаны сөзсіз. Абай өзінің ақындық шығармашылығын ұрпақтарына аманат етуге міндетті құдайдың сыйы деп түсінді. Оның лирикаларында жиі естілетін тәннің өлмейтіндігі мен рухтың өлмейтіндігі тақырыбы поэзияның өлместігі тақырыбына ауысады. Абайдың философиялық және діни ізденістері 20 ғасырдың басындағы Шәкәрім, Мағжай сияқты ақындардың шығармашылығында өз жалғасын тапты. Біріншісі Абай лирикасының философиялық-діни мәселесін жалғастырса, екіншісі ғашықтық желінің мұрагері болды деген пікір қалыпты жағдайға айналды.  
Көшпелілердің көне дінінің (пұтқа табынушылық) тартымдылығына қарамастан, діни ғұрыптар мен жоғары билікке үндеуде бақсы немесе «көсем» үлкен рөл атқарғанын атап өткен жөн, ол Құдайдың тағдырын көрушілер мен жүргізушілер рөлін атқарды. Көпшілік бақсыға, оның басқа дүниелік күштермен тіл табыса алатын ерекше қабілетіне сенді. Көшпелілердің өздері көсем мен бақсының ерекше сыйларына қол сұғуға құқы жоқ деп есептегендіктен, олардың Құдай туралы санасы дамымаған.

Абай шығармашылығындағы дін – дүние мен адамды танудың бір жолы, бір түрі. Абай ақын ретінде шындықты іздеуді сөз, сезім арқылы жеткізеді.  Ойшыл ретінде ол философиялық категориялармен әрекет етеді. Оның Құдай мен адам туралы ой толғаулары қайшылықтарға толы, олар дінді сынаушылар (француз энциклопедистері, орыс революцияшыл демократтары) мен абсолютке сенуді жақтаушылар (Платон, Құран ілімдері) идеяларына негізделген. Бұл қайшылық ұлы жанның бойынан шындықты, Құдайды, дүниеден өз бойынан іздеуге құштарлықты тудырады.

Абай белгілі жағдайларға байланысты адамзаттың мәңгілік кітаптарының бірі – Құранға жақын болды. Бірақ Құранды зерттеу мен түсіндірудің өзі тарихта бітіспес екі лагерь тудырды.  Ахмад ибн Ханбал бастаған бір тарап Сөзді қасиетті санап, Құранды тәпсірлеуге тыйым салды. Ал екінші тарап (Халиф-әл-Мумий) Құранды жаттамай, өз мүмкіндігіне қарай түсініп, меңгеру керек деп есептеді. Әрине, сенушілердің үлкен массасы бұл даулардан алыс болды және аз білімнің арқасында қасиетті мәтіндерге дәстүрлі түрде догматикалық көзқарасты ұстанды.  Бұл теологиялық дау да дүниенің танымдылығының философиялық мәселесінің шешімін көрсетеді. Сүйектеніп кеткен, жаңа ой тудыруға қабілетсіз ілім Абайдың ойы мен поэзиясының рухына жат еді. Құранды адамзатты дүние тануға итермелейтін хикметті кітап деп санаған..

Білімге шақыру – Абайдың және Абай поэзиясынан кейінгі дүниетанымының ерекшелігінен туындайтын жарқын ойлардың бірі.  Құран кәрімде абсолютті білімнің Аллаға тән екені белгілі, бірақ білімге сараңдықпен ұмтылып, оны меңгерген адам қасиетті - осылайша Алла Тағалаға жақындап, іргесінен үзіліп, қорқынышты әдеттерден жоғары көтеріледі.  Абайдың Құран мен Мұхаммед ілімін осылайша қабылдауына қарап, ақынның неліктен дін қызметкерлерін сонша сынағаны белгілі болады.  Дала қызметкерлерінің элитасы, дамып келе жатқан теологиясы да, Құран туралы философиялық-теологиялық тартыстар да дала халқына іс жүзінде беймәлім еді. Қазақтар ата-баба культін, басқа пұтқа табынушылық наным-сенім түрлерін қатты ұстанған.

Демек, Абайдың сенім мен дін туралы философиялық толғауларының ерекшелігі оның Құдайды онтологиялық тұрғыдан емес, адамның субъективті әлемі арқылы сындыруынан аңғарылады. Ол адамның діни идеяларының ерекшелігі мен бірегейлігін зерттеп, сенімнің мәнін оның адамның бүкіл күнделікті өміріне әсер ететін адамның адамгершілік санасында көрініс табуынан көреді. Бұл ойшылдың шығармашылығына осындай көзқарас оның діни ілімдерінің өзіндік ерекшелігі мен жаңалығын ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оның дінге деген көзқарасы Абайға Л.Н.Толстой және басқа да ойшылдардың ықпалы болғанымен ғана түсіндірілмейтінін айта кеткен жөн. Абай өз толғауларында өзін дербес, өзіндік ойшыл ретінде көрсетті. Бұл философиялық ойлардың даму логикасы ілімдердің ортақтығы мен үндестігін еріксіз тудыратынын дәлелдейтін мысал.