Бақытсыз күндердің бірі

Мен ауру болсам да, жазушылық жұмысымды тастай алмадым. 1913 жылы 21 февраль күні орыс патшасы Романовтар ұрпағының патша болып таққа отырғанына үш жүз жыл толуына байланысты Федоровкада поп, кулактар, мещандар шіркеуге апарып намаз оқып, өздерінше «той ұйымдастырып», осы тойдың ақыры мастардың көше-көшеде қызыл шеке төбелестерімен аяқталған еді.

Сол күні кешке мен «Бақытсыз күндердің бірі» деген өлең жазбақшы болдым. Бұл менің ойымша, астарлы сөзбен патшаны шенейтін өлең болуы керек еді. Бірақ өлең шықпай қойды.

Мен көптен ойланып жазғалы жүрген романымның басын жазуға кірістім. Сонда ең алдымен романның атын ойлағанда, осы әлгі шықпай қалған өлеңнің атына жақындатып «Бақытсыздардың бір күні» деп атадым. Мен бұл романды біресе қолыма алып, біресе қойып кетіп, екі-үш жыл бойына жазып жүрдім. Бірақ роман аяқталмады. 1919 жылдың жаз айларында мен Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлу» романы мен «Кім жазықты» поэмасын оқып шығып, үлкен әсер алдым. Жазып жүрген романымды Әжібайдың көп әйелінің күнделік өмірлеріндегі трагедиясы сияқты бір аянышты өмірді суреттеу ретінде толықтырып, бұрынғы қолжазбадағыдан басқашарақ етіп жазбақшы болдым. Бірақ сол жылы күзде қолжазба жоғалып кетті.

Менің ойымда «Қалың малдан» кейін көп әйел алушылыққа қарсы бір роман «Әмеңгерлікке» қарсы бір роман жазуым керек еді. «Бақытсыздардың бір күні» романының тақырыбы — осы ойланылған романдардың алғашқысы, яғни көп әйел алушылық тақырыбына арналған роман еді. «Қалың мал» романында әңгіме әйелі өлген шалдың қалың мал беріп, он бес жасар қызды алуы баяндалса, «Бақытсыздардың бір күні» романында әңгіме бір адамның екі-үш әйел алуы жайында еді. Роман уақиғасының желісі ілгеріде «Қара бақсының хикаясы» деген тарауда айтылған уақиғаның негізінде құрылған еді.

Жоғалып кеткен қолжазба бойынша романның бас қаһармандарының тап өздері де (прототиптері) бар еді. Мәселең мұндағы Рахима деген қыздың прототипі «Қара бақсының хикаясындағы» әңгіме болатын қыз еді де, Мұқамеджан деген жігіттің прототипі сол қызды байдан алып кететін жігіт еді. Осы сияқты бұндағы сөз болатын байдың прототипі де сол «Қара бақсының хикаясында» айтылатын біз Кішіқұмға бара жатқанда түсетін байдың кейпі еді.

Бұл романда 1905 жылғы революция кезіндегі қазақ аулында болған әралуан уақиғалар, қазақ кедейлеріне орыстың жұмысшы табының және. кедей шаруаларының ықпалы қандай болғандығы кең қамтылған. Мұнда сол кездегі қазақтың әдет-ғұрпы, салты да толық суреттелген еді. Әсіресе бақсы-балгерлердің қулық-сұмдықтары, дүмше молдалардың ауылда кітап ашып, ауру адамға ішірткі жазып ішкізіп, тұмар жазып беруі сияқты өрескел көзбояушылықтары әшкереленген еді. Бірақ романның аяғы біткен жоқ-ты. Барған сайын меңзетіп әкеткен ауру оны аяқтауға мүмкіншілік бермеді. Сонымен роман 1919 жылдың күзіне дейін де бітпей келіп еді.

Осы қолжазбам басқа да қолжазбаларыммен кітаптарыммен бірге жоғалып кетті. Оның жоғалуы былай болды: 1919 жылдың жаз айларында демалысқа қайттым да, күздей Федоровкаға бара алмай қалдым. Мен Федоровкадан кетерде барлық кітаптарымды және қолжазбаларымды буып-түйіп, өзімнің пәтер үйімде қалдырып, есікті құлыптап бекітіп кеткен болатынмын. Пәтер үйдің есігін ашқызып, ремонт жүргізіпті. Осы кезде ме, немесе сол менен кейін пәтерге кірген адамдар тұрғаннан кейін бе, әйтеуір қайта оралғанымда төсек-орындарым да, кітаптарым да, қолжазбаларым да жоқ болып шықты. Қанша сұрастырсам да, іздесем де таптырмай қойды.