«Мәдениет – қазақ елінің рухани құндылықтарының қазынасы»

        Ежелгі грек, үнді, қытай, египет мәдениеттерінен кем түспейтін қазақ мәдениеті – қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тарихының ең бай қабаты. Кең даланың сұлулығы мен көшпелілердің қиындықсыз өтпеген өмірінің әсерінен бүгінгі біз білетін қазақ мәдениеті пайда болды. Сән-салтанатпен жайылған дастархан, талғампаз және сонымен қатар функционалды киіз үйлер, бұрын-соңды болмаған әдемі киіз бұйымдары, шебер өрнектермен безендірілген киімдер мен бас киімдер, ат ойындары, шешендік өнер, ақындар сайысы - мұның бәрі алуан түрлі және өзіндік ерекше Қазақ мәдениеті. Әрине, қазақ мәдениеті жайлы сансыз дүние айтуға болады, оның шегіне жету мүмкін емес секілді, дегенмен жарқын мысалы ретінде халық музыкасы, салт-дәстүрлер және қолөнер туралы сөз қозғауды жөн көрдім.

       Халық музыкасы халық өмірімен тығыз байланысты. Бұл, әдетте, ауызша түрде өмір сүретін және орындаушылық дәстүрлер арқылы ғана берілетін фольклордың ажырамас бөлігі. XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақтардың өмір-тұрмысын бақылаған саяхатшылар халықтың шығармашылық қабілетін, музыкалық-поэтикалық импровизациясының ұшқырлығын, сәбиден қарт адамдарға дейін бүкіл халықтың музыкалық өнеріне таңданып, таңырқап атап өткені кездейсоқ емес.

Музыкатанушы Болат Сарыбаев қазақтың көне музыкалық аспаптарын зерттеуге зор үлес қосты, оның ерекше еңбегі – қазақ халқының музыкалық фольклорын ғылыми сипаттауға және жан-жақты зерттеуге алғаш талпыныс жасаған. Бұл ретте зерттеуші сабақтас ғылымдар – этнография, археология, тіл білімі деректеріне сүйенді. Өткен ғасырдың ортасына қарай қазақтың көптеген халық аспаптары жоғалып кетті немесе «жою» сатысында болды. Ғалым музыкалық аспаптардың көптеген түрлерін жаңғыртып қана қойған жоқ, сонымен бірге осы аспаптарда орындалатын музыкаға «өмір тынысын берді».

Қазақтың ұлттық музыкасының ғасырлар бойғы даму кезеңінде қалыптасқан халық аспаптарына сыбызғы, саз сырнай, үскірік, тастауық, қамыссырнай, қоссырнай, шаңқобыз, мүйізсырнай, ұран, жетіген, шертер, домбыра, қылқобыз, даңғыра, кепшік, дабыл, дауылпаз, шыңдауыл, асатаяқ, қоңырау сияқты аспаптар түрлері жатады. Болат Сарыбаевтың зерттеуі бойынша ағаш сыбызғылар да болған. Сыбызғы жасау процесі өте қарапайым болғанымен, аспапта ойнау техникасы оңай емес және музыканттан үлкен шеберлікті талап етеді. Әсіресе, құрылғыны орнату назар аударуға тұрарлық. Орындау кезінде түтік орындаушының тісіне салынған. Демек, дәстүрлі ортада оны белгілі бір жасқа дейін ер адамдар ғана ойнай алатын. Сыбызғыны орындау – дыбыс шығарудың ішекті-желмелі стилі, яғни аспапта әуендерді үрлеп, әнші бір мезгілде бурдонды орындайды. Бір музыкант екі дауысты шығарады, сондықтан сыбызғы күйлері екі дауысты болады. Бұл ерекшелік – қазақтың дәстүрлі музыкасының ерекше қыры.

      Барлық уақытта ойындар мен мерекелердің орасан зор әлеуметтік мәні болды. Дәстүрлі халық ойын-сауықтары қазақ халқының шаруашылық, тұрмыстық, рухани өмірінің әртүрлі салаларын қамтиды. Көне дәуірде көшпелі ортада пайда болған дәстүрлі ойындар қазақтың дүниетанымы мен материалдық мәдениетінің ерекшеліктерін көрсетеді және маңызды тәрбиелік, эстетикалық және салт-дәстүрлік қызметтерге ие.

Бауыржан Момышұлы «Қолбасшының күнделігі» кітабында сарбаздың жауынгерлік қасиеттерін тәрбиелеуде халықтың әскери өткені мен ұлттық дәстүрлердің орасан зор рөл атқаратынына өз тәжірибесінен көз жеткізгенін атап өтті. Ал, сайыс, аударыспақ, жамбы ату, ат бәйгесі, күрес сияқты әскери спорттық ойындар әскери өмірге де, қоғамның шаруашылық қызметіне де қатысты кең де әмбебап қызмет атқарды. Ұлттық ойындардың (аламанбайға, көкпар) орасан зор бөлігі неке қию жүйесіне кіретін салтанатты, ғұрыптық мақсатты, сондай-ақ еске алу және жерлеу рәсімдерін қамтыды.

Сонымен бірге, Мұхтар атамыздың бәріне белгілі «Абай жолы» романында отбасындағы маңызды оқиғаларға байланысты ең танымал әдет-ғұрыптар мен дәстүрлері туралы әңгімелейді.

«...Бірақ, әр берекелі тойды серік ететін ерекше сыйлықтар болатын. Қалыңдағы ең қымбаты бесік түрінде құйылған күміс құйма бесік-жамба болды. Құда Алшынбайға берілген бұл басты сыйлық ілу деп аталды. Екі жақ та ілу киітке жауап ретінде екенін біледі және оның қадір-қасиеті бірдей болуы керек. Осыдан он жыл бұрын әке-шешелері кішкентай балаларына құда түсіп жатқанда, Алшынбай тайтұяқ деп аталатын құлын тұяқ пішінді күміс құйманы құдасына сыйға тартты. Бірақ бұл құйма Құнанбайдың қазіргі ілуінен кіші болып шықты. Ал Құнанбайдың Алшынбайдан да жомарттық танытуды көздегенін жұрт айта бастады. Әйтсе де, жұрттың бәрі Алшынбайдың жомарттықтан асып түсуіне жол бермейтініне кәміл сенді...». (1-том, 365-бет).

«...Той берекелі болды, Ойқұдық пен Ералыдағы күзеуде тұрған Ырғызбай, Әнет, Жігітек, Мамайлардың отбасылары шақырылды. Сондай-ақ, Үмітейге құда түсіп келген Көкше руынан да тойға келгендер көп болды. Ол жақтан ат бәйгесі мен көкпарға қатысу үшін жігіттер, жергілікті палуандармен күш салыстыру үшін мықты палуандар келген...» (2-том, 306-бет).

Қазақ мәдениеті салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа өте бай. Басқаларымен қосқанда ол өзінің қонақжайлылығымен танымал. Ежелден қонақжайлылық қазақ халқының ерекше қасиеті саналды. Ғасырлар бойы саяхатшылар мен шақырылған қонақтарға деген ерекше көзқарас қалыптасты. Оларды әрқашан құшақ жая қарсы алып, ерекше ықыласпен, кең пейілділікпен қарсы алды.

       Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің айрықша белгісі оның белгілі бір тарихи кезеңдерде Орталық Азияны мекендеген отырықшы егіншілікпен айналысатын тайпаларының материалдық мәдениетінің жетістіктерін қабылдаған көшпелілер өркениетінің дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыста болуы. Қазақтың қолданбалы өнері кілем тоқу, ою-өрнекті киізден әр түрлі өрнекті кілемдер және тұрмыстық бұйымдар жасау, ою-өрнекті төсеніш тоқу, кесте тігу, өрнек тоқу, ағаш ою және металды көркем өңдеумен ерекшеленеді. Халық шеберлерінің қолынан шыққан туындылардың тұрмыстық, көркемдік, эстетикалық, ғұрыптық, магиялық мәндері болды.

Киіз дайындау - белгілі бір дағдыларды қажет ететін күрделі процесс. Сондықтан оған жүнді дайындап, төсенішке төсеп, ыстық су шашып, нығыздаудан бастап, дайын киіз алуға дейін ауылдың барлық жас тұрғындары атсалысты.

Тоқымашылық және кілем тоқу, төсеніш тоқу – қолөнердің ең көне түрі. Олармен қатар ұсталық кәсіп көшпелі өмірдің қажетіне сай, халықты тұрмыстық және шаруашылық заттармен қамтамасыз етті. Сондықтан ұсталар, дархандар, шеберлер сияқты кісілер үлкен құрметке ие болған. Тіпті халық арасында ұсталардың табиғаттан тыс күштері мен қабілеттері бар деген түсінік болған. Ал қазақ зергерлері өз заттарын сәндік-қолданбалы ою-өрнекте жасап, зергерлік өнердің күрделі тәсілдерін – штамптау, ою, ойық, құю, қаралау, түйіршіктеу, филигран, эмаль жасауды меңгерген.

     Қазақ мәдениетінің тарихы тереңде. Қазіргі Қазақстан – территориясы жағынан әлемде тоғызыншы орында тұрған тәуелсіз, зайырлы мемлекет. Ұрпақтар арасындағы байланыс үзілмеуі үшін халық озық дәстүрлерін, материалдық және рухани мәдениетін сақтайды.

 

Пайдаланылған ресурстар:

1. https://kazpravda.kz/n/duhovnoe-nasledie-velikoy-stepi/

2.https://olketanu.pushkinlibrary.kz/ru/kraevedenie-vko/3160-traditsii-i-obychai-kazakhskogo-naroda-v-romane-m-auezova-put-abaya.html

 

 

Мақала авторы - Өлмесова Аружан. «Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті», «Философия және Саясаттану факультеті», «Дінтану және Мәдениеттану кафедрасы», «6B03102 -Мәдениеттану» білім беру бағдарламасы, 4 курс студенті

Жетекшісі - Кудерина Айжан Нурхамитовна

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: