Алтын Орда дәуіріндегі каллиграфияның даму ерекшеліктері

Муратов Бекмухамед Куатұлы

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.

Аңдатпа. Бұл мақалада Орталық Азияда, Кавказда және Шығыс Еуропада әртүрлі мәдениеттер мен дәстүрлердің жақындасуымен ерекшеленетін Алтын Орда дәуіріндегі каллиграфияның ерекше ерекшеліктері қозғалады. Тарихи дереккөздерге, қолжазбаларға, жазуларға және көркем артефактілерге сүйене отырып, бұл зерттеу каллиграфияның Алтын Орданың әлеуметтік-мәдени контекстінде қалай дамығанын зерттейді және оның діни, саяси және көркемдік бірегейліктің динамикалық көрінісі ретіндегі рөлін түсіндіреді. Көшпелі өмір салтының, мәдениетаралық әсердің, Исламдық және сәулеттік патронаттың өзара әрекеттесуін талдай отырып, бұл мақала Еуразия тарихының осы трансформациялық кезеңінде каллиграфияның көркемдік көріністің ерекше түрі ретінде дамуы туралы түсінік береді.

Түйінді сөздер: каллиграфия, Алтын Орда, эстетика, жазбаша бейнелеу өнері, мәдени байланыс.

Аннотация. В данной статье затрагиваются специфические особенности каллиграфии эпохи Золотой Орды, отличающиеся сближением различных культур и традиций в Центральной Азии, на Кавказе и в Восточной Европе. Основываясь на исторических источниках, рукописях, надписях и художественных артефактах, это исследование исследует, как каллиграфия развивалась в социокультурном контексте Золотой Орды, и объясняет ее роль как динамического выражения религиозной, политической и художественной идентичности. Анализируя взаимодействие кочевого образа жизни, межкультурного влияния, Исламского и архитектурного покровительства, эта статья дает представление о развитии каллиграфии как особого вида художественного самовыражения в этот трансформационный период Евразийской истории.

Ключевые слова: каллиграфия, Золотая Орда, эстетика, письменное изобразительное искусство, культурные связи.

Annotation. This article touches upon the specific features of calligraphy of the Golden Horde era, characterized by the convergence of different cultures and traditions in Central Asia, the Caucasus and Eastern Europe. Based on historical sources, manuscripts, inscriptions, and artistic artifacts, this study explores how calligraphy developed in the sociocultural context of the Golden Horde, and explains its role as a dynamic expression of religious, political, and artistic identity. Analyzing the interaction of nomadic lifestyle, intercultural influence, Islamic and architectural patronage, this article gives an idea of the development of calligraphy as a special kind of artistic expression in this transformational period of Eurasian history.

Keywords: calligraphy, Golden Horde, aesthetics, written visual arts, cultural ties.

Кіріспе

XIII ғасырдағы моңғол жаулап алуларынан туындаған кең және қарқынды дамып келе жатқан көшпелі империя Алтын Орда Еуразияның мәдени және көркемдік мұрасында өшпес із қалдырды. Каллиграфия өзінің кең салаларында дәуірдің мәдени бірігуінің, діни құлшыныстың және көркемдік инновацияның квинтессенциалды мәніне айналды. Орталық Азия даласынан бастап Кавказ бен Шығыс Еуропаның қалалық орталықтарына дейін каллиграфия өнердің қасиетті түрі, беделдің символы және зияткерлік алмасу арнасы ретінде өркендеді.

Бұл кіріспе Алтын Орда дәуіріндегі каллиграфияның бай және көп қырлы әлемі туралы түсінік береді, оның тарихи маңыздылығы, мәдени контексті және тұрақты мұрасы туралы түсінік береді. Алтын Орданың көшпелі ортасындағы каллиграфияның эволюциясын және оның көрші өркениеттермен өзара әрекеттесуін бақылай отырып, бұл зерттеу каллиграфияның жеке тұлғаның, идеологияның және эстетикалық қабылдаудың динамикалық көрінісі ретіндегі рөлін жарықтандыруға тырысады.

Алтын Орда кезеңіндегі каллиграфияның дамуындағы негізгі факторлар

Алтын Орда кезеңіндегі каллиграфияның дамуына аймаққа және сол кездегі тарихи контекстке ғана тән бірнеше факторлар әсер етті. Ислам каллиграфиясы басым форма болып қала бергенімен, оның осы кезеңдегі дамуын сипаттайтын белгілі бір ерекшеліктер болды:

Мәдениетаралық әсерлер: Алтын Орда Орталық Азия, Кавказ және Шығыс Еуропаның бір бөлігін қамтитын кең аумақты қамтыды. Бұл әр түрлі географиялық кеңістік түркі, моңғол, парсы және орыс сияқты әртүрлі мәдени әсерлерді біріктірді. Нәтижесінде Алтын Орда кезеңінің каллиграфиясы осы әртүрлі мәдениеттердің элементтерін біріктіріп, бірегей стилистикалық комбинациялар мен вариацияларға әкелген болатын.

Көшпелі өмір салты: Алтын Ордадағы моңғолдар мен түркі халықтарының көшпелі өмір салты каллиграфия практикасына әсер етті. Каллиграфия қалалық орталықтар мен діни мекемелерде терең тамыр жайған отырықшы қоғамдардан айырмашылығы, көшпелі қауымдастықтар жеке заттардағы, байрақтар және мөрлердегі жазулар сияқты каллиграфияның ыңғайлы, портативті түрлеріне көбірек сүйенген.

Исламның рөлі: Ислам Алтын Ордада біріктіруші мәдени және діни күш ретінде қызмет етті, ал каллиграфия Ислам ғылымымен, діни практикамен және сәулеттік ою-өрнектермен тығыз байланысты болды. Алайда моңғолдардың көшпелі табиғаты күрделі ою-өрнекке емес, функционалдылыққа баса назар аудара отырып, каллиграфияға прагматикалық көзқарасқа әкелген.

Білімді беру: Алтын Орда өзінің кең аумағында идеялармен, біліммен және көркемдік техникамен алмасуға ықпал етті. Тәжірибелі каллиграфтар қалалар мен аймақтар арасында саяхаттап, өз тәжірибелерін таратып, каллиграфияның таралуы мен дамуына үлес қосты. Бұл білім алмасу каллиграфиялық тәжірибеде аймақтық стильдер мен вариацияларды тудырған.

Архитектуралық жазулар: Алтын Орда кезеңі көптеген мешіттердің, сарайлардың және басқа да архитектуралық құрылыстардың әр түрлі жазбалармен безендірілгеніне куә болды. Бұл жазулар сәндік мақсаттарға ғана емес, сонымен қатар діни және саяси хабарларды да жеткізді. Бұл архитектуралық жазулардың стилі мен орындалуына Алтын Ордада болған әртүрлі мәдени және көркемдік дәстүрлер әсер еткен.

Алтын Орда дәуіріндегі жазудың негізгі стильдері.

Алтын Орда кезіндегі Каллиграфия, әсіресе оның ықпалындағы аймақтарда, негізінен ислам дәстүрін ұстанды. Ислам каллиграфиясы - ислам мәдениетіндегі практикалық және эстетикалық мақсаттарға қызмет ететін жоғары бағаланған өнер түрі. Алтын Орда кезеңінде каллиграфия негізінен діни мәтіндер үшін қолданылды, дегенмен оны әкімшілік құжаттар мен жазулар сияқты зайырлы контексттерден табуға болады.

Алтын Орда дәуірінде ислам каллиграфиясында жиі қолданылатын жазу стильдеріне мыналар жатады:

Куфалық стиль: араб жазуының ең көне түрлерінің бірі болып табылатын бұл шрифт Құран мен басқа да діни мәтіндерді көшіру үшін кеңінен қолданылды. Ол бұрыштық, баспа әріптеріне ұқсас әріптермен сипатталады, бұл оны архитектуралық жазуларға өте қолайлы етеді (сурет-4).

Насх стилі: Насх - бұл X ғасырда пайда болған. Насх стилі түсінікті және өзге мұсылан халықтарда түсінікті болғандықтан Құран мен басқа да діни мәтіндерді көшіруге арналған стандартты стильге айналған қолжазба. Насхтағы “фатха”, ”кясра”, ”дамма” арқылы әрбір әріпті оқу мүмкіндігі пайда болды (сурет-1). Ол анық, біркелкі орналасқан әріптерімен танымал және қолжазбалар мен сәндік жазуларда жиі қолданылады (сурет-4).

Сурет-1. Насхтағы “фатха”, ”кясра”, ”дамма”.

Тулут стилі: Тулут - ұзартылған вертикальдармен және кең қисықтармен сипатталатын керемет, монументалды жазу стилі. Ол мешіттерде, сарайларда және басқа да сәулет құрылыстарында сәндік жазулар үшін жиі қолданылған (сурет-2).

Сурет-2. Қырым түбегі, Ескі Қырым қалашығындағы Өзбек ханның мешітіндегі “тулут” стилімен безендірген стела. Ломакин Д.А. “Медресе-мечеть Узбека в Старом Крыму: сквозь пространство и время” еңбегінен.

Насталик стилі: Насталик - XIV ғасырда Парсы елінде пайда болған қолжазба. Алтын Орда дәуірінің соңында пайда болғанымен, ол кейінгі пост-Алтын Ордалық хандықтардың каллиграфиясында кеңінен қолданыла бастады. Насталик өзінің ағындылығымен және талғампаз, тегіс сызықтарымен танымал, бұл оны поэзия мен әдеби шығармаларға ерекше қолайлы етеді.

Алтын Орда дәуіріндегі Каллиграфия әр түрлі беттерді, соның ішінде қолжазбаларды, діни мәтіндерді, архитектуралық жазуларды және сәндік заттарды безендірді. "Катибалар" немесе "хаттаттар" деп аталатын тәжірибелі каллиграфтар мәтіндерді мұқият көшіріп, көбінесе өз жұмыстарына күрделі өрнектер мен сәндік элементтерді қосқан.

Алтын Орда кезеңіндегі ислам каллиграфиясы діни білімді беру құралы ғана емес, сонымен бірге көркемдік көрініс пен тақуалықтың бір түрі болды. Ол бүгінгі күнге дейін Алтын Орданың ықпалындағы аймақтардың бай мәдени мұрасын көрсете отырып, өзінің сұлулығымен, дәлдігімен және рухани маңыздылығымен құрметтелуді жалғастыруда.

Алтын Орданың каллиграфиясына әсер еткен танымал каллиграфтар.

XIII-XV ғасырларды қамтыған Алтын Орда мәдени гүлдену мен көркемдік жаңашылдық кезеңі болды. Алтын Орда каллиграфия шеберлерінің нақты есімдері кейінгі ислам өркениеттері өкілдерінің есімдері сияқты жақсы құжатталмағанымен, дәуірдің көркем ландшафтында өз іздерін қалдырған шебер каллиграфтар болғаны сөзсіз. Міне, Алтын Орда кезінде каллиграфияның дамуына үлес қосқан бірнеше көрнекті қайраткерлер:

Сибт Әл-Мульк Әл-Казари. Сибт Әл-Мүлк Әл-Қазари XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында өмір сүрген әйгілі каллиграф болды. Ол Парсы және Таяу Шығыстың кейбір бөліктерін басқарған моңғол хандығы Елханатта хатшы және сот қызметкері болған. Ол Алтын Ордамен тікелей байланысты болмаса да, оның әсері көрші аймақтарға таралуы мүмкін және оның жұмысы осы кезеңдегі каллиграфиялық шеберліктің жоғары деңгейінің мысалы болып табылады.

Мир Әли Табризи. Мир Әли Табризи XIV ғасырда өмір сүрген көрнекті парсы каллиграфы болды. Ол “насх” жазуындағы шеберлігімен танымал болды және кейінірек парсы тілінде сөйлейтін әлемдегі ең көрнекті каллиграфия стильдерінің біріне айналған “насталик” жазуының негізін қалаушылардың бірі болып саналады. Ол негізінен Елханатта жұмыс істегенімен, оның әсері мәдени алмасу мен сауда жолдарының арқасында Алтын Орда территорияларына жеткен болуы мүмкін.

3 сурет. Низамидің "Хосроу және Ширин" кітабының каллиграфиясы бар алғашқы беті Мир Әли Табризи. Табриз, 1410 жыл. Фрир өнер галереясы. Насх стилі.

4 сурет. Алтын Орда ханы Тоқтамыс ханның қара түспен “насх” және қызыл түспен төртбұрышты “куфалық” стилімен жазылған жарлығы. 1381 жыл. Эрмитаж коллекциясынан.

Юсуф Әл-Маварди: Юсуф Әл-Маварди 14 ғасырда Персиядағы моңғолдардың мұрагері Елханатта өмір сүрген әйгілі каллиграф болды. Ол “насх” жазу шеберлігімен және Құран транскрипциясы өнеріне қосқан үлесімен танымал болды. Оның жұмысы негізінен Елханатпен байланысты болғанымен, оның әсері ұқсас каллиграфиялық дәстүрлер басым болған Алтын Ордаға іргелес аймақтарға таралуы мүмкін.

Ибрахим ибн Хилял Әл-Мавсили: Ибрахим ибн Хилял Әл-Мавсили 14 ғасырда қазіргі Ирак территориясындағы Мосулда өмір сүрген әйгілі каллиграф болды. Ол өзінің талғампаз жазуымен танымал болды Тулут және ислам каллиграфиясы саласына қосқан үлесі. Ол Алтын Ордамен тікелей байланысты болмаса да, оның жұмысы осы кезеңдегі кең ислам әлемінің көркемдік жетістіктерін бейнелейді және көршілес аймақтардағы каллиграфтарды шабыттандырған болуы мүмкін.

Алтын Орданың каллиграфия шеберлері туралы нақты мәліметтер аз болуы мүмкін, бірақ бұл дәуір сол кездегі бай көркемдік мұраға үлес қосқан шебер каллиграфтардың болуымен ерекшеленгені анық. Алтын Орда мемлекетінде жазумен көбінесе діңи қызметкерлер мен ұйғыр-парсы шеберлер айналысқан. Бұл шеберлер өздерінің ұқыпты шеберлігі мен шығармашылық инновациялары арқылы бүгінгі күнге дейін таңданыс пен зерттеуді жалғастыратын өшпес мұра қалдырды.

Алтын Ордада каллиграфия қолдаңған салалар.

Түркі тілдерінде "Ярлыгчы" (жарлықшы) немесе "Битигчи" (жазушы) деп аталатын Алтын орданың қызметкерлері империяның әкімшілік механизмінде шешуші рөл атқарды. Кеңсе қызметінің ұйымдастырылуы мен құрылымы туралы нақты мәліметтер аз болғанымен, тарихи жазбалар мен есептер оның Алтын Орда әкімшілігіндегі функциялары, міндеттері мен маңызы туралы түсінік береді.

Әкімшілік функциялары: Алтын Орданың кеңсе қызметі көптеген әкімшілік міндеттерді орындауға, соның ішінде есеп жүргізуге, құжаттарды рәсімдеуге және хат алмасуға жауапты болды. "Битигчи" немесе "Даругачи" деп аталатын кеңсе қызметкерлері ресми жазбаларды жүргізумен, жерге меншік құқығын тіркеумен және санақ деректерін жинаумен айналысқан. Бірақ-та Даруғалардың әкімшілік қызметі жайлы тарихи ескерткіштер табылмады.

Мемлекеттік сот: хан үкімін немесе қазылардың сот шешімін жаздыратын кеңсе қызмет атқарушылар. Кеңсе қызметкерлері қади (исламдық қазылар) сот процестерін құжаттауға, сот шешімдерін жазуға және сот хаттамаларын жүргізуге көмектесті. Олар сондай-ақ заңды құжаттар мен келісімшарттарды жасауға қатысқан.

Байланыс және дипломатия: Алтын Орданың кең аумақтық кеңістігін ескере отырып, саяси тұрақтылықты сақтау және көрші мемлекеттермен қарым-қатынасты басқару үшін тиімді байланыс пен дипломатия қажет болды. Іс жүргізушілер дипломатиялық хат-хабарларды аударуға, шарттар мен келісімдердің жобаларын жасауға, хатты қандай дәрежелі адамға жіберетініне байланысты хат жазуда каллиграфияны қолдануға және дипломатиялық миссияларды үйлестіруге жауапты болар еді.

Білім және сауаттылық: кеңсе қызметі Алтын Ордада білім мен сауаттылықты ілгерілетуге де қатысқан. Кеңсе қызметкерлері хат пен арифметиканы білетін, әкімшілер мен бюрократтардың келесі буынына мұғалім және тәлімгер ретінде қызмет ететін сауатты адамдар болды.

Мәдени және интеллектуалды алмасу: кеңсе қызметі Алтын Орда ішінде және одан тыс жерлерде мәдени және интеллектуалды алмасуға ықпал етті. Қызметкерлер империяның космополиттік рухына үлес қосып, мәдениетаралық диалог пен ынтымақтастықты дамыта отырып, әртүрлі тілдермен, мәдениеттермен және идеялармен таныса алды.

Жалпы, Алтын орданың каллиграфия қызметі империяның әкімшілік аппаратының тиімді жұмысына мен сыртқы саясатының тұрақтығына маңызды рөл атқарды. Жазушы қызметкерлері туралы нақты мәліметтер шектеулі немесе жоқ болса да, олар басқару аппаратына, дипломатияға және мәдени алмасуға қосқан үлесі ортағасырлық әлемдегі ең қорқынышты империялардың бірінің тарихы мен мұрасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.

Қорытынды

Қорытындылай келе, Алтын Орда дәуірінің каллиграфиясы исламдық негізмен, көшпенділердің бейімделуімен, мәдениетаралық әсерлерімен, сәулеттік әшекейлерімен және берік мұрасымен сипатталды. Ол ортағасырлық әлемдегі ең қуатты империялардың бірінде өркендеген белсенді мәдени алмасу мен көркемдік инновациялардың үлгісі болды.

Пайдаланған әдебиеттер.

1) Бартольд, В. В.  Тюрки. 12 лекций по истории тюркских народов Средней Азии / В. В. Бартольд. — Москва: Издательство Юрайт, 2024. — 154 с.

2) Березин Н.И. Тарханные ярлыки Тохтамыша, Тимур-Кутлука и Саадат-Гирея. — Казань, 1851. — 56 с.

3) Юсуф Баласагунский. Благодатное знание / Перевод и комм. С.Н. Иванова. —  Москва: Наука, 1983. —  558 с.

4) Рубинчик Ю.А. Персидский алфавит и транскрипция // Персидско-русский словарь. — Москва: Русский язык, 1985. — Т. I. — С. 24— 27.

5) Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т. I. Извлечения из арабских сочинений, собранные В.Г.Тизенгаузеном / Подгот. к нов. изд., введение, доп. и коммент. Б.Е.Кумекова, А.К.Муминова. —  Алматы: Дайк-Пресс, 2005. —  711 с.

6) Хатиби С. Персидские документальные источники по социально-экономической истории Хорасана XIII-XIV вв. / С. Хатиби. — Ашхабад, 1985. — 134 с.

7) История Казахстана в арабских источниках. Том I. Алматы: Дайк-пресс, 2005 г. — 713 с.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: