Заңдылық және заңсыз еңбек практикасы: проблемалар және олармен күресу

"Тұран университеті" білім беру мекемесі ф.ғ. к., қауымдастырылған профессор.,
"МАМ" академик Тулекова Гульжан Хажмуратовна Алматы қ., Қазақстан Республикасы "Тұран университеті" білім беру мекемесі
"Тұран университеті" Абдигали Асель

Аңдатпа

Бұл мақалада Қазақстан Республикасында заңды және заңсыз еңбек практикаларының арасындағы шекараны ажырату және оларды реттеудегі заңнамалық шаралардың тиімділігі талданады. Елде жүргізіліп жатқан заңнамалық реформалар мен еңбек нарығындағы заңсыз әрекеттерді анықтау және оларға қарсы күрес шараларының маңызы зор. Мақала, сонымен қатар, заңсыз еңбек практикаларының экономикаға және қоғамдық өмірге тигізетін зиянын, оның ішінде жұмыс күшінің құқықтарының бұзылуы, жұмыссыздық деңгейінің өсуі және әлеуметтік өмір сүру деңгейінің төмендеуін қамтиды. Мақала, заңсыз еңбек практикаларына қарсы күресте Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің рөлін ерекше атап көрсетеді және осы бағыттағы мемлекеттік саясаттың нәтижелері мен болашақтағы мүмкіндіктерін сипаттайды.

Түйін сөздер: заңды еңбек, заңсыз еңбек, еңбек кодексі, еңбек нарығы, заңнамалық реформалар, әлеуметтік өмір сүру деңгейі, жұмыс күшінің құқықтары.

«LEGAL AND ILLEGAL LABOR PRACTICES: PROBLEMS AND COMBAT THEM»

Abstract

This article analyzes the effectiveness of legislative measures in the Republic of Kazakhstan to distinguish between legal and illegal labor practices and their regulation. The legislative reforms carried out in the country, the identification of illegal activities in the labor market and measures to combat them are of great importance. The article also examines the damage that illegal labor practices cause to the economy and public life, including violation of labor rights, rising unemployment and declining social standards. The article emphasizes the role of the Labor Code of the Republic of Kazakhstan in the fight against illegal labor practices and describes the results and future opportunities of state policy in this direction.

Key words: leg1al work, illegal work, Labor Code, labor market, legislative reforms, social standard of living, labor rights.

«ЛЕГАЛЬНАЯ И НЕЗАКОННАЯ ТРУДОВАЯ ПРАКТИКА: ПРОБЛЕМЫ И БОРЬБА С НИМИ»

Аннотация

В данной статье анализируется эффективность законодательных мер в Республике Казахстан по разграничению законных и незаконных трудовых практик и их регулирования. Большое значение имеют проводимые в стране законодательные реформы, выявление противоправной деятельности на рынке труда и меры борьбы с ней. В статье также рассматривается ущерб, который нелегальная трудовая практика наносит экономике и общественной жизни, включая нарушение трудовых прав, рост безработицы и снижение социальных стандартов. В статье подчеркивается роль Трудового кодекса Республики Казахстан в борьбе с незаконной трудовой практикой и описываются результаты и будущие возможности государственной политики в этом направлении.

Ключевые слова: легальная работа, нелегальная работа, Трудовой кодекс, рынок труда, законодательные реформы, социальный уровень жизни, трудовые права.

Кіріспе

Еңбек нарығының дамуында заңдылықты сақтау мен еңбек құқықтарын қорғау маңызды орын алады. Қазақстан Республикасында еңбек қатынастарын реттеуде заңдылықты қамтамасыз ету мен заңсыз еңбекке қарсы тұрудың айрықша мәні бар. Заңсыз еңбек практикаларының болуы, әсіресе құрылыс саласында, кәсіпорындарда және көлеңкелі экономикада кең таралғаны ел экономикасына күрделі әсер етеді, бұл әлеуметтік тұрақсыздыққа және ұлттық экономикаға залал келтіреді.

Мемлекеттік саясаттың негізгі мақсаты – заңсыз еңбекке қарсы тұру арқылы жұмысшылардың құқықтарын қорғау және еңбек шарттарының сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Еңбек Кодексі және басқа да заңнамалық актілер арқылы құрылған реттеу механизмдері еңбек қатынастарындағы заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.

Осы мақалада Қазақстан Республикасының заңды және заңсыз еңбек практикаларын, олардың экономикаға және қоғамға тигізетін әсерін зерделей отырып, заңнамалық шешімдер мен әдістердің тиімділігін талдау жасалады. Бұл арқылы еліміздегі заңды және заңсыз еңбек практикаларының алдын алу және олармен күресу бойынша ұсыныстар әзірленетін болады.

Материалдар мен әдістер

Зерттеудің негізі ретінде Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі мен басқа да заңнамалық актілер қарастырылды. Бұл актілер жұмыс берушілер мен жұмыс істеушілер арасындағы еңбек қатынастарын реттейтін заңдылық негіздерді қамтамасыз етеді.

Әдістемелік тәсілдерге келетін болсақ, біріншіден, заңнамалық мәтіндерді талдау жүргізілді. Бұл әдіс Еңбек Кодексіндегі жекелеген ережелердің заңсыз еңбек практикаларына қалай қолданылатынын анықтауға көмектесті.

Зерттеу барысында халықаралық тәжірибелер де зерделенді, олар Қазақстандағы еңбек заңнамасын одан әрі жетілдіру және заңсыз еңбекке қарсы күрес жүргізу үшін пайдалы болды. Бұл зерттеудің негізгі мақсаты — заңды және заңсыз еңбек практикаларын толығырақ анықтап, оларға қарсы тиімді шаралар ұсыну болып табылады.

Нәтижелер

Заңдылық және заңсыз еңбек практикасы әр түрлі елдерде көптеген проблемаларды туындатады және олармен күресу үшін тиімді шаралар қажет.

Заңдылық еңбек практикасы — бұл жұмыс берушілердің заң жүйесінің талаптарына сәйкес келетін жұмыс ұйымдастыру жолдары. Бұл практика жұмысшылардың құқықтарын қорғауға және жұмыс ортасының әділеттілігін арттыруға бағытталған. Заңдылық еңбек практикасының негізгі аспектілеріне тоқталайық.

Жұмыс берушілер жұмысшыларға олардың жұмыс істеген сағаттарына және орындаған жұмыстарының сипатына сәйкес әділ жалақы төлеуі керек. Бұл жалақы минималды жалақы стандарттарына сәйкес болуы тиіс және жұмысшылардың өмір сүру деңгейін қолдауға жеткілікті болуы керек.

Жұмыс берушілер жұмыс орындарында жұмысшылардың денсаулығын және қауіпсіздігін қамтамасыз етуі қажет. Бұл, мысалы, қауіпсіздік жабдықтарын ұсыну, қауіпті жағдайлардан қорғау шараларын қабылдау және жұмыс орындарындағы қауіпсіздік нормаларын орындауды қамтиды.

Жұмысшылардың жұмыс уақыты мен демалыс күндері заңмен реттелуі тиіс. Бұл жұмыс уақытының апталық немесе күнделікті шектерін, сондай-ақ төленетін демалыс күндерін айқындайды. Мұның мақсаты — жұмысшылардың денсаулығын сақтап, тым көп жұмыс істеуден туындайтын стресстен қорғау.

Жұмысшылардың әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, зейнетақы жинақтары сияқты әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар, жұмысшылардың жұмыстан босату, жалақы төлемі және жұмысқа орналастыру сияқты процестерде әділеттілікті сақтау маңызды.

Жұмыс орнында жыныстық, нәсілдік, этникалық немесе басқа да себептерге байланысты кемсітушілікке жол берілмеуі тиіс. Барлық жұмысшылардың жұмысқа тартылуы, жұмыста өсуі және жалақы төлеу әділ және ашық болуы керек.

Бұл аспектілердің барлығы заңдылық еңбек практикасының негізін құрайды және жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасындағы сенімділік пен өзара құрметті арттыруға ықпал етеді.

Заңдылық еңбек практикасы көптеген оң әсерлерге қарамастан, әр түрлі салаларда және жұмыс орындарында кездесетін бірқатар мәселелерге тап болады. Бұл мәселелер жұмысшылардың құқықтарын қорғауға кедергі келтіруі мүмкін, сонымен қатар жұмыс орындарының үнемділігі мен өнімділігіне зиян тигізуі мүмкін. Мыналар заңдылық еңбек практикасының жиі кездесетін проблемалары:

1. Жұмысшылардың құқықтарын тану

Жұмысшылардың заңды құқықтары жұмыс берушілер тарапынан жиі елемеушілікке ұшырайды. Мұның ішінде жұмыс уақытының артық сағаттары үшін ақы төленбеуі, демалыс күндері мен мереке күндері жұмыс істеуге мәжбүрлеу және жұмысшылардың өз құқықтары туралы ақпаратқа қолжетімділігінің болмауы кіреді.

2. Қауіпсіздік стандарттарының сақталмауы

Көптеген жұмыс орындарында, әсіресе құрылыс және өнеркәсіп салаларында, қауіпсіздік стандарттарын сақтауда кемшіліктер болуы мүмкін. Бұл жұмысшылардың жарақат алуына және тіпті өлімге әкелуі мүмкін.

3. Дискриминация және жыныстық зорлық - зомбылық

Жұмыс орындарында жынысына, нәсіліне, этникалық шыққан тегіне, діни сеніміне немесе жасына байланысты дискриминация жиі кездеседі. Сондай-ақ, кей жұмыс орындарында жыныстық зорлық-зомбылық мәселелері де бар, бұл жұмысшылардың әл-ауқатына тікелей әсер етеді.

4. Мигрант жұмысшылардың құқықтары

Мигрант жұмысшылар жиі заңдық құқықтарының толық қамтамасыз етілмеуіне ұшырайды. Олардың кейбіреулері жарамсыз жұмыс шарттарында жұмыс істеуге мәжбүр болады, бұл олардың денсаулығына және әл-ауқатына зиян келтіруі мүмкін.

5. Жалақының кешіктірілуі және төленбеуі

Кейбір жұмыс берушілер жұмысшыларға жалақыны уақтылы төлемейді немесе мүлдем төлемейді, бұл жұмысшылардың қаржылық қиыншылықтарға ұшырауына алып келеді.

Саккиев бұл мәселелерді шешу үшін тиімді заңнамалық өзгерістер, жұмыс берушілердің міндеттемелеріне қатаң қадағалау және жұмысшылардың өз құқықтарын түсінуі мен оларды қорғай білуі қажет екенін атап кетті. [1]

Заңсыз еңбек практикасы — бұл жұмыс берушілердің еңбекке қатысты заңнамаларды айналып өтуі немесе оларды бұзуы арқылы жүзеге асырылатын әрекеттер. Бұл практикалар жұмысшылардың құқықтарының айтарлықтай бұзылуына әкеліп соғады және еңбек нарығының саулығына зиян келтіреді. Мұндай жағдайлардың кейбіріне мыналар жатады:

Жұмыс күшінің заңсыз пайдаланылуы – бұл жағдайда жұмыс берушілер заңды емес жолмен, мысалы, құжаттарсыз жұмысшыларды жұмысқа алу арқылы жұмыс күшін пайдалануы мүмкін. Бұл жұмысшылар әдетте өз құқықтары туралы білімсіз болып, заңсыз жұмыс берушілердің қысымына осал болады.

Еңбекақының төленбеуі немесе кешіктірілуі – кейбір жұмыс берушілер жұмысшыларға олардың еңбегі үшін тиісті ақы төлеуден жалтаруы мүмкін. Бұл жағдайда жұмысшылар қаржылық қиыншылықтарға тап болады және бұл әдетте еңбек нарығының тұрақтылығына теріс әсер етеді.

Жұмыс орындарындағы қауіпсіздік стандарттарының бұзылуы – қауіпсіздік ережелерінің сақталмауы жұмыс орнындағы апаттарға және жарақат алуларға әкеп соғуы мүмкін, бұл жұмысшылардың денсаулығына және өміріне қауіп төндіреді.

Дискриминация және жұмыс орнындағы зорлық - зомбылық – бұл әдетте жыныстық, этникалық, нәсілдік немесе діни негізде болуы мүмкін. Жұ мыс орнындағы дискриминация заңсыз еңбек практикасының бір түрі болып табылады және жұмысшылардың әділ және тең құқықтарын айқын бұзады.

Заңсыз еңбек практикаларымен күресу үшін заңнамалық өзгерістер, тиімді бақылау механизмдерінің орнатылуы және жұмысшылардың өз құқықтарын түсінуі мен оларды қорғай білуі маңызды. Қазақстанда мұндай мәселелермен күресудің жолдарын қарастыратын құқықтық және реттеушілік шаралар белсенді түрде жүргізілуде. [1]

Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі — бұл жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасындағы қатынастарды реттейтін заңнамалық акт, ол заңдылық еңбек практикасының негіздерін анықтайды. Бұл Кодекс жұмысшылардың құқықтарын қорғау және жұмыс ортасының әділ және тиімді болуын қамтамасыз ету үшін қажетті нормаларды ұсынады. Міне, Еңбек Кодексінің бірнеше маңызды нормативтік актілері:

Жалақы және еңбекақы: Кодекстің 129-бабында жалақы төлеу мерзімдері, жалақының минималды мөлшері және төлем тәртібі сияқты мәселелер қарастырылған, бұл жұмысшылардың қаржылық әл-ауқатын қолдауға бағытталған.

Жұмыс уақыты және демалыстар: Кодекстің 68-ден 92-бапқа дейінгі бөлімдері жұмыс уақытының нормаларын, демалыс күндерін және мереке күндерін реттейді. Бұл нормалар жұмысшылардың жұмыс пен демалыс арасындағы теңгерімді сақтауға көмектеседі.

Қауіпсіздік және денсаулық: Кодекстің 150-ден 172-бапқа дейінгі бөлімдері жұмыс орындарындағы қауіпсіздік пен денсаулық стандарттарын қамтиды. Бұлар жұмысшыларды жарақаттан және кәсіби аурулардан қорғау үшін қажет.

Жұмысшылардың құқықтары: Кодекстің 6-дан 18-бапқа дейінгі аралығы жұмысшылардың негізгі құқықтарын, оның ішінде жұмысқа қабылдау және жұмыстан шығару процестерін реттейді. Бұл баптар жұмысшылардың демалыс құқықтарын қамтамасыз етуге арналған.

Еңбек шарты: Кодекстің 23-ден 40-бапқа дейінгі бөлімдері еңбек шарттарын жасау, өзгерту және бұзу тәртібін анықтайды. Бұл нормалар жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасындағы міндеттемелердің нақтылығын және ашықтығын қамтамасыз етуге бағытталған. [2]

Бұл Кодекс арқылы Қазақстан жұмысшылардың құқықтарын қорғауға және жұмыс орындарындағы заңдылық пен әділеттілікті қолдауға бағытталған маңызды қадамдарды жасауда.

Халықаралық тәжірибелердің Қазақстандағы еңбек заңнамасын жетілдіруге қалай әсер етуі мүмкін екенін қарастыратын болсақ, мына бірнеше тұстарды атап өтуге болады:

1. Минималды жалақы стандарттары: басқа елдердің тәжірибелері, мысалы, Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка елдері, минималды жалақыны белгілеу және оның әлеуметтік қорғау жүйесіне ықпалы туралы пайдалы білім бере алады. [3]

2. Жұмысшылардың қауіпсіздігі және денсаулығы стандарттары: Жапония, Германия және Швеция сияқты елдер жұмыс орындарындағы қауіпсіздік пен денсаулық сақтау жөніндегі заңнамаларды үлгі тұтарлықтай дәрежеде жетілдірген. [4]

3. Жұмыс уақыты мен демалыс күндері: Франция мен Дания сияқты елдердің жұмыс уақытын қысқарту және жыл сайынғы демалыс күндерін көбейту тәжірибелері Қазақстанға жұмыс уақыты мен демалыс күндерін реттеу жөніндегі заңнаманы одан әрі жетілдіруге көмектесуі мүмкін. [5]

4. Жұмысшылардың өкілдік құқығы: Швеция мен Германиядағы кәсіподақтардың жұмысшылар мүддесін қорғауға қатысты тәжірибелері Қазақстандағы кәсіподақтардың рөлін күшейтуге ықпал етуі мүмкін.

Бұл тәжірибелер Қазақстандағы заңсыз еңбекке қарсы күресу стратегияларын қалыптастыруға және еңбек заңнамасын жетілдіруге негіз бола алады.

Зерттеу нәтижелері Қазақстандағы заңды және заңсыз еңбек практикаларының қазіргі жағдайын ашып көрсетті. Еңбек Кодексінің талдауы арқылы жасалған реттеулердің жетіспеушілігі мен кейбір заңнамалық тұрғыдан алғанда ақсап тұрған жерлері анықталды. Мысалы, Еңбек Кодексінде көрсетілген стандарттар мен шарттардың нақты жұмыс орындарындағы қолданылуындағы белгілі бір алшақтықтар бар. Бұл жағдайлар негізінен жұмыс уақытын, жұмыс орындарындағы қауіпсіздік стандарттарын және еңбек ақы төлеу тетіктерін регуляциялауда көрініс тапты.

Халықаралық тәжірибелерді зерттеу нәтижелерінде, Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі мен заңнамасын жетілдіруге және заңсыз еңбекке қарсы күресті күшейтуге бағытталған бірқатар ұсыныстар әзірленді. Бұл ұсыныстар арасында заңнамалық актілердің түсініктілігін және қолданылуын жеңілдету, мониторинг жүйелерін күшейту және жұмыс берушілерге қарсы шараларды күшейту сияқты шаралар бар.

Осылайша, зерттеу барысында алынған нәтижелер Қазақстандағы еңбек қатынастарының заңдылығын арттыруға және заңсыз еңбек практикаларына қарсы тұруға бағытталған нақты стратегияларды әзірлеу үшін негіз болды.

Қорытынды

Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі заңды еңбек практикаларын регламенттейтін және жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасындағы қатынастарды анықтайтын маңызды құжат болып табылады. Бұл Кодекс арқылы жұмысшылардың құқықтары қорғалады және жұмыс ортасының сапасын жақсартуға бағытталған стандарттар белгіленеді. Сондай-ақ, заңсыз еңбек практикаларының алдын алу және оларға қарсы тұру маңызды міндеттердің бірі болып саналады.

Заңсыз еңбек практикаларының көптеген формалары бар, олардың ішінде жұмыс күшін заңсыз пайдалану, еңбекақының төленбеуі немесе кешіктірілуі, жұмыс орындарындағы қауіпсіздік стандарттарының бұзылуы және жұмыс орнындағы дискриминация мен зорлық-зомбылық сияқты мәселелер бар. Бұл проблемаларды шешу үшін халықаралық тәжірибелерді зерделеу және сол арқылы Қазақстанның еңбек заңнамасын жетілдіру маңызды болып табылады.

Халықаралық тәжірибелер, мысалы, жұмыс уақытын реттеу, жұмысшылардың өкілдік құқығын күшейту және минималды жалақы стандарттарын белгілеу сияқты аспектілер Қазақстанның заңнамасын одан әрі жетілдіруге үлес қоса алады. Бұл тәжірибелер жұмысшылардың әл-ауқатын арттыруға және еңбек нарығының тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал етеді.

Қорыта келе, Қазақстандағы заңды және заңсыз еңбек практикаларын толығырақ анықтау және оларға қарсы тиімді шаралар ұсыну үшін жүйелі зерттеулер жүргізу қажет. Мемлекеттік реттеуші органдар, жұмыс берушілер және кәсіподақтар арасындағы тығыз ынтымақтастық арқылы ғана еңбек нарығын одан әрі дамытуға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Саккиев, К. "Казахстан и международные стандарты труда."//Қазақстан және халықаралық еңбек стандарттары туралы зерттеу.

2. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 2015 жылғы 23 қараша № 414-V ҚРЗ. //http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000414 20.01.2019. (Жүгінген күн: 28.11.2023).

3. U.S. Department of Labor. "Fair Labor Standards Act (FLSA)." //АҚШ Еңбек стандарттары жөніндегі заң.

4. European Agency for Safety and Health at Work. "Occupational Safety and Health in Europe: An Overview." //Еуропадағы еңбек қауіпсіздігі және денсаулығы жөніндегі шолу.

5. International Labour Organization. "International Labour Standards on Working Time."// Жұмыс уақытына арналған халықаралық стандарттар жөніндегі құжаттар.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: