Аю дәу

Баяғыда бір аю тауда аң аулап, еш нәрсе таба алмай келе жатса, қарсы алдынан бір түлкі кез болып, сасқалақтап қалай қарай қашарын білмей аюдың астынан жып етіп өте шығайын деп, бауырына еніп кеткенде, аю қолтығына қысып жібермей ұстап алады. Аю:

— Енді сені жеймін, өзіңнен өзің душар болдың, — деді.

Сонда тұрып түлкі:

— Жоқ, тақсыр, сіз мені жемеңіз, мен сізге амалдап патшаның қызын қолыңызға түсіріп берейін, — деп жалынды.

Бұған аю:

— Жарайды, онда, кәне, егер патшаның қызын қолыма түсіріп берсең, мен сені жемеймін, — деді.

Түлкі:

— Олай болса, менің артымнан қалмай жүріп отырыңыз, мен сізді алып барып, бір үйілген шөптің астына жасырам да, патшаның қызының жатқан қорғанына барып, қыздарды амалдап, алдап сіз жатқан жерге алып келемін, сол кезде даярланып тұрып, қызды ұстап алыңыз да, қасындағы қырық бақша дуалдан асып тауға қарай бет алыңыз, — деді. Айтқанындай, түлкі аюды алып келіп, үлкен болып үйілген шөпке жасырып, өзі хан қызының қорғанына кірді.

Түлкіні көрген қыздар:

— Әй, әй, анау түлкіні қараңыздаршы! Жүріңдер, өзін ұстап алайық, — деп бір топ қыздар дүрсе қойды. Бір кезде келген қыздарды түлкі алдап, құйрығын беріп, ұстай бергенде жалт бұрылып, шығып та кетті. Қолтықтарының арасынан зып беріп, екі аяғының арасынан жылт етіп өтіп, қыздарды әбден шаршатып, өздерін ыза қылып болды.

Бір кезде басын жуып, таранып болған патша қызы: «Бәрің де адам емес екенсіңдер, сол бір түлкіні ұстауға шамаларың келмеді», — деп, бір қора қыздың арасына кірді. Түлкіні ары қуып, бері қуып ұстай алмады. Қайта қыздарды алыстатып алып келіп, баяғы үйілген шөптің қасына алып келді. Шөпті айналып біраз жүрді. Аю қыздардан қайсысын ұстарын білмей аңқайып, екі көзі тесіліп біраз тұрды да, түлкінің құйрығын ұстай берген патшаның қызының белінен шап беріп ұстады да, қасындағы қырық бақша дуалдан асты да, тауға қарай жөнеп берді.

Оның артынан бір тесіктен жып беріп, түлкі де өтіп кетті. Улап-шулап қыздар қалды. Бірсыпырасы ханға хабар беруге кетті.

Патшаның қызын апарған аю, таудан тастан үй салып алды да, қызбен отау құрып отыра берді. Патша да қызды тау мен тасты іздеп таппай, ақыры «аюға жем болды» — деді де, қыздан күдерін үзді.

Күндерде бір күн қыз аюдан бір ұл туады, ұлы күніне бір жасайтын болды, өзі дәу, өзі батыр, келбетті адам, түрі аю нәсілді болды. Атын «Аю дәу» деп қойды. Жетіге келген Аю дәу шешесінен жөн сұрай бастады: «Мен кімнен тудым? Әкем қайда? Бұл тауда не қылып жүрсің? Адамы бар, ел-жұрт дегендей, бір шаһарға барайық», — деді.

Шешесі басынан атқарған уақиғаны баласына тегіс айтып шықты. Оны есіткен бала: «Мен бұл тауда аюды әке қылып тұрмаймын», — деп шешесінің қолынан жетектеді. Шешесі:

— Шырағым, мен өзім патшаның қызы болсам, тиген күйеуім адам емес, таудың аюы болса, оның үстіне киім жоқ жалаңашпыз, қалай барып әке-шешенің көзіне көрінеміз, жоқ, мен бармаймын, — деп, шешесі жер бауырлап жатып алды. Мұның ақырын сезген бала есіктегі қара қазандай тасты бір теуіп далаға шығып, таспен қайта жауып, тырдай жалаңаш салып ұрып, бір шаһарға келді.

Келе бір жерде өңкей әйел киімі, еркек киімін сатып отырған дүкеншіге кез болады. «Шешеме» деп түрлі киімдерді таңдап алды. Өзіне де алып киді де: «Пұлын ертең келіп, төлеймін», — деді де, тыс берді. Бұған дүкенші ашуланып, етегінен шап берді. «Егер барлық малыңнан айрылғың келмесе, босат», — деді де, қолын қағып тастап, жып беріп дүкеннен шықты.

Әкелген киімдерімен шешесін бәйшешектей киіндіріп, шешесінің еліне қарай жолға басты.

Бір мезгілде аңнан қайтқан аю үйіне келсе, үйі ашық-шашық, үйдің есігін бастырып кеткен тас таудың етегінде жатыр. Баланың істеген сойқанын сезіп, ізіне түсіп қуа жөнелді.

— Сендерге кім беталды жүре берсін, — деді. Қайтыңдар! — деп алдынан шыққан аюдың сирағынан ұстап, таудың төбесіне қарай бір-ақ атты да, жүре берді.

Қыз баласын ертіп үйіне келді. Әке-шешесімен жыласып көрісті. Болған оқиғаны бастан-аяқ айтты, аюдан туған баласын көрсетті.

Мұны есіткен, баланы көрген патша қапа болып, ел-жұрттан намыс қылып, қызына «кет» деуге өз перзентіне айта алмайды, «кетпе» дейін десе, еріп келген баласынан ел-жұрт қорқатындай, көргенде адамзаттың денесі түршігеді. Бет-аузын жүн басқан, адам қорқарлық. Ақыры қызының қайтып келгенін ешкімге жария етпей, баланы: «Мынау — бір пәлен шаһардағы патша досым өзі дәу, өзі батыр болған соң, тартуға әкеліп берген дәуім еді», — деп, жариялады.

Мұны көрген ел-жұрт шошып: «Тақсыр, мына дәуіңіздің бетін аулақ салмасаңыз, бала-шаға көргенде жүрегі ұшып кетер. Әлден-ақ есіткен жұрт, көрген кісі қорқып, кешке далаға шығудан қалды», — деген арыздар да түсті. Оның үстіне Аю дәу бір жегенде қырық кісінің жейтұғын тамағын жейтін болды. Бір ұйықтаса жеті күн, жеті түн ұйықтайтын, бір ұйықтамаса жеті күн-жеті түн ұйықтамайтын болды.

Ақыры патшаның өзі де баланың көзін құрту шарасына кірісті. Еліндегі барлық қу, сұмдарды, ақылгөйлерді жинап, баланы өлімге жұмсауды қарастырды. Кеңесшілер: «Жаман тоғай деген тоғайдан екі бау қамыс әкелуге жұмсау керек, міне сол тоғайға ешкім барып көрген емес, онда жыртқыш аңдар, қабандар көп, солар жеп қояды», — деді. Бұл ақылды патша да дұрыс көріп, баланы шақыртып, Жаман тоғайдан екі бау қамыс әкеліп беруді бұйырды. Патшаның бұйрығы екі болмайды. Тамаққа жуан тойған бала Жаман тоғайға да жетті. Тоғайдағы қорқылдаған не бір қабандарды да көрді. Құйрығын бұрап, шабынған жолбарыс, барыстарды көрді. Екі бау қамысты орап болып, бақыртып жүріп бір қабанды да ұстап әкелді. Оның құлағын тесіп, қамыстан бұйда қылып, үстіне қамысын артып, оның үстіне — өзі мініп, кеш бата патшаның қорғанына келіп түсті.

Мұны көрген патша баладан одан бетер шоши бастады. «Мынау қабан шошқаңның көзін жоғалт!» — деп, патша байбалам салды. «Ондай болса, міне!» — деп, артқы екі сирағынан ұстап, қабанды қорғаннан асыра лақтырып жіберді.

Патша кеңесшілерді және жинап, тағы баланы өлім жолына жұмсауды ақыл қылды. Ақыры кеңесшілердің біреуі: «Менімше, Жамантаудағы екі тауды бір-біріне соғыстырып жатқан дәуді бағындырып, байлап әкелуге жұмсау керек. Бір өлетін болса, сол соғыстырылып жатқан екі тау арасына қысылып өледі» — деді.

Патша баланы және шақыртып, сол екі тауды соғыстырып жатқан дәуді байлап алып келуді бұйырды.

Күндерде бір күн баладан «құтылдым ғой» деп, отырған патшаның алдына екі тауды біріне-бірін соғыстыратын дәуді байлап әкеліп берді. Мұны көрген патша баладан тура құтылмайтынын енді білді. Оның үстіне екі бірдей алпауыт дәулерді тамақтандыру да оңай тимейтін болды. Патша енді елдегі барлық мыстандарды жинап, болып отырған жағдайларды талдап, алдарынан өткізді. Сонда тұрып, жүз бес жасқа келген бір мыстан, жер жүзіндегі жалмауыздарды, барса қайтпас қиын жолдарды біледі екен. Сол: «Пәлен жерде бір жеті басты жалмауыз бар, міне, соған барса, соның қолынан аман қайтпас еді», — деді.

Патша екі дәуді бірдей шақыртып, көз көрмес, құлақ естімес жердегі жеті басты жалмауыз кемпірді өлтіріп келуді бұйырды. Дәулер қырық күндік жол азығын алып, өздері мықты ұйықтап, көз көрмес, құлақ естімес жалмауызға аттанды.

Айдан ай өтті, күндерден күн өтті, азық-түлік таусылып, іздеп келе жатқан жалмауызға да келіп жетті.

Келсе, айдала, құла түзде қырық құлақты бір қазанда май қайнатып жатыр, қасында аузында бір тісі жоқ, құйрығында қыртысы жоқ бір жалмауыз адамдарды қабат-қабатынан көгендеп қойып, жаңағы қайнап жатқан майға бір-бірден таңдап әкеліп, түсіріп-түсіріп, сүзіп алып, жаңадан тамақтанайын деп, алдына алып отырған үстінен кез болды.

Мұны көрген Аю дәудің қасындағы дәу жалт етіп, бұрылып келген жолына қарай қаша жөнелді. Аю дәу жалмауыздың қасына жақындап келе берді, сол кезде жалмауыз орнынан тұрып: «Шырағым, жетімсіреп қайдан келесің, өзіңнің қарның ашыпты ғой, кел жақындап отыр, тамақтан. Сені келеді деп тамақ дайындап отыр едім», — деп, қасына жақындап келді де, қайнап жатқан майға карай итеріп жіберіп еді, бала тұрған орнынан былқ еткен де жоқ. Сол кезде кемпірдің бұрым шашынан ұстап тұрып қайнап жатқан майға пісіп-пісіп алды. Сол кезде баланың жан-жағынан қаптаған жалмауыздар толып кетті. Бала қылышын суырып алып, келгенін келгендей басын қағып алып тұрды. Сонда ақырғы қалған жетінші кемпір жоқ болып, құр бір бас домалай қашты. Бала артынан қуа-қуа ақыр жете алмай қойды. Бірақ көз айырмай артынан түсіп қуа берді, домалаған бас барып-барып, бір шұқырға түсті де жоқ болды. Келіп қараса, түбі көрінбейтін бір шыңырау, ол бастың қайда келіп, қайда тұрғанын кісі болжап болмайды. Бала айналып, бағанағы қазанның түбіне келді. Келіп қирап жатқан алты кемпірді көрді. Жетіншісін іздеп таппай, ақыры шыңырау зынданға түсіп жоқ болған басты жалмауыздың жетінші басы деп ұқты. Түбінде де солай еді.

Енді көгендегі тұрған халықты тегіс босатты. Олар:

«Өркенің өссін, қарағым!» — деп алғыс беріп, бет-бетіне тарасты. Бір кезде шыбын жанын қайда тастарын білмей шөп-шөптің арасына тығылып жүрген дәу де келіп жетті. Келген дәуге жаңағы халықтар байлаулы тұрған көгендерді арқалатып, бағанағы бас домалап барып жоқ болған шұқыр-зынданға алып келіп, жаңағы арқанды қайтадан есіп, үлкен арқан қылды. Аю дәу жолдасына «түс» деп, жолдасы бір түсерге ерлік қылып түссе де кішкене зындан құдықтың қараңғылау жеріне барғанда: «Ойбай, тұншықтым! Өлдім! Тартып алшы, тартып ал!» — деп айқай салды.

Дәуді тартып алып Аю дәу: «Енді мен түсемін, бірақ осы зындан құдықтың басында мені күт, егер жеті күннің ішінде менен хабар болмаса, мені «өлді» деп есепте де кете бер, қашан мен келіп арқанды қаққанда тарта бер», — деді де, зындан-құдыққа түсіп кетті.

Түсе-түсе Аю дәу жердің астына түсті. Жердің астында да жер бар, онда да ел-жұрт бар, бірақ жер бетіндей аса жарық, ауасы таза, күні өткір емес. Сонда да болса жер бетіндегі халықтардың істейтін кәсіп-тіршіліктерін олар да істейді екен.

Сонымен, Аю дәу көп жүрмей-ақ, үлкен дарбазалы қорғанға кез болды. Не де болса осы қорғанға кірейін, не бар, не жоғын білейін, сөйтіп жалмауыздың мүмкін жолын білер. Оны сұрайын деген оймен дарбазаны ашып жіберіп, кіріп барса, іші толған көгендеулі тұрған халық. Мына жерде- өңкей кәрі кісілер. Бір жерде-өңкей орта жасарлар, ана жерде өңкей жастар, қысқасын айтқанда, жалмауыз халықтарды түр-түріне қарай көгендеп тастапты.

Кірген балаға: «Мен арық, мынау семіз, мен арық, мынау семіз», — деп бірін-бірі көрсетіп жатқан халық.

Бала:

— Мен жалмауыз емеспін, — деді де, барлық халықты босатып қоя берді де, енді ішкі бір үйге кіріп барса, өңкей сұлу қыздар байлаулы екен. Олар да жаңағыларша: — «Мен арық, мынау семіз», — деп жатты. Оларды да босатып болған соң, енді жалмауыздың қайда жүретінін қайда тұратынын, оның жанының қайда сақталатынын сұрады. Қыздар қолдарымен көрсетіп:

— Анау үйге кіресіз, кірген соң екі есік бар. Сол есіктің көк есігін ашыңыз, онан соң қос есік, оны да ашқан соң, жаңа бір есік бар. Міне, сол есікте үлкен көк сандық бар. Сол көк сандықтың ішінде көк кептер бар, сол көк кептерді ұстап алып, біртіндеп жүнін жұла берсе, бір бас ақырындап домалап келе береді. Содан сол бас жақындап алдыңызға келіп қалғанда, басын жұлып алсаңыз, домалап келген бас аузын бір-ақ ашады да, көзін жұмады. Міне, сонда ғана жеті басты жалмауыз дүниеден қол үзіп, қайтыс болады, — деді.

Бала қыздардың айтуынша барлық есіктерді ашып, көк сандықты да ашып, көк кептердің жүнін жұлды. Бас домалап баланың алдына келе бергенде, көк кептердің басын жұлып алып еді, домалап келген бас аузын бір-ақ ашты да көзін жұмды.

Жалмауызды өлтірген Аю дәу енді жер бетіне шығуды қам етті. Қыздардың ішінен таңдап, бір сұлуды әйелдікке алды. Сөйтіп, бағанағы жер бетіне шығатын зынданға келіп еді, сол кезде айтқан уәделі күні бүгін кешке бітпек екен. Енді болмағанда дәу де жиналып, кеткелі жатыр екен. Келіп, арқанға қызды байлады да арқанды қақты. Сарғайып күтіп отырған дәу тартып алды. Алып қараса, бет-аузын жүн басқан, бас терісі келіспеген Аю дәу емес, бір ай мен күндей адам айтқысыз сұлу. Мұны көрген дәу Аю дәуді тартып алуға келгенде, табан астында арам ойға кетті. Жақындап, құдықтың аузына келе бергенде жіпті қырқып жіберді. Қыздың қолынан жетектеп елге қарай жол қояды. Аю дәу құдық-зынданның о шетіне бір, бұ шетіне бір соғылып, қайтадан жер астына түсті, енді қайтып жер бетіне шықпайтын су түбіне сіңген қара тастай боп. Енді не істеу керек? Терісіне сыймай, жолдасының істеп кеткен иттігіне ыза болып, егер жер бетіне шығатын күн болса, қайда болса да іздеп тауып, от қойып өртеп жіберуді шарт қылды да: «Қой, құр қапа-ренжуден дым шықпас, онан былай-былай қыдырып, өлмес қамын ойлау керек», — деген оймен ұзын жолға түсті де, беталды жүре берді.

Ұзын жолмен жүріп келе жатса, «шу-шу» деген біреудің даусы әрең дегенде естіледі. Жанына бұрылып қараса, бір кісі қос айдап жүр екен, «не де болса соған барайын»- деп қасына таяу келе беріп:

— Ассалаумағалайкум! — деді.

Баланың айқайына кісі шошып кетіп, жалт қарағанда тіп-тік болып, жүрегі қабынан шығып кете жаздады. Бала қорыққанын сезіп: «Ой, әке, менен қорықпаңыз! Мен де сіз құсаған адаммын», — деп қасына келіп отырды.

Бала:

— Сіздің менен қорыққаныңыз ба, жоқ әлде басқа өзіңіздің қос айдағандағы салтыңыз ба? Даусыңыз әрең дегенде шығады, қос айдаған кісінің даусы көш көрім жерден шығушы еді ғой, — деді. Кісі балаға жақындап сыбыр дауыспен:

— Шырағым, мына жерде екі айдаһар бар, сол айдаһарлар кісінің даусын естісе, келіп жұтып жібереді. Міне, сол айдаһардан қорыққанымнан әрең даусымды шығарып айдап жатқанымның себебі — сол, — деді.

Бала:

— Олай болса, сіз үйге барып маған бір мес қымыз, қырық нан, бір шара көже әкеліп беріңіз. Мен сіз әкелгеніңізше жеріңізді айдап қоямын, — деді.

Мұны есіткен диқан кісі аң-таң болып, баланың бас-аяғын бір шолып өтіп: «Опыр-ай, өзі болса кіп-кішкене бір неме, бұл мен кеткен соң айқайлап айдап, даусына жыландарды шақырар да, екі өгізімді жұттырып алар, қой, онан да өз тірлігімді істей берейін», — деді, өзіне-өзі. Сөйтіп біраз бөгеліп тұрып еді, бала:

— Несіне қарап тұрсыз, бар деген соң, барсаңызшы! — деді айқайлап. Кісіге кетпеске еш амалы болмай
қалды. Өйткені енді және бір мәрте айқайласа, жыландар келіп, барлығын қоса жұтудан тайынбас. «Онан
да бас аманда айтқанын істейін» — деді де, жүгіріп үйіне қарай бет алды. Жарым жолға барып қарт
сенбестен бір шөпті паналап тұрып алды.

Бір мезгілде бала орнынан тұрып, өгіздерді табына салды да, әндетіп тұрып өлеңдерден жіберді.

Диқан кісі:

— Мынаны құдай ұратын болды-ау! — деп, ерні мен бармағын кезек-кезек тістеп, жермен-жексен болып, шөпке бұға түсті. Бір кезде даусын есіткен қос жылан баланың екі жағынан ысқырып шыға келді. Жыландардың арқасы күнге шағылысып жалт-жұлт еткенін көріп тұрған диқан кісі:

— Қап, мынау итке қосымды сеніп беріп, өгіздерімді жыланға жем қылдым-ау! — деп, отырған орнынан бір тұрып, бір жүріп, бір отырып, байбалам салды.

Сол уақытта балаға жақындап келген жыландарды көрген бала, екі өгізді мойынтұрық ағаштан босатып жіберіп, келген жыландарды қосты да, өкіртіп жерді жырта берді.

Мұны көрген диқан кісі баланың дәулік батырлығына таң-тамаша болып, жүгіріп елге қарай жөнелді.

Елге барып, патшаға көрген-білгенін баян етті. Патша сегіз санаттарымен тездете аттанып, болып жатқан уақиғаның дәл үстінен жетті.

Келсе, айдаһарлармен бүкіл тоғайлы жерді жыртып тастаған, екі айдаһар сусап, іштері біріне-бірі қабысып өкіріп құлағанда, дауыстары патшаның құлағын жарып кетті.

Бала алып барып суарды, суды ішіп-ішіп екі қарны екі жаққа бұлтиып щықты. Сол кезде бала тағы да қуып еді, жыландардың қарындары жарылып табанда өлді. Мұны көрген патша баланы қатты қуанышпен қарсы алып, жыландардан құтылып, халқына тоғайлы жерде қауіпсіз, малға айдау болғанын қуаныш етіп, үш күн ұдайы той қылып, баланы басына көтеріп, төре тұтты.

Той етіп, елдегі шаң-шұң дауыстар басылып болған соң, патша бүкіл уәзірлерін жинап, баланы шақырып:

— Ал, енді шырағым, не тілек етесің менен? — деп сұрады. Сонда бала:

— Тақсыр, мен не тілеймін, маған еш нәрсенің керегі жоқ. Бірақ мені жер бетіне шығарсаңыз болғаны, — деді. Патша ойланып отырып, бір мезгілде қатты күрсініп:

— Е, шырағым-ай, ең қиын жерден ұстадың-ау! — деді. — Олай болса, бұл жер астындағы адам баласы жер бетіне шыға алмайды, бірақ Күлдітөбе дейтін төбенің басында үлкен шынар терек бар, сол теректің төбесіне жыл сайын Семір құс деген жер жүзіндегі ең үлкен құс балалайды. Міне, сол құстың балаларын жылда бір айдаһар жылан жұтады. Балаларынан айрылған құс боздап, оның боздағанына бүкіл халық қосыла боздайды. Өйткені, ол құстың ешкімге зияны жоқ, ешкімге төтенше істейтін қиянаты болмайды, бірақ тарыққан кісілердің мұңын шешеді деп, есітеміз. Егер сол құстың жыланнан балаларын аман-сау алып қалсаң, сонда ол құс лаж жоқ жер бетіне шығарар еді. Бірақ ол үшін қырық мес ет, қырық мес су алу керек. Бұл заттарды өзіміз даяр етеміз. Онан басқа ешқандай қолдан келер іс жоқ, — деді патша.

Патша барлық жол азық жер бетіне ұшып шығу керек-кемтігін түгелдеп, баланы пәуескелетіп Күлдітөбенің қасына әкеліп салды.

Бала үлкен шынар теректің қасына келсе, бір айдаһар теректі өрмелеп жаңа ғана шығып бара жатыр екен. Терек басында бастарын төмен салып шиқылдаған құстың балаларын көрді. Бала жыланды қоя беріп, біраз тұрды. Бір кезде жылан балапандарға жақындап, біреуін аузына сала бергенде дәлдеп тұрып басынан алтын садақтың болат ұшты, қос қанатты, тобылғы сапты оғын отырғызды. Ысқырған жылан әр бұтаққа бір-бір ілініп, жерге түсті. Жерге түскен жыланды екі-үш бөліп, қылышпен турап тастады да, өзі талдың басына шықты.

Өлімнен алып калған баланы балапандар ортасына алып, баланың ол бетінен, бұл бетінен кезек-кезек сүйісті. Сөйтіп тұрғанда үлкен дауыл болды. «Бұл не?» — деп сұрады бала.

Балапандар:

«Бұл біздің шешеміздің келе жатқаны, соның қанаттарын қаққандағы пайда болған желі», — деді.

Бір мезгілде қатты жаңбыр жауды.

«Бұл не?» — деп тағы сұрады. «Бұл — біздің шешеміздің әлде балаларымды жылан жеп қойды ма, әлде тірі ме екен?» — деп, қамығып жылап келе жатқаны. Жеті күннен бері бізді көрген жоқ. Бір алыс жолға сапар шегіп кеткен еді», — деді балапандар. Сәлден соң аспаннан құйылып теректің басына келіп қонды. Қонғанда шынар теректің басы жерге иіліп, сәлем еткендей болды. Балапандар баланы қанаттарының астарына тыға қойды. Келген шешесін көріп, балапандар қуанды. Балапандарының аман-саулығын көріп, шешесінің қуанғанын адам айтып болмас. Балаларын тамақтандырып, аман-есен айтысып болған Семір құс: «Немене, осы жерден кісінің иісі шыға ма?», — деп сұрады.

— Жоқ, ешкім келген жоқ, — деген дауыстар шықты. Шешесі аң-таң болып: «Не болған сендерге? Өмірі барлығың да сөйлемеуші едіңдер, әлде менен жасырып тұрсыңдар ма?», — деді ашуланған түрмен.

Балапандар:

— Егер, бір қасық қанын кешірсеңіз айтамыз, — деді.

— Кешірдім, айт! — деді шешесі.

— Айтсақ, жаңа бір мезгілде айдаһар жылан бізді жегелі жатқанда, аман-сау бізді айырып алды. Сенбесеңіз, анау жатқан жыланды көріңіз, — деді де, қанаттарын көтерді.

— Мынау ма? — деп, аузына сала салды. Балапандар шырылдап, шешесінің кеңірдегінен тас болып ұстап қалды. Баланы лоқсып тастай салды.

— Ай, шырақтарым, бекер еттіңдер, әйтпегенде баланы сұлу бір адамзаттың артығы қылып шығарар едім, қап, сендердің айтқандарың болсын! — деді де, жайласып отырып, баладан тегіс жай сұрап, балаларын аман-сау алып қалғанына көп рахмет айтты.

Бала басынан кешірген бүкіл уақиғаларын тегіс айтып шықты. Жолдасының иттік қылып тастап кеткенін, келіп жыланды өлтіріп, балапандарды аман сақтап қалғанына шейін айтып болғанда: «Қане, енді менен не тілейсің, тілегенінді айт!» — деді.

Бала:

— Сізден менің жалғыз ғана бір тілегім — мені жер бетіне шығарсаңыз! — деді.

Семір құс біраз тоқталып тұрды да:

— Қап, шырағым, қиын жерден ұстадың, бірақ жарайды. Жер бетіне шығарсам, шығарып-ақ тастайын, —  деп келісімге келді.

Олай болса баяғы патшаның айтқанындай құс та:

— Қырық мес ет, қырық мес су алып, маған артып, көзіңді тас қылып жұм да, екі қолыңмен менің аузымның екі езуін ұстап отырғын. Оң жаққа қарағанымда, ет бер, сол жаққа қарағанымда су бер, — деді. Бала патшаның әкеліп, даярлап қойған қырық мес еті мен суын жақсылап Семір құсқа артып, өзі екі көзін шарт жұмып, екі қанаттың ортасына отырып алды.

Құс екі қанатын қомдап, біраз Күлдітөбені айналып, айналып жүрді де, аспанға көтеріліп барып, бұлттарға кірді де жоқ болды.

Бір уақытта солға қарай жалт қарады. Бір мес суды жұлып алып, аузына салды. Сәлден кейін оң жаққа қарады. Онда бір мес етті жұлып алып, аузына салды. Сөйтіп, осындай тәртіппенен солға қараса — су, оңға қараса — ет беріп отырды.

Бір кезде жер бетіне шығуға арқан бойы қалғанда ет те, су да таусылды. Екі қанаты талып, су терге түсіп, дәрмені құрып келе жатқан құс шөлдеп, сол жаққа жалт қарап еді, беретін еш нәрсе болмады. «Енді жер бетіне шығып қалғанда оның да, менің де құлап, жер астына түсіп опат болғанша, я болмаса жарадар болып, оның таш-пышын тартқанша, басқаша айтқанда, айтқан жерде пәле жоқ, өзегі талып, қорек қылуға дым таппай келе жатқан бейшара, қанат қағысынан адасып, жерге ұрып кетеді ғой, онан да болмас, бір көзім жоқ болса болады да», — деп, бір көзін ойып алды да, аузын ашып шөлдеп, келе жатқан құстың аузына салды.

Жер бетіне шыға бергенде оңға қарады, онда санының кара кесек етінен кесіп алып берді. Артынша ұзамай жер бетіне шығып, біраз жорғалап барды да отырды, қонды.

Бала аман-сау шықты, шыққаны құрысын көзінен аққан қан бетін жуып, санынан аққан қан аяқтарын жуып, қансыратып талықсыратты.

Мұны көрген құс жүрегі қалыбынан шығып кете жаздады. «Менің үстімде келе жатып ұйықтап, көзіңді қарға шұқып қойды ма? Әлде жаңа жер бетіне шығарда берген суың мен етің бұрынғы беріп келе жатқан суыңнан, етіңнен өзгеше, өте тәтті еді. Сонда осы көзіңді ойып бердің бе?» — деп, сұрады.

Бала несін жасырсын, болған істі ет пен су таусылғанда ет пен судың орнына көзін ойып, сан етін кесіп бергенін айтты.

Сол кезде: «Кәне, көзіңді әкел!» — деп қан ағып тұрған көзді жалап жібергенде, көзі бұрынғыша жарқ ете қалды, сол сияқты санын да жалады. Бұрынғыша ет пайда болып, қалпына түсті. «Бұл жеткіліксіз сізге», — деп, Семір құс баланы жұтып жіберді де, қайтадан жерге тастады. Жерге түскен бала жер жүзіндегі сұлудың бірі, ақылына ақыл, күшіне күш қосылып, адам айтқысыз адамзаттың перизаты болды.

Семір құс баланың төбесін көкке тигізгендей етіп, айтқан уәдесін сол сағатта орындап, баламен аман-сау қош айтысып, бауырына баласындай қысып-қысып, қамығып, көзінің жасын бір төгіп алды да:

— Шырағым, маған ырза бол, мен саған ырзамын, інішектеріңді өлімнен құтқарғаныңды, ежелгі жауым жыланды өлтіргеніңді ұмытпаймын, тарыққан жерде мынау менің қылшығымды тұтатсаң — мен даярмын, қайда болмайын, сен үшін бір қасық қанымды аямаймын, — деді де, қылшық жүнінен жұлып берді. Қайта-қайта қош айтысып, ары қарап ұшты да кетті. Бала құстың қараңдаған, қалбаңдап қаққан қанатының екпіні бәсеңдеп, қарасы көрінбей кеткенше қарап тұрды да, бұл бері қарай жүрді.

Бала күн жүріп, түн жүріп бір шаһарға кез болды. Бұл шаһарда қыбырлаған жан жоқ, ербиіп-ербиіп құр қаңсып қалған үйлерден басқа еш нәрсе жоқ. Бала аң-таң болып, тым болмаса бір жан бар шығар деп, бүкіл шаһарды аралап шығып келе жатса, бір үлкен мешіттен саңқылдап бір құран оқып отырған қыз баланың даусы шықты.

«Бұл кім болды екен, осынша шаһардан бір кісі көргем жоқ, бұл жалғыз кісі не қылып отыр екен, не де болса барып көрейін», — деді де, мешітке келіп кірді.

Кірсе, ай мен күндей бір сұлу қыз судыратып құран оқып отыр. Кіріп келген бала қызды көріп, табанда ғашық болды. Қыз да баланы сүйген түрмен орнынан тұрып сәлемдесті.

Екі жас біраз отырып айдала, иесіз үйде көп уақытқа дейін әңгіме құрып отырды.

Бала осындай үлкен шаһардан қыздан басқа жан көрмегенін айтумен қабат, шаһардың халқы қайда, мал-жаны қайда екенін сұрады. Қыз:

— Бұл шаһардың халқы діннен шығып, Әзіретке тілі тигендіктен малынан мал, қайыр-зекет бермегендіктен жер жұтқан. Жалғыз ғана мен арабтың молдасынан жасырынып оқыған едім, дінді ұстай білдім, құранды ақ деп біліп, құдайды жалғыз-ақ деп білдім. Міне, соның арқасында менің аман қалғанымның себебі — осы! — деді.

Бұған сенген бала қызға қосылады да, бір шаһарды өздері билеп тұра берді. Бір жеті өтпей-ақ бала азып-тозып, денесін көк ет басып, көк бақа бола бастады. Өзі ауыра бастады. Мұндай халге өзі туып, душар болмаған бала бір жасырын сырдың барын сезгендей болды. «Көп тежелдемей елі бар, жұрты бар бір шаһарға барып, тәуіпке барып, тамыр ұстатайын», — деп, жүріп кетті.

«Көп кешікпей тез қайт, мен қорқамын, жалғыз өзім», — деп пысықтап, қыз қалды. Бала қабатындағы бір шаһарға жетіп, тәуіп-бақсыларды тапты, тамырын ұстатты. Ауруын айтты. Тамыр ұстаған тәуіптер: «Сенің ештеме ауруың жоқ, жалғыз ғана әйелің екеуіңнің араларыңда бір жасырын іс бар екен, тездетіп үйіңе бар да, кешке тамақ істегенде, әйелің тамаққа бір уыс тұз салса, сен екі уыс тұз сал, тамақтың тұзы ащы болсын. Сонан соң төсекке жатарда әйеліңнің көзін ала беріп, үйдегі судың барлығын төгіп таста. Сөйт те ұйықтамай, ұйқылы ояу болып жата бер. Сол кезде әйел мен екеуіңнің араларындағы жасырын іс шешіледі», — деді.

Бақсы-тәуіптің айтқанын істеп, бала түн болғанда төсегіне жатты. Бір кезде қойнында жатқан қатын орнынан тұрды да, бүкіл қазан-аяқты салдырлатып, пияла-шәйнектердің бірін қоймай сырғытып, бір қасық су таппады да: «Бір қасық су қалмапты ғой», — деді де қайта келіп жатты. Біраздан соң тағы да орнынан тұрды да, үйдің есігін ашты. Келіп төсекке жатты да, жылан болды. Ысқырып сусыды да, есіктен басын шығарып, ағып жатқан арыққа мойнын созып, бір кезде басы суға жетсе керек, солқ-солқ еткізіп жұтқанда жарым белі баланың қасында жатыр еді, баланың қарнын соқты. Бір кезде жиырылып денесін тартып алды да қайтадан адам болып, баланы қатты құшақтап тұрып, бұл бетінен бір, ол бетінен бір сүйді де, ұйқыға кірді.

Мұны көрген бала шын араларында жасырын істің барын көзімен көрген соң, жылан әйелінен денесін аулақ салып әрең дегенде таңды атқызды.

Ертеңіне әйелін алдап: «Енді бұл елі жоқ, жұрты жоқ жерден не істейміз, онан да мен ел-жұрт іздейін де, соларға қосылайық», — деді.

Көптен ойлап жүргені де сол еді. Жылан әйелі:

— Барсаң бар, біз де ел қатарлы түтін шығарып отыралық, — деді де, ұлықсат етті.

Бала көзі көрген бақсы-балгерлерге келіп, болған жасырын істердің түрін айтты. Бұл хабар патшаның да құлағына тиді.

Патша:

— Егер ол жылан болса, бүкіл шаһарды жұтады. Сондықтан оған арнап шойын үй салып, жан-жағынан көрік құрып, амалдап кіргізіп алып, отқа күйдіріп өлтіру керек, — деген ойға кірісті.

Айтқанындай-ақ, үлкен шойын үй істетті. Сөйтіп, барлық керек заттармен жабдықтап болған соң, бала үйіне келіп:

— Ал, қатыным, көшеміз, патша біз үшін бір аяулы темір үйін босатып берді, — деді.

Мұны есіткен қатын тұра ма, мұның ойы да бір шаһарға амалдап жетіп алып, осы шаһардай тып-типыл
етуге ниет қылып жүр еді. Сол сәтте көшіп, патшалық шаһарға келіп түсті. Қоралы қойды көрген қасқырша екі көзі тесіліп, шаһарға кіргеннен жан-жағына қараумен болды. «Мынау шетінен бастап жұтсам ба екен, я ана шетінен бастап жұтсам ба екен?» — деп, өзі терең ойға шомып та келді.

Темір үйге келіп түскен бала сыр берместен дүние-тірліктерін кіргізумен болды. Әйел де оны-мұнысын жайғастырып жүрген болды. Бір кезде әйел үйге сүңгіп кіріп, үйдің әбзелдерімен таныса бастағанда, бала көзін ала беріп, есікті мықты жапты да тысқа зып қойды. Есікті сыртынан құлыптап болған бала «үйдің жан-жағынан даярлап қойған көріктерді басуға» — деп күтіп жатқан бір топ кісіге хабар етті.

Дуылдап жиналған халық көріктерді тұс-тұсынан басып жіберді. Бір кезде үй қызды. Үй қызғанда үйдегі қатынның ақырғы «өлдім» деп шыққан даусы бір-ақ шықты да, жылан болып құйрығымен үйдің қабырғаларын олай да ұрды, былай да ұрды. Бір кезде қып-қызыл болып кеткен темір үй суып басылғанда ашып көрсе, күйген көмір болып, томар-томар болып жанған жыланның денесін көрді.

Патша кешке бүкіл уәзір, жасауыл, сегіз санат-манаптарын шақырып, болған оқиғаның әңгімесін баладан сұрады.

Бала жер астынан шығып бір жан жоқ, қаңсыған шаһарға кез болғанын, онан ешкімді көрмей мешітте құран оқып отырған жалғыз ғана ай мен күндей қызға жолығып, шаһардағы болған оқиғаның әңгімесін сұрағандығын айтып шықты.

Онымен қабатта: «Өзінің басынан кешіріп келе жатқан кемшіліктерін жауып, егер осы қыз жылан болып шықпай, шын өзінің айтқанындай болса, өмірлік жолдас етіп еліме бармақ едім», — дегенді айтты да, төмен қарады. Әңгіме анық болды. Айтушылардың сөзіне қарағанда жыланның оқиғасы мынау болып шықты.

— Бұл жылан мың жасап, түрлі түрде сиқырлық өнердің барлығын білетін болған. Ақыры жаннан асқан сұлу қыз болып, оған кездескен жігіттерге тиіп, сонымен халқы көп жерге келіп алып, бұрынғыша жылан болып елді, жұртты жұтумен келе берген. Ақыры, ол шаһарға да келіп, осындай ретпен оны да жұтып, енді қалай қарап жүрерін білмеген жылан мешіттің төбесіне шығып, күн көзінде жатқан. Келе жатқан кісіні көрген соң табанда адам болып, кітап оқып отыра қойған еді. Ақыры келіп, мынау болып шықты. Жылан да шын ажалына жолыққан екен. Өлгені де жақсы болды. Олай болмағанда біздің шаһарға да келіп жұтқан болар еді», — деп көп әңгіме айтысып тарасты.

Өзіне-өзі келіп демалып, тыныққан бала патшамен қош-аман айтысып, еліне қарай жолға шықты. Күндерде бір күн еліне де келіп жетті. Елінің шет жағасына келіп, малшы балаларға жолығып, бүкіл ауылдағы жаңалық, хабарлардың барлығын да білді.

Малшылардың айтуына қарағанда, бұрынғы өзінің жолдасы патшаны орнынан түсіріп, өзі патша болып, елді бір шыбықпен айдап, зұлымдық істеп отырғандығын, нағашы атасын қорлап, отыншы, сушы етіп отырғанын есітті.

Мұны есіткен бала тоғайлы жерден тоғыз түйеге шеңгел отын арттырып, патша досының үйіне келді. Баланы көрген патша шыбын жанын қайда тығарын білмей, «Қой, не де болса жалынайын, жалбарынайын, мүмкін, кешірім етер» деп алдынан шығып, сәлем берді.

Бала сәлемін алмай, тоғыз түйеге артылған шеңгелдің ортасына байлап, бүкіл халқының алдында от қойып өртеп жіберді. Сөйтіп, елін ер, жерін жер қылып, бала мұрат-мақсатына жеткен екен.

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: