«Феминизм және гендер теңдігі: Жастар не ойлайды?»

Феминизм және гендер теңдігі: Жастар не ойлайды?

Қазіргі әлемде «феминизм» және «гендер теңдігі» ұғымдары жиі талқыланатын, қызу пікірталас тудыратын тақырыптардың біріне айналды. Бірі бұл ұғымдарды әйелдер құқығы үшін күрес деп түсінсе, енді бірі артық талап, тіпті «дәстүрге қауіп» деп қабылдайды. Алайда бұл ұғымдардың түпкі мәні – адам құқықтарының, әсіресе әйел мен еркектің теңдігін қамтамасыз ету. Ендеше, бүгінгі жастар бұл мәселеге қалай қарайды? Олар феминизмді қолдай ма, әлде оған күмәнмен қарай ма? Осы мақалада осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік.

---

Феминизм дегеніміз не?

Феминизм – әйелдердің құқықтарын қорғауға бағытталған қоғамдық қозғалыс. Оның мақсаты – әйелдер мен еркектердің тең мүмкіндіктерге ие болуын қамтамасыз ету, жыныстық кемсітушілікке қарсы тұру, қоғамдағы стереотиптерді жою.

Феминизмнің бірнеше кезеңі болды:

1. Бірінші толқын (XIX ғасыр – XX ғасырдың басы): Сайлау құқығы үшін күрес.

2. Екінші толқын (1960–1980 жылдар): Жұмысқа орналасу, білім алу, заң алдындағы теңдік.

3. Үшінші толқын (1990 жылдан бастап): Жыныстық ерекшеліктер, нәсіл, мәдениет пен гендерлік әртүрлілікке назар аудару.

4. Төртінші толқын (қазіргі заман): Цифрлық кеңістікте тең құқық, зорлық-зомбылыққа қарсы күрес, онлайн-активизм.

---

Гендер теңдігі ұғымы

Гендер теңдігі – ерлер мен әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі. Бұл тек заң жүзінде ғана емес, өмірдің барлық салаларында – білімде, жұмыста, отбасында, саясатта, денсаулық сақтауда – бірдей мүмкіндікке ие болу дегенді білдіреді.

Гендер теңдігі:

• Қоғамдағы әділеттілікті орнатады;

• Экономикалық өсімге ықпал етеді;

• Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

БҰҰ деректері бойынша, гендерлік теңдікке жету әлемдік деңгейде маңызды мақсаттардың бірі болып табылады (Тұрақты даму мақсаттарының №5-мақсаты).

---

Қазақстандағы жағдай

Қазақстанда заң жүзінде әйелдер мен ерлердің құқықтары тең. Әйелдер білім ала алады, жұмыс істей алады, саясатқа қатысады. Дегенмен, өмірде гендерлік теңсіздік әлі де кездеседі:

• Жоғары лауазымдарда ер адамдар басым;

• Әйелдердің орташа жалақысы төмен;

• Тұрмыстық зорлық-зомбылық деңгейі жоғары;

• Әлеуметтік стереотиптер (мысалы, «әйел – үйде отыруы керек», «еркек – ақша табуы керек») кең таралған.

Бұл мәселелер жастардың дүниетанымына да әсер етеді. Дегенмен, жаңа буын бұрынғыдан өзгеше ойлайды.

---

Жастар феминизм туралы не ойлайды?

Қазіргі жастар ақпаратқа ашық, әлеуметтік желі арқылы әлемдегі өзгерістерді бақылап отырады. Көптеген жас феминизмді тек әйелдер құқығын қорғау ғана емес, әділдік пен теңдікке жетудің жолы деп түсінеді.

Жастар арасында феминизмді қолдайтындар:

• Олардың пікірінше, феминизм – қоғамдағы теңсіздікке қарсы күрес.

• Олар әйелдердің саясатта, ғылымда, бизнесте ерлермен тең деңгейде болуын қолдайды.

• Әлеуметтік желілерде #genderequality, #feminism, #мендеқұқылым сияқты хештегтерді қолданады.

Мысалы, белсенді жастар қыздардың ІТ саласына келуін қолдайтын жобалар ұйымдастырады (мысалы, «Girls Code»), ауылдағы қыз балаларға білім беру жобаларын бастайды.

Кейбір жастар феминизмге сын көзбен қарайды:

• Кейбіреулер бұл қозғалыс тек әйелдерге басымдық береді деп есептейді;

• Кейбірі дәстүрлі отбасылық құндылықтарға қауіп төндіреді деп ойлайды;

• «Батыс мәдениетінің ықпалы» деп қабылдайды.

Мұндай көзқарастар көбінесе дұрыс түсінбеуден, стереотиптер мен дін, дәстүрдің ықпалынан туындайды.

---

Феминизм мен қазақ қоғамы

Феминизмнің кейбір ұғымдары қазақтың дәстүрлі құндылықтарымен қарама-қайшы болып көрінуі мүмкін. Мысалы, қазақта «Қыз – жат жұрттық» деген түсінік бар. Бұл қыз баланы тәуелсіз емес, біреудің иелігі ретінде көрудің бір көрінісі. Сонымен қатар, «еркек – бас, әйел – мойын» деген сөз тіркестері де қоғамдағы жыныстық рөлдердің қалыптасқанын көрсетеді.

Алайда, қазақ тарихында әйел теңдігін жақтаған ірі тұлғалар аз емес. Абай Құнанбайұлы, Шоқан Уәлиханов, Ахмет Байтұрсынұлы әйелдің білім алуын, еркін ойлауын жақтаған. Қыздарға арнап мектеп ашып, оларды қоғамға араластыруды ұсынған.

Сондай-ақ, Томирис, Бопай ханым, Әлия мен Мәншүк – батыр әйелдердің образы қазақ қоғамында ежелден бар.

Сондықтан феминизм қазақ қоғамы үшін жат құбылыс емес. Керісінше, ол тарихтағы теңдікті қалпына келтірудің заманауи жолы.

---

Гендер теңдігі жастардың өміріне қалай әсер етеді?

Гендер теңдігі жастардың болашағына тікелей әсер етеді. Ол:

• Қыздардың сапалы білім алуына мүмкіндік береді;

• Жас аналарға жұмыс пен отбасын үйлестіруге жағдай жасайды;

• Ер азаматтарға да эмоционалды қолдау алуға, дәстүрлі «қатал бол» деген қысымнан арылуға көмектеседі;

• Жыныстық зорлық-зомбылық пен дискриминацияны азайтады.

Қазіргі жас буын осының бәрін түсініп, өз құқықтары үшін күресуді үйреніп келеді.

---

Гендерлік теңдікті дамыту үшін жастар не істей алады?

1. Білім алу

Жастар гендерлік теңдік туралы білім алып, ақпаратты сенімді дереккөздерден зерттеуі керек. Бұл – стереотиптерді жоюдың алғашқы қадамы.

2. Әлеуметтік желідегі белсенділік

Инстаграм, TikTok, YouTube секілді платформаларда феминизм мен теңдік туралы бейнематериалдар таратып, пікірталас ұйымдастыру – өте тиімді әдіс.

3. Қоғамдық бастамаларға қатысу

Құқық қорғау ұйымдарымен, еріктілер қозғалысымен бірігіп, гендер теңдігін насихаттайтын жобалар жасауға болады. Мысалы, семинарлар, тренингтер, форумдар.

4. Өз ортасынан бастау

Әр адам отбасыда, мектепте, достар арасында гендерлік теңдікті насихаттай алады. Мысалы, қыздарды үй жұмысына ғана жүктемеу, ұлдарға да сезімін білдіруге рұқсат беру.

---

Стереотиптерді жою жолы – сананы өзгерту

Көп жағдайда феминизм мен гендер теңдігіне қарсы пікірлер – санада қалыптасқан стереотиптерден туындайды. Мысалы:

• «Әйел – үйде отыруы тиіс»

• «Еркек – жыламайды»

• «Қыз бала көп сөйлемеуі керек»

• «Ер адам басшы, әйел бағынышты»

Бұл ойлардан арылу үшін сананы өзгерту керек. Ал сананы ең алдымен жастар өзгерте алады.

---

Қорытынды

Феминизм мен гендер теңдігі – қазіргі қоғам үшін өте өзекті мәселелердің бірі. Бұл ұғымдар – тек әйелдер үшін емес, барша адамзат үшін маңызды. Әділетті, тең, мүмкіндігі мол қоғам құру үшін гендер теңдігі қажет.

Бүгінгі жастар – осы өзгерістің басты қозғаушы күші. Олар ақпаратты тез меңгереді, өз ойын ашық айта алады, өзгеріс жасауға ұмтылады. Сондықтан олардың феминизм мен гендер теңдігіне деген көзқарасы – қоғамның болашақ бағытын анықтайды.

Егер жастар стереотиптерден арылып, тең құқықты қоғам құру жолында белсенділік танытса – болашақта Қазақстанда да әділетті, гендерлік теңдік орнаған қоғам қалыптасатынына сенім мол.

---