Отбасындағы ер адамға қатысты қатыгездік: Б.Лукальдың конструктивті тұжырымдамасы арқылы талдау

Қазіргі қоғамда тұрмыстық зорлық-зомбылық көбінесе әйелдер мен балаларға бағытталған құбылыс ретінде қарастырылады. Алайда соңғы жылдары зерттеушілер мен психологтар отбасындағы ер адамдарға көрсетілетін қатыгездік мәселесіне де назар аудара бастады. Бұл – қоғамдағы гендерлік рөлдердің өзгеруімен, әлеуметтік нормалардың трансформациясымен және билік қатынастарының жаңа сипат алуымен байланысты өзекті тақырып. Осы тұрғыда американдық әлеуметтанушы Б. Лукалдың конструктивтік концепция теориясы (constructivist concept theory) ер адамға бағытталған зорлықтың әлеуметтік табиғатын түсіндіруде маңызды негіз бола алады. Лукалдың пікірінше, жыныс пен гендер – табиғи биологиялық айырмашылықтардан гөрі әлеуметтік құрылым мен мәдени интерпретацияның нәтижесі. Яғни қоғам “ер” және “әйел” ұғымдарын белгілі бір мінез-құлық үлгілерімен, күтілімдермен және рөлдік шектеулермен байланыстырып, адамдарды осы қалыптарға сәйкестендіреді. Осы тақырыпты https://farabi.university/ студенті ретінде зерттеп қарағым келді. 

Осы теория тұрғысынан қарағанда, ер адамға отбасында қатыгездік көрсету – тек жеке мінез-құлық мәселесі емес, ол әлеуметтік сценарийдің, билік пен үстемдік туралы мәдени түсініктің бұзылуының салдары. Көп жағдайда қоғам ер адамды “күшті, төзімді, сезімін білдірмейтін, отбасын асыраушы” рөлінде көреді. Мұндай стереотиптер ер адамға қарсы жасалатын зорлықтың бар екендігін мойындауға кедергі келтіреді. Күйеуіне айқайлау, кемсіту, психологиялық қысым көрсету немесе материалдық тұрғыдан тәуелді ету секілді әрекеттер жиі кездескенімен, олар көбіне “отбасылық жанжал”, “мінез сәйкессіздігі” деп ақталып кетеді. Нәтижесінде ер адамдар өздеріне жасалған қатыгездікті жасырып, үнсіз қалуға мәжбүр болады.

Б. Лукал бұл құбылысты “әлеуметтік жынысты конструкциялау” ұғымы арқылы түсіндіреді. Қоғам ерлер мен әйелдердің мінезін, қарым-қатынасын, тіпті зорлыққа реакциясын да қалыптастырады. Әйел зорлық көрсе – қоғам оны қорғауға тырысады, себебі ол “құрбан” рөлінде. Ал ер адам зорлық көрсе – қоғам оны әлсіз, өз рөлін атқара алмайтын адам деп қабылдайды. Осылайша әлеуметтік құрылым ер адамның өз проблемасын мойындауына кедергі жасап, зорлықтың жасырын сипатын күшейтеді. Мұндай жағдайда ер адамдар көбіне психологиялық күйзеліс, депрессия, агрессия немесе әлеуметтік оқшаулану секілді жанама әсерлерге ұшырайды.

Қатыгездіктің себептерін конструктивтік көзқараспен қарастырғанда, негізгі факторлар бірнеше топқа бөлінеді. Біріншіден, гендерлік билік теңсіздігі – қоғамдағы әйелдердің құқықтарының артуы кейде “реверсивті билік күресіне” әкеліп соғады. Әйел өзін ерінен тәуелсіз сезінген сайын, кей жағдайда оны басқаруға, үстем болуға ұмтылады. Бұл – теңдікке емес, билікті қайта бөліске салуға бағытталған әрекет. Екіншіден, психологиялық және эмоционалдық тәуелділік. Кейбір әйелдер өз күйеуін эмоционалды бақылауда ұстап, кінә сезімін туғызу арқылы манипуляция жасайды. Үшіншіден, әлеуметтік қысым мен мәдени қалыптар. Кей елдерде, соның ішінде қазақ қоғамында да, ер адамның эмоциясын білдіру “әлсіздік” деп қабылданады. Бұл көзқарас ер адамның қорлық көрсе де үнсіз жүруіне себеп болады. Төртіншіден, экономикалық факторлар – әйелдің материалдық тұрғыдан басым болуы, ер адамның жұмыссыздығы немесе әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі отбасы ішіндегі билік теңгерімін бұзады. 

Қорытындылай келе, Б. Лукалдың конструктивтік концепциясы ер адамға қатыгездік мәселесін түсінудің жаңа әдісін ұсынады. Бұл теория тұрғысынан зорлық – биологиялық айырмашылықтың емес, әлеуметтік конструкцияның жемісі. Ер адамға қатыгездік – қоғамның өз салттары мен гендерлік күтілімдерінің салдары. Сондықтан мәселенің түпкі шешімі жеке тұлғадан емес, әлеуметтік сана мен мәдени жүйеден ізделуі тиіс. Егер қоғам ерлер мен әйелдерге тең дәрежеде сезім, әлсіздік, қолдау мен көмек сұрау құқығын берсе, онда отбасындағы зорлықтың барлық түрі азаяды. Отбасы – билік емес, түсіністік пен сүйіспеншіліктің алаңы болуы керек. Ал бұл – тек әлеуметтік құрылымды қайта қарау арқылы мүмкін.

Жекетшкі: Авсыдыкова Құралай
Орындаған: Думан Құралай