XX ғасыр басындағы қазақ газеттері және Алаш қайраткерлерінің ұлттық идеяны насихаттаудағы рөлі

XX ғасыр басындағы қазақ газеттері және Алаш қайраткерлерінің ұлттық идеяны насихаттаудағы рөлі
 
Кіріспе
XX ғасырдың басы – қазақ халқының саяси санасы оянып, ұлт тағдырына алаңдаған кезең. Бұл дәуірде баспасөз тек ақпарат көзі ғана емес, ұлттық қозғалыстың рухани жетекшісіне айналды. Алаш қозғалысының қайраткерлері — Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлы, Жақып Ақбаев, Елдес Омаров және басқалар — газеттер мен журналдар арқылы халыққа білім, мәдениет, жер, тіл және тәуелсіздік мәселелерін түсіндірді. Сол тұстағы негізгі басылымдар: «Айқап» (1911–1915), «Қазақ» (1913–1918), «Сарыарқа» (1917–1919), «Бірлік туы» (1917–1918) — барлығына ортақ өзек: ұлттық жаңғыру және саяси дербестік идеясы болды.
«Айқап» журналы (1911–1915): ағартушылық пен реформалық бағыт
«Айқап» журналы — XX ғасыр басындағы қазақ баспасөзінің бастауы. Оны 1911 жылы Троицк қаласында М.Сералин шығарды. Журналдың басты мақсаты — қазақ қоғамын білім мен өркениетке жетелеу болды. Онда А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев сияқты авторлардың мақалалары жарық көріп тұрды. Мысалы, журналдың алғашқы сандарында: «Қазақ халқының келешегі оқу мен кәсіпке байланысты» – деп жазылды. «Айқап» беттерінде жер, оқу, әйел теңдігі, дін, ұлттық мәдениет мәселелері жиі қозғалды. Журнал саяси тұрғыдан ашық болмаса да, қазақ қоғамын реформалауға үндеп, кейінгі «Қазақ» газетіне идеялық жол салды.
«Қазақ» газеті (1913–1918): ұлттық саяси мінбер
«Қазақ» газеті — қазақ ұлт баспасөзінің шоқтығы биік басылымы. 1913 жылы 2 ақпанда Орынборда жарық көрген газетке Ахмет Байтұрсынұлы — редактор, Әлихан Бөкейхан — бас сарапшы, Міржақып Дулатұлы — жауапты хатшы болды. Газеттің басты мақсаты — қазақ елін отарлық езгіден құтқару жолдарын ұсыну. Мақалаларда жер мәселесі, оқу-ағарту, басқару жүйесі, әйел теңдігі және өзін-өзі басқару құқығы туралы жазылды. Мысалы, Әлихан Бөкейхан 1914 жылғы бір мақаласында: «Жер — халықтың меншігі, оны сату — өз болашағын сату» – деп мәлімдеді. Ал Ахмет Байтұрсынұлы: «Газет — халықтың көзі, құлағы һәм тілі» – деген әйгілі сөзін айтып, журналистиканың қоғамдағы орнын айқындады. «Қазақ» газеті тек ақпарат емес, Алаш идеясының насихатшысы, кейін Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің идеологиялық тірегіне айналды.
«Сарыарқа» газеті (1917–1919): ұлт азаттығы мен мемлекеттілік идеясы
1917 жылы Семей қаласында жарық көрген «Сарыарқа» газеті — Алаш қозғалысының аймақтық басылымдарының бірі. Газеттің редакторы — Халел Ғаббасов, ал белсенді авторларының қатарында Әлімхан Ермеков, Райымжан Мәрсеков, Мағжан Жұмабаев болды. Газет 1917 жылғы Қазақ автономиясын құру мәселесін кеңінен көтерді. Мысалы, 1917 жылғы бір нөмірінде былай деп жазылды: «Қазақ жұрты өз жерінде өз билігін жүргізер күн туды». «Сарыарқа» газеті Алаш партиясының бағдарламасын қолдап, тәуелсіздік пен демократиялық мемлекет құру идеясын насихаттады. Газет халықты ұйымшылдыққа, ұлттық кеңес құруға шақырды.
«Бірлік туы» газеті (1917–1918): жастардың саяси үні
1917 жылы Ташкент қаласында жарық көрген «Бірлік туы» газеті – Алашшыл жастардың рухани мінбері болды. Редакторы – Мұстафа Шоқай, қызмет еткен тұлғалар қатарында Тұрар Рысқұлов, Мұхамеджан Тынышбаев бар. Газет беттерінде Түркістан автономиясы, біртұтас түрік елі, ұлттық бірлік пен теңдік мәселелері қозғалды. Мысалы, Мұстафа Шоқайдың мақаласында: «Біздің мақсат — түркі халықтарының тең құқықты өмір сүруі» – деген ой айтылады. «Бірлік туы» — қазақ және өзбек, қырғыз, татар зиялыларының арасындағы ұлттық ынтымақ пен саяси бірліктің символы болды.
Қорытынды
XX ғасыр басындағы қазақ газеттері — ұлттың рухани жаңғыруының, саяси ой-санасының және тәуелсіздікке ұмтылысының шежіресі. «Айқап» – ағартушылық бастауы болса, «Қазақ» – саяси күрес мінбері, «Сарыарқа» – Алаш идеясының жалынды үндеуі, «Бірлік туы» – түркілік ынтымақ пен тәуелсіздік үнін жеткізуші болды. Алаш қайраткерлері осы газеттер арқылы халықтың көзін ашып, елдің болашағы үшін күрестің идеологиялық іргетасын қалады. Сондықтан XX ғасыр басындағы баспасөз – Алаш рухының жазба айғағы және ұлттық сананың қозғаушы күші.

Жазған: Максут Ұлданай
Ғылыми жетекші: Жақсылықбаева Римма

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: