«Тәржіман» – түркі жұртын біріктірген басылым

XIX ғасырдың соңында түркі халықтарының рухани оянуы мен мәдени бірлігін қалыптастыру жолында ерекше қызмет атқарған басылымның бірі – «Тәржіман» газеті. Бұл газет тек қырым татарларына ғана емес, бүкіл түркі дүниесіне ортақ үнқағазға айналды.

«Тәржіман» газеті алғаш рет 1883 жылы 10 сәуір күні Қырымның Бақшасарай қаласында жарық көрді. Оның негізін қалаушысы әрі бас редакторы – белгілі татар ағартушысы, қоғам қайраткері Ысмағұлбек Ғаспринский (Исмаил Гаспринский) болатын. Ол өз халқының білім, ғылым және ұлттық сана тұрғысынан артта қалуына жаны ашып, баспасөз арқылы түркі халықтарын бірлікке шақыруды мақсат етті. Газеттің басты ұраны – «Тілде, пікірде, істе – бірлік!» болды.

Газеттің басты шығу мақсаты – бүкіл түркі жұртын мәдени және рухани тұрғыда біріктіру, жаңаша білім беру жүйесін дамыту, халықты заманауи білім мен ғылымға жетелеу еді. Сонымен қатар, Исмаил Гаспринский патша үкіметінің отаршыл саясатына қарсы ашық күрес жүргізбесе де, басылым арқылы түркі мұсылмандарының мүддесін қорғауға тырысты.

Мазмұны мен бағыты:

«Тәржіман» беттерінде дін, білім, әдебиет, әйел теңдігі, саясат және қоғам өміріндегі өзекті мәселелер жиі қозғалды. Газет оқырмандарын жаңа мектептер ашуға, қыз балаларға білім беруге, кітап оқуға үндеді. Сондай-ақ ол түркі халықтарының мәдени байланысын нығайтып, олардың әдеби тілі мен ой-пікірін ортақ арнаға тоғыстырды. Газет араб графикасымен жазылып, түркі дүниесінің көптеген аймақтарына тарады.

Баспасөздің дамуы жолында Ысмағұлбек Гаспринский орасан еңбек етті. Ол өз қолымен баспахана ашып, газеттің макетін жасап, басылымды өз қаражатымен шығарды. Кейде қаржының жетіспеушілігіне қарамастан, ол газет шығаруды тоқтатпай жалғастырды.

«Тәржіман» газетін шығару барысында кездескен қиындықтар:

Газет патша үкіметінің қатал цензурасына ұшырап отырды. Әрбір мақала тексеріліп, кейбір сандар тіпті таратылмай қалатын. Сонымен қатар, газеттің таралу аймағы кең болғанымен, жеткізу желісінің әлсіздігі мен қаржылық тапшылық үлкен кедергі келтірді.

Газеттің жабылу себебі:

1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін Ресей империясында саяси жағдай түбегейлі өзгерді. 1918 жылы «Тәржіман» газеті өз жұмысын тоқтатты. Ысмағұлбек Гаспринскийдің 1914 жылы қайтыс болуы да басылымның тағдырына әсер етті. Дегенмен, оның еңбегі зая кетпей, газеттің идеясы кейінгі көптеген түркі елдерінің ұлттық баспасөзіне жол ашты.

Қорытындылай келе, «Тәржіман» газеті – түркі халықтарының рухани және мәдени бірлігін оятқан ұлы басылым болды. Ол ұлттың санасын серпілтіп, жаңаша ойлауға жетеледі. Бұл газет – бүкіл түркі жұртының бір тудың астына бірігуіне түрткі болған тарихи басылым.

Суюнбай Анель.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті 1-курс студенті.

Ғылыми жетекші:фил.ғ.к.доцент Р.С.Жақсылықбаева.