«Кедей тілі» газеті

XX ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ баспасөзі – ұлттың қоғамдық санасын оятқан, әлеуметтік әділеттілік пен мәдени жаңарудың рухани тірегіне айналған бірегей құбылыс. Сол кезеңнің аса құнды, бірақ зерттелуі әлі толық ашылмаған басылымдарының бірі – «Кедей тілі» газеті. Бұл газет қарапайым еңбекші қазақтың үнін мемлекет саясатына жеткізген алғашқы ақпараттық мінберлердің қатарында тұр. Сондықтан оны зерттеу – тек баспасөз тарихын тану ғана емес, кедей табының шынайы тұрмысын, ұлттық тілдің ақпараттық қызметінің қалай қалыптасқанын, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымындағы өзгерістерді қайта қарау деген сөз. Осы мақала «Кедей тілі» газетінің шығу тарихын, мазмұндық бағытын, әлеуметтік-мәдени маңызын ғылыми негізде талдап, оның бүгінгі журналистика мен ұлттық медиа эволюциясындағы орнын анықтауды мақсат етеді. Осы тұрғыдан алғанда, басылымның мұрасын зерделеу – ұлттық ақпараттық болмысты пайымдауда өзекті зерттеу бағыты болып табылады. 1924 жылы Астрахань қаласында жарық көрген «Кедей тілі» газеті – қазақ баспасөзіндегі әлеуметтік бағытты айқын көрсеткен алғашқы басылымдардың бірі [1]. Газеттің пайда болуы сол кезеңдегі ақпараттық тапшылықты жоюға бағытталған тарихи қажеттіліктен туды: ауылдағы кедейлердің үнін жоғары билікке жеткізу, әлеуметтік әділетсіздіктерді ашық жариялау, қазақ тілінде жүйелі ақпарат тарату. Тарихи деректер оның 1924–1926 жылдары үздіксіз шығып тұрғанын көрсетеді [2], бұл өз кезегінде басылымның қазақ қоғамы үшін уақытша емес, шынайы қоғамдық сұраныстан туындағанын дәлелдейді. Газеттің негізгі мазмұны ауыл шаруашылығы, балықшылық, жергілікті басқару, әлеуметтік жағдай, тілдік саясат және еңбекші қауымның тыныс-тіршілігіне арналды. «Кедей тілі» тек ақпарат жеткізумен шектелмей, нақты оқиғаларды талдап, ауыл халқының құқықтық сауатын арттыру мен қоғамдық пікірді қалыптастыруға ықпал етті. Мұнда кедейлердің тұрмыс ауырлығы, жер мәселесі, колхоздық реформалар, тіл мен жазу реформасы жайлы мақалалар жиі жарияланып отырды. Сондықтан басылым мазмұны қарапайым ақпарат емес, сол дәуірдің әлеуметтік портретін жасаған құнды деректік хроника болып саналады. «Кедей тілі» газетінің ең басты құндылығы – қазақ қоғамының төменгі тап өкілдеріне алғаш рет өз мәселесін ашық айту мүмкіндігін бергендігі. Ол тек баспасөз құралы емес, ауыл адамдарының ой-пікірі тоғысқан мәдени-әлеуметтік алаңға айналды. Газет бетінде көтерілген мәселелер халықтың санасын оятып, қоғамдағы теңсіздіктерді талқылауға жол ашты. Сонымен бірге, қазақ тілінің қоғамдық қызметін кеңейтіп, ақпараттық кеңістікте ұлттық тілдің беделін арттырды. Халықтың әлеуметтік жағдайын шынайы бейнелеуі – басылымды бүгінгі зерттеулер үшін таптырмас этнографиялық әрі тарихи дерек көзі етеді. Басылым Астрахань қаласында шығарылып, сол өңірдегі қазақ ауылдарына, әсіресе Еділ бойындағы балықшылар мен шаруалар қонысына кең тараған [3]. Газет араб графикасында басылып, кейінгі жылдары латын әрпіне көшу үрдісін де байқатты, бұл оның техникалық және тілдік жағынан маңызды дерек ретінде бағалануына себеп. Тиражы жөнінде толық дерек сақталмағанымен, оның аймақтық басылым ретінде тұрақты айналымда болғаны анық. Таралу аймағының Қазақстаннан тыс жерде орналасуы – қазақ баспасөзінің географиялық кеңдігін дәлелдейді. Жалпы алғанда, «Кедей тілі» – XX ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын, мәдени өзгерісін және тілдік реформасын терең түсінуге мүмкіндік беретін бірегей басылым. Ол еңбекші халықтың күнделікті тұрмысын тек сипаттап қоймай, қоғамдық пікір қалыптастырушы күшке айналды. Газетте жарияланған деректер арқылы сол кезеңдегі экономикалық саясаттың ауылға әсерін, кедейлер өміріндегі өзгерістер мен реформалардың нақты көріністерін байқауға болады. Сондықтан «Кедей тілі» — уақыттың тынысын дәл жеткізген, ғылыми тұрғыдан зерттеуге лайық, деректік құны жоғары тарихи құжат. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Пірәлі, Г. Ж. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеттануы (1920–2005). – Алматы: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2016. 2. Ұлы мұрат жолында // Arainfo.kz жастар газеті. – 2024. – URL: https://arainfo.kz. 3. Ресей қазақтарына сапардан «Кедей тілі» газетін кездестірдік // Qamshy.kz. – 2012. – URL: https://qamshy.kz/kz/article/181-resey-qazaqtaryna-sapardan-kedey-tili-gazetin-kezdestirdik 4. М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. Шетелдегі қазақтардың фольклоры, әдебиеті мен өнері.

Семсер Серікұлы, Ақсұңқар Шайхманова

1 курс студенттері

Жетекші:Жаксылыкбаева.Р

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: