«Ақ жол» газетінің тағдыры: ұлттық ойды көтерген басылым тарихы

ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ қоғамы үлкен өзгерістерді бастан өткерген кезең болды. Елде жаңа билік орнап, халықтың саяси, әлеуметтік жағдайы күрделеніп тұрған уақытта қазақ тілінде шығатын, ұлттың сөзін сөйлейтін баспасөз аса қажет еді. Осындай қиын шақта жарық көрген «Ақ жол» газеті ұлттық ойды, мәдениетті және білімді алға шығарған ең маңызды басылымдардың бірі болды. Газет аз ғана жыл өмір сүрсе де, қазақ журналистикасының тарихында ерекше орын қалдырды.

Газеттің пайда болуы және оның алғашқы кезеңі

«Ақ жол» газеті алғашында «Қырғыз газеті» деген атаумен 1920 жылдың 7 желтоқсанында Ташкент қаласында шыға бастады. Бұл дерек сол кезеңдегі архив материалдарында нақты көрсетілген. Газеттің атауы 1922 жылдан бастап «Ақ жол» деп өзгертіледі. Мұндай атау кездейсоқ таңдалған жоқ. Ол ұлттық тазалықты, адалдықты, жаңа жолды білдірді. Сұлтанбек Қожанов 1921 жылы: «Ақ жол – біздің ақ пейіліміз бен адал ниетіміздің жолы» деп жазғаны да осының дәлелі.

Газеттің орташа тиражы 1800 дана болды. Бұл көрсеткіш сол уақыт үшін жоғары деңгей болып саналады, себебі халықтың басым бөлігінде баспаға қолжетімділік төмен болды, сондай-ақ, Түркістан өңірінде бірнеше тілде шығатын басылымдар аз еді.

Газеттің мазмұндық бағыты және қоғамдағы рөлі

«Ақ жолдың» басты ерекшелігі – оның алаштық идеяға жақындығы, ұлттық-демократиялық бағытты ұстануы. Газет тек ресми жаңалықтар айтып қана қойған жоқ, сонымен бірге қазақ қоғамы үшін маңызды мәселелерді көтерді:

– ұлттық білім мен оқу-ағарту жүйесі;

– қазақ тілінің болашағы;

– мәдениет пен әдебиеттің дамуы;

– жер мәселесі;

– ұлттық өзіндік сана;

– жастар тәрбиесі мен жаңа қоғамдағы орны.

Бұл газет қазақ халқының рухани әлеміне жаңа серпін берген басылымдардың бірі болды. Оның бетінде жарық көрген материалдар қоғамның интеллектуалдық деңгейін көтеруге бағытталды. Газет тек ақпарат жеткізіп қойған жоқ, сонымен қатар халықты ойлануға, талдауға, қоғамдық пікір қалыптастыруға үйретті.

Газетке жазған тұлғалар – қазақ зиялыларының шоғыры

«Ақ жол» газетінің құндылығы – оған өз заманындағы ең беделді, ең білімді қазақ зиялыларының қатысуы. Мысалы:

Міржақып Дулатов – ұлттық бостандық идеясын белсенді қорғаса,

Жүсіпбек Аймауытов – мәдениет, психология, білім мәселелерін көтерді,

Халел Досмұхамедұлы – медицина, тіл білімі, этнография тақырыбын қозғады,

Ілияс Жансүгіров – әдебиет пен өнер туралы жазды,

Ахмет Байтұрсынұлы – тіл, әліпби, оқу-ағарту мәселелерін талдады.

Олардың жазбалары кейіннен «Ақ жол» газетінің 10 томдық тарихи жинағына енгізілді (Нұр-Сұлтан, 2020). 

Саяси қысым және Сталиннің хаты

1920-жылдардың ортасында кеңестік билік ұлттық бағыттағы басылымдарға күдікпен қарай бастады. «Ақ жол» газеті де бұдан тыс қалмады. 1925 жылы И.В. Сталин Қазақ өлкелік комитетіне арнайы хат жолдап, «Ақ жол» газетін «идеялық тұрғыда қауіпті» деп бағалайды. Ол хатында газеттің бағыты эмиграциядағы Мұстафа Шоқай пікірлерімен ұқсас екенін айтады. Бұл хат – газеттің тағдырына шешуші әсер еткен тарихи құжат. Осыдан кейін басылымды Ташкенттен Шымкентке көшіру туралы бұйрық беріледі. Бұл редакция құрамын өзгертіп, газеттің сапасына үлкен зиян келтірді.

Техникалық жағдайының нашарлауы және жабылуы

Шымкентке көшкеннен кейін газет:

– сапасыз қағазға басылды,

– қаріптері ескі болды,

– көлемі қысқарды.

Сапаның төмендеуі газет тиражының азаюына әкелді. 1925–1927 жылдары басылым біртіндеп әлсіреп, ақырында толығымен жабылды. Бұл — кеңестік цензураның ұлттық баспасөзге жасаған қысымының көрінісі.

«Ақ жол» газетінің маңызы

Қысқа өмір сүрсе де, «Ақ жол» қазақ журналистикасының тарихында өте маңызды орын алады. Оның себептері:

1. Ұлттық идеяны ашық қорғаған алғашқы басылымдардың бірі болды.

2. Қазақ зиялыларының басын қосып, олардың ойларын халыққа жеткізді.

3. Қазақ қоғамындағы саяси, мәдени, рухани мәселелерді терең талдады.

4. Әдебиет, өнер, білім, жастар қозғалысы туралы құнды мақалалар шығарды.

5. Алаш мұрасын сақтауға, халықтың ұлттық санасын қалыптастыруға ықпал етті.

Бүгінде «Ақ жол» газеті – қазақ баспасөзі тарихын зерттеуде аса маңызды дереккөз ретінде қарастырылады. Газеттің мақалалары ұлттық ойдың, еркін пікірдің және қазақ зиялылығының биік деңгейін көрсетеді.

Саулетжан Аружан, ҚазҰУ-дың 1-курс студенті

Ғылыми жетекші: фил.ғ.к., доцент Р.С. Жақсылықбаева

---

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: