Ұлт зиялыларының ұмытылып бара жатқан мұрасы

  ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҰМЫТЫЛЫП БАРА          ЖАТҚАН МҰРАСЫ

1. Зерттеу өзектілігі

ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлт зиялылары ұлттық сананың оянуына, мәдениеттің қалыптасуына, ағартушылық идеялардың таралуына, ұлттық мемлекеттіліктің негізін құруға айтарлықтай үлес қосқан тарихи тұлғалар болып табылады [1, 2]. Алайда, кеңестік репрессиялар мен идеологиялық бақылау, сондай-ақ қазіргі ақпараттық және цифрлық жаһандану жағдайында олардың мұрасы қазіргі жастар арасында жеткілікті дәрежеде танылмай, тарихи жадта көмескіленіп барады [3].

Қазіргі замандағы технологиялық дамуға қарамастан, жастардың назары көбінесе әлеуметтік желілерге, шетелдік сериалдар мен компьютерлік ойындарға ауды, ал ұлттық тарих пен мәдени мұраға қызығушылық төмендеуде. Сол себепті ұлт зиялыларының мұрасын жаңаша зерттеу, насихаттау және заманауи цифрлық әдістер арқылы таныстыру ұлттық мәдениетті сақтау тұрғысынан өзекті мәселе болып отыр.

2. Зерттеу мақсаты

Ұлт зиялыларының тарихи рөлін талдау, олардың мұрасының ұмыт болу себептерін анықтау және бұл құбылыстың қазіргі қоғамға әсерін көрсету.

3. Зерттеу міндеттері

1. Қазақ ұлт зиялыларының қоғамдағы рөлін сипаттау;

2. Зиялылар мұрасының ұмыт болу себептерін анықтау;

3. Кеңестік кезеңдегі репрессия мен идеологиялық қысымның ықпалын талдау;

4. Қазіргі жастар арасындағы ұлттық мұра танымының деңгейін бағалау;

5. Ұлт зиялылары мұрасын жаңғыртудың тиімді жолдарын ұсыну;

6. Заманауи технологиялар мен медиа арқылы мұраны кеңінен насихаттау жолдарын қарастыру.

4. Зерттеу объектісі

Қазақ ұлт зиялыларының тарихи және рухани мұрасы.

5. Зерттеу пәні

Ұлт зиялылары мұрасының ұмытылу себептері және оны сақтау тетіктері.

6. Зерттеу әдістері

Талдау, салыстырмалы зерттеу, тарихи шолу, ғылыми әдебиеттерді сараптау, архивтік құжаттарды зерделеу, сондай-ақ қазіргі жастар арасындағы сауалнама және әлеуметтік желідегі контент талдауы.

7. Негізгі бөлім

7.1. Ұлт зиялыларының қоғамдағы тарихи рөлі

Алаш зиялыларының әрқайсысы “Қазақ” ұлтының мемлекет ретінде құрылысына атсалысқаны бәрімізге мәлім. Сондай-ақ, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Мұстафа Шоқай сияқты тұлғалар ұлттық мәдениет пен мемлекеттіліктің қалыптасуына елеулі үлес қосқан [1, 2]. Олар:

● Ұлттық мектеп жүйесін дамытуға;

● Қазақ тілінің ғылыми негізін жасауға;

● Баспасөз бен қоғамдық ойды қалыптастыруға;

● Құқықтық мемлекет идеяларын насихаттауға ат салысқан [1, 2].

Мысалдар:

● Байтұрсынұлының «Әліпбиі» мен тіл біліміне арналған еңбектері қазақ тілтануының негізін қалады [1].

● Дулатовтың «Оян, қазақ!» шығармасы ұлттық сана-сезімді оятуға бағытталған [2].

● Әлихан Бөкейхан Алаш идеяларын насихаттап, ұлттық мемлекет құру мәселесін көтерді [2].

● Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы қазақ рухын көтеріп, мәдени жаңғыруға ықпал етті [2].

● Мұстафа Шоқай дипломатиялық қызметі арқылы халықаралық деңгейде қазақ мемлекеттілігін танытты [2].

7.2. Мұраның ұмыт болу себептері

1. Кеңестік репрессия (1937–1938) – көптеген Алаш қайраткерлері «халық жауы» деп айыпталып, атылды, шығармаларына тыйым салынды [4].
Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлы мен Мағжан Жұмабаев кеңес өкіметі кезінде қуғынға ұшырап, шығармалары жарияланбады.

2. Идеологиялық бақылау – Алаш идеялары жағымсыз етіп көрсетіліп, тарихи рөлі бұрмаланды [4].

3. Ақпараттық жаһандану – жастардың назары шетелдік мәдени өнімдерге ауып, ұлттық тарихқа қызығушылық төмендеді. Мысалы, 2022 жылғы сауалнамада Алматы қаласының студенттерінің 62%-ы қазақ зиялылары туралы толық ақпаратқа ие емес екен [5].

4. Архивтік материалдардың жеткіліксіз цифрландырылуы – көптеген құжаттар мен сирек кездесетін еңбектер қолжетімсіз күйінде сақталған. Кейбір Алаш қайраткерлерінің хаттары мен журнал мақалалары тек физикалық архивтерде ғана бар [4].

5. Насихаттың әлсіздігі – заманауи форматтағы танымдық контент (подкаст, деректі фильм, анимациялық роликтер) аз [5].

6. Білім беру бағдарламаларындағы кемшіліктер – мектеп пен ЖОО тарих сабақтарында зиялылар шығармалары толық қарастырылмайды, бұл жастар арасында таным деңгейін төмендетеді [5].

7.3. Қазіргі қоғамға әсері

Зиялылар мұрасын толық білмеу:

● Ұлттық бірегейлікті әлсіретеді;

● Тарихи сабақтастықты үзіп, болашақ ұрпаққа тарихи тұтастықты жеткізуге кедергі жасайды;

● Жастардың ұлттық құндылықтарға қызығушылығын төмендетеді.

Зерттеу нәтижелері бойынша, Алматы мен Астана студенттерінің шамамен 60%-дан астамы қазақ зиялыларының шығармалары мен тарихи рөлі туралы толық ақпаратқа ие емес [5]. Бұл тіл, білім және мәдениет мәселелерінің өзектілігін арттырады.

7.4. Мұраны жаңғырту жолдары

1. Архивтік құжаттарды толық цифрландыру, онлайн қолжетімді ету;

2. Деректі фильмдер, подкасттар, анимациялық жобалар жасау;

3. Мектеп пен ЖОО бағдарламаларына зиялылар шығармаларын енгізу, жобалық сабақтар ұйымдастыру;

4. Көрмелер, байқаулар, ғылыми конференциялар ұйымдастыру;
Әлеуметтік желілер арқылы танымдық ұлттық контентті арттыру;

5. Жастарға арналған онлайн платформаларда (TikTok, YouTube) қызықты роликтер мен викториналар арқылы насихат жүргізу;

6. Халықаралық деңгейде қазақ зиялыларының еңбектерін таныстыру үшін аудармалар мен конференциялар ұйымдастыру.

Мысалы, Алматыдағы «Алаш қайраткерлері» көрмесі мен онлайн деректі фильмдер жастарға зиялылар өмірі мен еңбегін таныстыруда алғашқы қадам болып отыр [5].

8. Қорытынды

Ұлт зиялыларының мұрасы қазақ халқының рухани және мәдени іргетасы болып табылады. Оның ұмытылып бара жатуы ұлттық тарихи жадыға қауіп төндіреді. Зиялылар еңбегін зерттеу, заманауи әдістермен насихаттау және жастар санасына жеткізу — қоғамның ортақ міндеті. Өткен мұраны құрметтеу және оны болашақ ұрпаққа жеткізу ұлттық сананы нығайтуға мүмкіндік береді.

 

9. Пайдаланылған әдебиеттер

1. Байтұрсынұлы, А. (1990). Әліпбиі және тіл білімі негіздері. Алматы: Ғылым.

2. Дулатов, М. (2005). Оян, қазақ!. Алматы: Жазушы.

3. Қазақ институты. (2022). Ұлттық мұра мен жастардың ақпараттануы. Алматы: Қазақ институты баспасы.

4. Архив деректері (1937–1938). Кеңестік репрессиялар және Алаш қайраткерлері. Алматы: Ұлттық архив.

5. Сауалнама нәтижелері (2022). Алматы мен Астана студенттері арасында жүргізілді.

---