«Шаншар» - сөзбен шымшыған шындық

1925 жылы Ташкент қаласында жарық көрген қазақтың тұңғыш күлкі журналы «Шаншар» – ұлттық баспасөз тарихындағы ерекше құбылыс болып саналады. Журналдың алғашқы санында жарияланған «Шаншар кім?» атты бас мақалада басылымның негізгі мақсаты қоғамдағы ескіліктің бой бермей, жаңалықты қабылдай алмай жүргендерді мысқылмен түйреп көрсету, жақсы мен жаманды саралап, тура жолдан тайған құбылыстарды әшкерелеу, әділдік пен шындықты қалқан етіп қоғамды түзеу екені ашық жазылған. «Шаншар» күлкі мен сықақ арқылы халықтың күнделікті өмірінде кездесетін түрлі кемшіліктерді, әлеуметтік міндері, тұрмыстық кереғарлықтарды өткір тілмен бейнелеп, ойландыратын, тәрбиелік мәні бар мазмұн ұсынған. Қоғамдық сананы ояту, мінез-құлықтағы, басқарудағы және тұрмыстағы қателіктерді күлкі арқылы көрсету – журналдың басты миссиясына айналды. ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ баспасөзінде әртүрлі жанрлар қалыптасып, білім, мәдениет, әдебиет бағытындағы басылымдар қарқын ала бастаған кезеңде «Шаншар» сатиралық жанрды алғаш жүйелі түрде ұсынып, жаңа бағыттың негізін қалаған. Ол тек көңіл көтеру құралы емес, қоғамның шынайы бет-бейнесін көрсететін айна рөлін атқарды. Журналдағы карикатуралар, фельетондар мен мысқылға құрылған материалдар сол уақыттағы әлеуметтік өмірдің айқын көрінісін берді. Кейбір суреттері шынайы ойлы сатираны жеткізсе, кейбірі тым жеңіл юморға ауытқып отырғаны да зерттеулерде айтылады. Соған қарамастан, «Шаншар» сол дәуірдің ойлау жүйесін, көңіл күйін, қоғамдық процестерін дәл бейнелеп, ұлттық журналистика сатира жанрының қалыптасуына ықпал етті. 

Журналдың қысқа ғұмыр кешуі – сол кезеңдегі саяси ахуал, идеологиялық шектеулер мен баспасөзді қатаң бақылау жағдайының салдары болуы мүмкін. Дегенмен оның бір-ақ санының шығуы қазақ мәдениеті мен баспасөзіне аз ықпал етті деуге келмейді: ол ұлттық журналистиканың мазмұнын кеңейтіп, сатираның қоғамдағы орнын анықтап, жаңа ойлау деңгейін қалыптастыруға жол ашты. «Шаншар» – жаңалық пен ескінің тоғысында өмір сүрген бір буынның рухани ізін қалдырған басылым. Өткен ғасырда жарық көргенімен, журналдың тағдыры ұзақ уақыт жабық күйде болды. Тек қазіргі кезеңде – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетінің PhD докторанты Алтын Ақынбекованың ізденісі нәтижесінде «Шаншар» Арабский Графиксынан кириллицаға ауыстырылып, ғылыми айналымға қайта енді. Осы жұмыстың  арқасында журналдың  толық мәтіні зерттеушілерге, студенттерге, магистрант мен докторанттарға қолжетімді болып, қазақ баспасөзінің тарихи мұрасы жаңаша тыныс алды. Бұл тек бір журналдың қайта басылуы емес, қазақ сатирасының бастауы болған рухани дүниенің қайта жаңғыруы, ұлттық баспасөз тарихын толықтыру және ғылыми ортаның жаңа деректермен байи түсуі.

«Шаншарды» зертеу – қазақ қоғамының ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қоғамдық қатынастарын, ой-тұжырымдарын, мәдени деңгейін, көшпелі сана мен жаңа заман талаптарының қақтығысын түсінудің бір жолы. Ол арқылы қазақ баспасөзінің жанрлық ауқымы кеңейе бастағанын, ұлттық ойдың жаңашыл бағытқа бет алғанын, сын мен сатираның қоғамдық маңызын айқын көруге болады. Бүгінде «Шаншар» – бір-ақ нөмірмен де ұлттық рухани тарихта өшпес із қалдырған, сөзбен шымшыған шындықтың жаршысы болған басылым. Осы тұрғыдан алғанда, «Шаншар» — сөзбен шымшыған шындық. Ол бір-ақ сан болса да, қазақтың рухани, мәдени, әдеби және қоғамдық өміріне әсер еткен, үлкен маңызға и журнал. «Шаншарды» қайта ортаға шығару — қазақ журналистикасының тарихын толықтыру, өткен мен бүгінді жалғау, ұлттық баспасөз мұрасын сақтап, келешекке жеткізу үшін өте маңызды қадам.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Ақынбекова А. Б. «Шаншар» — первый казахский юмористический журнал. « Herald of journalism » (Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультеті)  [bulletin-journalism.kaznu.kz] .

2. «Шаншар» журналы 1-саны (көмекші оқу құралы)  [alash24.kz].

3.  «Шаншар» журналы туралы мақалалар — порталы el.kz  [El.kz].

4. ХХ ғасырдағы қазақ баспасөзі: газет, журналдар, олардың түрлері мен дамуы жөніндегі зерттеулер.

5. Қазақ әдебиеті мен мәдени баспасөз тарихы — сол кездегі басылымдардың әлеуметтік-мәдени рөлі.

Балғаным ӨНЕРБАЙ .
 Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті 1-курс студенті.

 Ғылыми жетекші:фил.ғ.к.доцент Р.С.Жақсылықбаева.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз: