Мапуидің үйі

(әңгіме)

«Аораи» атты желкеме қаңқиып зор көрінгенімен қалай бұрса, солай жалтарып, самал желдің екпінімен зырлап келеді. Кеменің капитаны алда көрінген аралға таяна келе соқпа толқындардың жиегіне жетпей салдауыр тастады. Бұл — Хикуэру атолы, су ортасына сақинадай дөп-дөңгелек болып иірілген құм, маржанның үгіндісі, диаметрі жүз ярд, айналасы жиырма миль, биіктігі мұхит суының толқығанда көтерілетін деңгейінен төрт-бес фунттай ғана жоғары. Оның ортасындағы айнадай жарқыраған, суы тұп-тұнық үлкен қойнаудың түбінде меруерт қабыршағы өте көп. Міне қазір де меруерт іздеушілердің суға сүңгіп, жағаға кері жүзіп шығып жатқаны желкеменің палубасынан көрініп тұр. Бірақ атолға өзге түгіл сауда кемесі де кіре алмайды. Оған тек кішкене ескекті катерлер жел оңынан тұрса ғана. ирелеңдеген тар бұғазбен ептеп жүзіп өтеді, ал желкемелер рейдіге тоқтап, жағаға қайық жібереді.

«Аораидан» суға тез-тез шлюпка түсіріп, мықындарына қызыл борлат байлаған бірнеше жалаңаш қара матрос қарғып мінді. Матростар қайық есіп, атолға қарай жүзіп барады, оның қорамасында рульде бір жас жігіт тұр, үстінде әдетте тропикте европалықтар киетін ақ костюм. Бірақ ол тіпті европалық та емес, алтын түстес ақшыл сары реңкі, мөлдір көзіндегі жылт-жылт еткен алтындай сарғыш нүктелер полинезиялық екенін аңғартқандай. Бұл Раули, Александр Рауль, алты сауда кемесін жүргізіп тұрған бай әйел, арғы тегі сары нәсілге шатыс Мари Раульдің кіші баласы. Шлюпка бұғазға кіре берістегі судың сұрапыл иірімі мен биік соқпа толқындардан бұлталақтай өтіп, қойнаудың айнадай айдынына барып жетті. Рауль жағалаудағы күмістей аппақ құмға қарғып түсті де, бір ұзын бойлы кісімен қол алып амандасты. Ол осындағы жергілікті халықтың бір адамды, кеудесі кең, ірі кісі болғанымен, шолақ қолының сойдиып шығып тұрған аппақ сүйегіне қарағанда, бір кезде жайынның аранына ілігіп, қолдың жартысын беріп, енді су түбінен меруерт алып шығатын сүңгуір болуға жарамай, тек өсек айтып, бірді-бірге ұрындырып, жалбақтап күнін көріп жүрген мүсәпір жанға ұқсайды.

— Естідің бе, Алек? — деді ол салғаннан.— Мапуи меруерт тауыпты. Меруерт болғанда қандай! Ондай меруерт Хикуэруде, бүкіл Паумотуда, тіпті дүние жүзінде әлі ешкімге ұшыраған емес. Соны сен барып сатып ал, әлі ешкімге берген жоқ. Ақылы жоқ неме ғой, көп сұрамас. Есіңде болсын: мұны саған елден бұрын мен айттым, ұмытпа. Темекің бар ма?

Рауль жалт бұрылып, жарлауытпен жоғары шығып, биік пандал ағашының саясындағы лашыққа қарай жүрді. Рауль шешесінің агенті болып қызмет етеді, оның. міндеті Паумотудың аралдарын аралап жүріп, кокос жаңғағының дәнін, меруерт қабыршағын, меруерт сатып алу еді.

Бұл кәсіппен ол жуырда ғана айналысып жүр. Осы сапары агент болып екінші рет шығуы. Меруерттің шын бағасын әлі айна қатесіз айтып бере алмайды. Бірақ Мапуи меруертін көрсеткенде ол таң қалғанын сездірмей, кәнігі адамдарша жайбарақат қалып көрсетті. Шынында меруертке есі кетіп тұр. Үлкендігі көгершіннің жұмыртқасындай, жұп-жұмыр, ай жүзіндей жарқыраған аппақ бүйіріне түскен барлық бояудың сәулесі жүз құлпырады. Жаны бар нәрсе тәрізді. Рауль өмірінде мұндай жанып тұрған асыл тас көрген емес. Мапуи оны алақанына тастап жіберіп еді — ап-ауыр тиді. Меруерттің кетпес асыл зат екенін сонан-ақ аңғарды. Үлкейтіп көрсететін әйнекпен де айналдыра қарап жатыр, бірақ ешбір ақау, не бір сызат таппады: тазалығы сондай, үлбіреп, уылжып, қазір еріп кететіндей көрінді. Көлеңкелеп те қарап еді, жаңа туған жарық айдай жұмсақ нұр төгіп, құбыла жөнелді. Мөлдірлігі соншалық — стакандағы суға тастағанда көзге әрең ілігеді. Рауль суға тез батқанын көріп, салмағын да шамалады.

— Меруертіңе не сұрайсың? — деді Рауль оншама қызықпаған кісідей.

— Маған...— дей беріп еді Мапуи, оның сыртынан қылт етіп екі әйел мен бір қыз баланың басы көрінді. Үшеуінің де реңкі тап Мапуи сықылды қоңырқай. Олар үшеуі бірдей самсап, үй иесінің сөзін құптағандай басын изей бастады, көздері жарқ-жұрқ етіп, мойындарын созып, қызық көріп, ентелеп өліп барады.

— Маған үй керек,— деді Мапуи.— Төбесінде мырышпен аптаған темір шатыры, ішкі қабырғасында ceгіз бұрышты аспалы сағаты болсын. Өзінің ұзындығы қырық фут, айналасында верандасы болу керек. Ортасында үлкен бөлмесі, бөлмеде дөңгелек стол, қабырғасында екі гір асқан үлкен сағаты болсын. Үлкен бөлменің, екі жағында өзіміз жатып, рахаттанып, дем алатын екі-екіден тағы төрт бөлме, әр бөлмеде бір-бір темір кереует, екі орындық, қолжуғыш болсын. Үй сыртында ас үй — тап-таза, әп-әдемі ас үй болуы керек, оның ішінде пеш, кастрюльдері мен табалары тағы болсын. Бұл үйді сен маған өзімнің ата қоныс аралыма, Факараваға салып бересің.

— Болды ма? — деді сенбегендей Рауль.

— Киім тігетін машинасы да болсын,— деді Мапуидің зайыбы Тефара.

— Әйтеуір гір асқан сағаты болмай қалмасын, білдің бе, шырағым,— деді Наури, Мапуидің шешесі.

— Жә, болды енді,— деді Мапуи.

Рауль күлді. Шек сілесі қатып, ұзақ күлді. Күлкіні сылтауратып, бір жағынан саудасын да ішінен ойластырып тұр: бұрын үй салып көрмеген жігіт қой, құрылыстан хабары шамалы-ды. Күлген болып тұрып, ол материал әкелу үшін арнайы Таитиге баруға, материал сатып алуға, Факараваға қайтып келіп, жүгін түсіріп, үй салуға — осының бәріне қаншама қаражат керек болатынын есептеп шығарды. Бәріне төрт мың француз доллары керек екен, яғни жиырма мың франк. Сұмдық қой бұл. Ал меруерттің шын бағасы қанша екенін кім білген? Жиырма мың франк — керемет көп ақша, ақша болғанда өзінікі де емес, шешесінің ақшасы...

— Мапуи,— деді ол,— сен ақымақсың. Ақшалай сұра.

Мапуи басын шайқады. Артындағы үш кісінің басы да ырғалды.

— Маған үй керек,— деді ол,— ұзындығы қырық фут "болсын,

айналасында верандасы...

— Иә, иә,— деді Рауль оның сөзін бөліп.— Үй туралы айтқаныңды түгел түсіндім, бірақ онан ештеңе өнбес, сірә. Онан да ақшалай бір мың чили долларын төлесең қайтеді...

«Жоқ» дегендей төрт бас бірдей шайқалды.

— Оның үстіне жүз чили долларына менен қат нәрсеңді қарызға алып тұрарсың.

— Маған үй керек...— деп келе жатыр еді тағы да Мапуи Рауль оған:

— Үйден саған не пайда?—деді.— Дауыл тұрса ғой, үйіңді теңізге жығып кетеді. Оны жақсы білесің Капитан Раффи бүгін де дауыл болады деп отыр.

— Факаравада дауылдан үй құламайды,— деді Мяпуи, — оның жағасы биік. Бұл арада мүмкін, өйткені Хикуэруде дауылдың бәрі апат екені рас. Маған үй берсең Факараваға салып бересің, ұзындығы қырық фут болсын, айналасында верандасы...

Рауль оның үй туралы ұзын сонар өтінішін тағы да түгел тыңдады. Қарадай жабысқан осы бір қиялдан бұл неменің қайтсем көңілін бөлемін деп бірнеше сағат өзектеп те көрді — болмады, Мапуидің әйелі мен шешесі, қызы Нгакура оның сөзін қостай берді. Соларға әбден арман болған осы бір үйдің ай-жайын тағы да жиырмасыншы рет тыңдап тұрғанда лашықтың ашық тұрған есігінен «Аораидан» тағы бір шлюпка келгенін көзі шалды. Ескекшілері тым асығыс. Капитанның көмекшісі қайықтан жағадағы құмға қарғып түсіп, кездескен біреуден әлдене сұрады да, асыға басып Раульге қарай жүрді. Бұл кезде күн көзін қап-қара бұлт жауып, айналаның бәрі түксиіп, түнеріп келе жатқан еді. Міне қойнаудың ар жағынан ойнақ салып, теңіздің бетін тебірентіп келе жатқан сұрапыл қатты желдің етегі де көрінді. Капитан Раффи бұл арадан тез кетуіміз керек деп жатыр, — деді көмекші аптығып келген бойы.— Меруертке айналмасын, тез кетейік, аман болсақ тағы келерміз деп айт деді. Барометр жиырма тоғыз бүтін де, жүзден жетпіске түсіпті.

Ұйытқыған жел екпінімен Раульдің үстіндегі пандал ағашын зу еткізіп бір жұлқып, гулей жөнелді; піскен кокос жаңғақтары топылдап түсіп жатыр. Жаңбыр жауды — әуелі алыста сияқты еді, заматта қатты желге ілесіп келіп те қалды, қойнаудағы судың беті қыбырлап ала жөнелді. Бүрке жауған жаңбырдан ағаштың жапырағы шу ете түскенде Рауль орнынан атып тұрды.

Бір мың чили долларын қазір қолыңа салайын, Mапуи, деді ол,—тағы екі жүз долларға менен керегіңді алып тұрарсың.

— Маған үй керек...— деп тағы да тізбектей жөнелді Мапуи.

— Мапуи, сен ақымақсың! — деді Рауль желмен бірге күңіреніп.

Капитанның көмекшісімен екеуі лашықтан шыққан бойы жүгіріп отырып, шлюпка тұрған жерге әрең жетті. ІІІлюпка көрінбейді. Нөсерлеп құйып тұрған тропик селі түк көрсетер емес, олар тек аяғының астындағы жер мен қойнаудың жиегіндегі құмды құшырлана жалап жатқан толқындарды ғана көрді. Аяқ астынан біреу шыға келді. Ол шолақ Хуру-Хуру екен.

— Меруертті ала алдың ба? — деді ол Раульдің құлағына айғай салып.

— Мапуи ақымақ! — деді Рауль де айғайлап. Сол минутте сел көміп кетіп, екеуі бір-бірінен көз жазып қалды.

Жарты сағаттан кейін атолдың теңіз жақ жиегінде тұрған Хуру-Хуру «Аораидің» екі шлюпканы судан тартып алып, асығыс жүзіп кеткенін көрді. Тап сол араға дүлегей жел тағы бір желкемені зырлатып айдап әкелді, ол жалмажан салдауырын тастап, суға шлюпка түсіріп жатыр. Бұл да бұрыннан таныс желкеме болып шықты. Кәдімгі «Орохена». Оның қожасы саудагер метис Торики аралдарды өзі аралап жүріп, меруерт сатып алады. Шлюпканың сонау кормасында тұрған соның өзі. Хуру-Хуру залым күліп тұр. Мапуидің өткен жылы несиеге алған заттары үшін Торикиге бересілі екенін біледі.

Жел тынды. Күн қайнап ыси бастады. Қойнау тағы да айнадай болып жарқырады. Бірақ мақтадай тығыз ауа өкпені қысып, дем алу әлденеге ауырлап барады.

— Жаңалықты естідің бе, Торики? — деді оған Хуру-Хуру.— Мапуи бір меруерт тауыпты. Ондай меруерт Хикуэруде, бүкіл Паумотуда, тіпті дүние жүзінде әлі ешкімге кездеспеген шығар. Мапуи ақымақ неме ғой. Әрі мойнында өтей алмай жүрген борышы да бар. Есіңде болсын: мұны саған елден бұрын мен айттым, ұмытпа. Темекің бар ма?

Міне, Торики де Мапуидің сабаннан өрген лашығына қарай кетіп барады. Мінезі қатал, өктем адам болғанымен, Торики оншама ақылды кісі емес. Ол жайнап тұрған меруертке жайбарақат бір қарады да, асықпай-саспай қалтасына салды.

— Жолың болады екен,— деді ол Мапуиге,— меруертің әдемі. Мен саған тағы тауар беріп тұрармын:

— Маған үй керек...— деді Мапуи үрейленіп, дәбдірлеп.— Ұзындығы қырық фут...

— Әй, сенің үйің бар болсын! — деді саудагер оның сөзін бөліп.— Әуелі борышыңнан құтылып алсайшы. Маған бір мың екі жүз чили доллар бересің бар. Хош! Сол борышыңды түгел кешірдім. Арамыздағы алыс-беріс осымен бітсін. Ал мұнан былай менен екі жүз чили долларына несиеге керекті зат алып тұрарсың. Егер Таитиде меруертің жақсы бағаға өте қалса, мүмкін тағы жүз доллар қосармын,— сонымен, небәрі үш жүз доллар-ақ болсын. Бірақ ұмытпа — уәде тек жақсы бағаға өтсе ғана. Әйтпесе кім біледі, мүмкін зиян шегіп қалармын.

Мапуи қатты қынжылды, кеудесіне қолын басып, басын иді. Қазинасы көз алдында қолды болды. Жаңа үйден айырылды — бәрі борышына кетті. Қандай меруертіне түк ала алмай, құр алақан қалды.

— Сен ақымақсың,— деді оған Тэфара.

— Сен ақымақсың,— деді Наури кәрие.— Меруертіңді қолына неге ұстата қойдың?

— Енді қайтейін? — деді Мапуи.— Борышты екенім рас. Менің меруерт тауып алғанымды өзі естіп келіпті ғой. Маған тек көрсет дегенін өзің де естідің. Meн оған ештеме дегенім жоқ, бәрін өзі біліп келіпті. Бөгде біреу айтқан ғой. Бересі екенім рас,

— Мапуи ақымақ,— деді Нгакура да. Нгакураның, жасы биыл он екіде ғой, әлі ақылы толмаған бала емес пе?

Мапуи ашуын басқысы келгендей, қызын қойып қалып, жалп еткізді. Тэфара мен Наури байбалам салып, жылап жатыр. Әйелдердің қашанғы әдеті осы ғой.

Бұл кезде жағада тұрған Хуру-Хуру тағы бір таныс желкеме келіп, атолдың аузына салдауыр тастап, шлюпкасын түсіріп жатқанын көрді. Ол «Хира». Кеменің бұлай аталып кеткен себебі: иесі Леви, неміс еврейі, меруертті көп жинайтын адам. Таити елінде Хира ұрылар мен балықшылардың табынатын құдайы.

— Жаңалықты естідің бе? — деді Хуру-Хуру басы қазандай, беті быттиған жуан Леви жағаға түскенде.— Мапуи бір меруерт тауыпты. Ондай меруерт Хикуэрум , бүкіл Паумотуда, тіпті дүние жүзінде болып көрген емес. Мапуи ақылы жоқ неме ғой: оны Торикиге бір мың төрт жүз чили долларына сатып жіберді,— өзім үй сыртынан саудаласқанын естіп тұрдым. Торики де ақымақ адам. Сен соны амалдап арзанға түсіріп ала аласың. Есіңде болсын: мұны саған елден бұрын мен айттым, ұмытпа. Темекің бар ма?

— Торики қайда?

— Капитан Линчтің үйінде абсент ішіп отыр. Онда отырғанына бір сағаттай болды-ау.

Леви мен Торики абсент ішіп, саудаласып отырғанда, Хуру-Хуру олардың сөзін сырттан тыңдап тұрды, екуінің ақылға сыймайтын бағаға — жиырма бес мың франкқа келіскенін естіді!

Тап осы кезде «Орохена» мен «Хира» аралға жақын келіп, зеңбірек атып, асығыс атой сигнал берді. Капитан Линч қонақтарымен тысқа шыққан кезде екі желкеме жалма-жан бұрылып алып, желкендерін түсіріп, жағадан алыстап кетіп бара жатыр еді, жойқын желдің екпінімен ыққа қарай ауытқып, көбік шашқан теңіз үстінде бір жанбастап ыға жүзіп барады. Көп ұзамай олар қалың жаңбырдан көрінбей де кетті.

— Жел басылғасын келеді,— деді Торики.— Тегі осы арадан кеткеніміз абзал болар.

— Барометр сірә тағы төмен түскен ғой,— деді капитан Линч.

Бұл шашы аппақ құдай, қаба сақал қарт кісі еді. Теңізге шықпағанына көп жыл болған. Демікпе науқасына Хикуэру шипалы екенін ертеде-ақ түсінген кісі. Барометрін көрмекке ол үйіне қайта кірді.

— Жасаған-ау!—деген дауысын есітіп, басқалары да үйге асыға кірсе, ол барометрдің жиырма тоғыз бүтін жүзден жиырмада тұрған тіліне үрейлене қарап тұр екен.

Бұлар тысқа шығып, абыржып аспанға, теңізге қарады. Жел басылғанымен аспан әлі түнеріп тұр. Бағанағы екі желкеме, оларға қосылған тағы бір кеме — үшеуі де желкендерін түгел көтеріп алып, аралға қарай беттеді келеді. Міне айнымал жел тағы ауды, кемедегілер қапыл-құпыл желкендерін қайта түсіре бастады. Бес минуттан кейін жел енді екінші жағынан — кемелердің дәл қарсы алдынан соқты. Жағадағылар кеменің алдындағы көлденең желкен тез босап түскенін көрді. Соқпа толқындар өкіріп, жағаны сүзіп жатыр. Теңіз де теңселіп, толқып ала жөнелді. Құдіреті күшті нажағай қара аспанды қақырата қақ жарып, күркіреген көк аспан қалтырай күңіренді.

Торики мен Леви шлюпкаларына қарай жүгірді. Леви әбден үрейі қашқан бегемот тәрізді борсалаң-борсалаң етеді. Атолдан шыға бергенде бұлардың қайығына «Аораидің» шлюпкасы қарсы ұшырады. Оның кормасында ескекшілерді үсті-үстіне асықтырып келе жатқан Рауль көрінеді. Меруерт есінен кетпей ақыры Мапуидің сұрағанын бермекке қайтып оралған беті болса керек.

Жағалауда жаңбыр мен жел құйындай үйіріліп, түк көрсетпей ұйытқып тұр еді, ол құмға ырғып түскенде Хуру-Хурумен соқтығысып қалды.

— Кешіктің! — деді айғайлап Хуру-Хуру.— Мапуи меруертін бір мың төрт жүз чили долларына Торикиге сатты, Торики оны жиырма бес мың франкқа Левиге сатып жіберді.

Леви оны Францияда жүз мыңға сатады. Темекің бар ма?

Рауль еңсесін басқан ауыр зіл мойнынан түскендей күрсінді. Бағанадан бері жүйкесін құртқан азаптан арылды. Өзіне тимегенімен енді меруерт туралы ah ұрып ойламайтыны анық. Бірақ Хуру-Хурудің сөзіне сенбеді: Мапуи меруертін бір мың төрт жүз чили долларына сатуы мүмкін, бірақ жырынды саудагер Левидің жиырма бес мың франк төлеуі нағайбыл. Рауль капитан Линчтен анығын білейін деп үйіне келсе, қарт теңізші барометрдің алдында таң-тамаша болып тұр екен.

Меніңше қанша деп ойлайсың? — деді аңырып капитан, сөйтті де көзілдірігін сүртіп, барометрге тағы.

— Жиырма тоғыз бүтін он,— деді Рауль.— Мен барометрдің мұншалық құлдырағанын кергенім жоқ.

— Таң қалуға болмайды,— деді капитан.— Сен түгіл елу жыл ұдайы теңізде жүзген мен де мұндайды көрген емен.— Естимісің?

Бұлар үйді теңселте күңіренген соқпа толқынның гүріліне біраз құлақ салып тұрды да, далаға шықты. Дауыл жел басылыпты. Бірақ солтүстік-шығыстан үйдей-үйдей толқындар бірін-бірі қуалап, жарыса жағаға келіп, аралдың маржан құмды жағалауларына бар екпінмен соғылып жатыр. Жағадан бір мильдей жерде жүзіп жүрген «Аораиді» биік толқындар шайқалтып, теңселтіп, бір олай, бір бұлай лақтырады. Ескекшілердің бірі бұғаздың кіре беріс өңешін қолымен нұсқап, басын шайқады. Рауль да сол жаққа қарап еді, ақ көбігін аспанға атып, бұрқырап, буырқанып, астан-кестен болып жатқан бір керемет көрді.

Мен, сірә, сіздікіне қонармын, капитан,— деді ол Матросқа шлюпканы жиекке шығарып, өзіңе де, басқа да ескекшілерге де түнейтін орын тауып ал деп тәртіп берді.

Барометрін көріп келуге үйге кіріп кеткен капитан Линч қайта шығып:

— Аттай жиырма тоғыз,— деді.

Үйден ала шыққан орындығын жерге қойып, теңізден көзін алмай қарап отырды. Бұлт арасынан күн көрінді, бұрынғыдай жел жоқ, тымырсық, қапырық. Бірақ теңіз тағы толқи бастады.

— Мына толқындар қайдан келіп жатыр, түсінбеймін — деді Рауль мазасызданып.— Жел жоқ... Қараңызшы... жоқ, ана біреуіне қараңызшы!..

Ұзындығы неше миль, жүз бұралған зәулім толқын он мың тоннадай суды әлсіз атолға үйіріп дүрсе соққанда, жер сілкінгендей болды. Капитан Линч шошып кетті.

— Тәңірім!—деп дауыстап та жіберді, орындығынан бір тұрып, бір отырды.

— Жел жоқ,— деді тағы Рауль безек қағып.— Жел болса бір жөн-ау.

— Қам жеме, қарағым, жел де болар әлі,— деді капитан қабағын түйіп.

Үн-түн жоқ бұлар осылайша біраз отырды. Бусанған денеден шып-шып тер шықты, ол бара-бара тамшыға айналып, сорғалап жерге де тама бастады. Ауа жетпей, өкпесі қабарып, қарт қатты қиналып отыр. Жардан атып шыққан таудай толқын жолындағы кокос пальмаларын сипай соғып, бір шеті капитан Линчтің тап алдына келіп жусады.

— Су соңғы деңгейінен де асқан екен,— деді ол, бұл аралда мен тұрғалы он бір жыл болады.— Сағатына қарады.— Тура үш.

Жағадан бала-шағасын, иттерін шұбыртқан бір еркек пен бір әйел көрінді. Олар үйдің қасынан өте беріп, не қыларын білмей иіріліп біраз тұрды да, құмға отыра кетті. Аздан кейін үйдің екінші жағынан артынып-тартынған тағы бір семья көрінді. Көп ұзамай капитан Линчтің үйінің төңірегіне әйел, бала-шағасымен ұбам-шұбап жүздеген адам жиналып қалды. Капитан не болды деп сұрап еді, жас бала көтерген бір әйел: үйімізді жаңа ғана толқын соғып, жығып кетті деді.

Капитанның үйі аралдың ен, биік жерінде-ді. Оның оң жағынан да, сол жағынан да үйдей толқындар атолдың енсіз жіңішке жотасына соғып, шашырап, бергі қойнаудағы суға құйылып жатыр. Сақина тәрізді атолдың айналасы жиырма мильдей, ал енінің ең жалпақ жері үш жүз футтан аспайды. Қазір нағыз меруерт маусымның қызу кезеңі. Сондықтан төңіректегі аралдың бәрінен, тіпті Таитиден де жергілікті көп халық осында жиналған.

— Бұл арада бір мың екі жүздей кісі бар,— деді капитан Линч.— Соның ертең қаншасы қаларын айту қиын-ау.

— Жел неге жоқ? — деді Рауль.

— Қам жеме, қарағым, қам жеме, көп ұзамай нағыз дүрбелең басталады.

Капитан сөзін айтып үлгірмей-ақ таудай бір толқын атолға гүрс етіп кеп құлады. Айналаны үш дюймдей шымырлаған қара су қаптап, бұлар отырған орындықтың маңы да көлкөсір болды. Әйелдердің үрейлі дауысы естілді. Таудай-таудай болып қаптап келе жатқан толқындардан зәресі ұшқан балалар шуылдап жылай бастады. Малмандай су-су болған кілең тауық пен мысық су кешіп, сан-сапалақ жүгіріп жүр, бір кезде уәде еткенедей бәрі шұбырып үйдің төбесіне шықты. Бір кісі иттің жаңа туған күшіктерін корзинкаға салып алып, тырмысып кокос пальмасына шықты да, жиырма футтай биікке көтерілгесін корзинаны ағашқа асып байлады. Күшіктің енесі қыңсылап, үріп, суды шалпылдатып, ағаштың түбінде айнала жүгіріп жүр.

Күн бұрынғысынша жарқырап, жел тынып, ішін тартып тұрғандай. Бұлар «Аораи» кемесін олай-бұлай лақтырып жүрген толқындарға қарап отыр. Капитан Линч қарай беруге дәті төзбей бетін басып, үйге кіріп кетті.

— Жиырма сегіз де алпыс,— деді ол ақырын, үйден шығып.

Үйден бір буда жуан арқан ала шыққан екен. Арқанды шетінен ұзындығын он футтай қылып кесіп-кесіп, біреуін Раульге берді, біреуін өзі алды, қалғанын әйелдерге үлестіріп, оларға енді ағаштың басына шығыңдар деді.

Сол кезде солтүстік-шығыстан баяу самал жел де есті, самалдың лебі бетіне тиер-тиместе-ақ манаураған Рауль есін жиды. Ол «Аораидің» желкенін түзеп алып, жағадан жылжып кетіп бара жатқанын көрді де, өзінің мұнда қалғанына өкінді. Желкеме бәледен құтылар-ау, ал мынау арал ше... Атолдың үстіне ытқып шыққан толқын екпінімен қолқ етіп қойып кеткенде Рауль құлай жаздады. Жалмажан айналасына қарап, басына шығуға жарайтын бір мықтырақ ағаш іздеді, бірақ барометр есіне түсіп, үйге қарай жүгірді, тап есік алдында капитан Линчпен екеуі соқтығысып қалды.

— Жиырма сегіз де жиырма,— деді қарт.— Оһ, жын ойнағы басталады енді!.. Мынау не?

Ауада әуелі қарқыны күшті бір екпін пайда болды. Лезде үй селк етіп, сықырлап, теңселе жөнелді, дауыл жел ішін тартып, ышқына гуледі. Терезелердің әйнегі шылдырап, біреуі салдыр-гүлдір қирап түсті, бөлмеге лап қойған дауылдың екпіні екеуін де ұшырып жібере жаздады. Тарс ұрған есіктің ілгегі быт-шыт болды. Ақ тұтқасының да кұлпарасы шығып, сынығы еденге шашылып кетті. Бөлменің қабырғасы тым тез үрген бүйендей бүйірленіп барады. Бір кезде мылтықтың, дауысындай тағы бір тасыр-тұсыр еткен дыбыс естілді,— биік толқынның шоқтығы шашырап келіп үйге жеткен екен.

Капитан Линч сағатына қарады. Түскі төрт. Ілулі тұрған көк бушлатын алып киіп, қабырғадағы барометрді терең қалтасына салып алды. Тағы бір толқын гүрс етіп соғып кеткенде жеңіл үйдің қабырғасы іргесінен ақырын жылжып барып, бір жағына он градустай лықси шөкті.

Сыртқа алдымен амалдап Рауль шықты. Дауыл оны жағалаудың бойымен дедектетіп, үйіріп ала жөнелді. Жел шығыстан екен. Тырмысып жүріп, құм үстіне азар дегенде жер бауырлап жатты. Жел ұшырған қаңбақтай қалбаңдап келіп, үстіне капитан Линч құлады. Бұларды көрген Аораидің» екі матросы жәрдемдесу үшін кокос пальмасынан қарғып түсіп, аттаған сайын жер тырмалап, айналып-үйіріліп жүріп қастарына келді.

Жасы келген капитанның ағашқа өрмелеуге дәрмені жетпегесін, матростар арқанның үзігін жалғап алып қартты елу футтай биік ағаштың басына арқанмен тартып шығарып байлап тастады. Рауль де бір ағашқа арқанын сыбап, орап алып, жан-жағына қаранды. Сұрапыл жел соғып тұр. Мұндай сұмдық түсіне де кірмеген шығар. Атолдан атқып шыққан толқын жер бетімен зымырап келіп қойнаудағы суға құйылды, Раульдің үстін басып өткенде су тізесінен келген еді. Күн көрінбейді, төңіректі сұрғылт қараңғылық басып, ымырт та жамылып келеді. Қияс ұрған жаңбыр бетке бытырадай тисе, тұзды судың толқыны шапалақша шартылдайды. Раульдің екі беті дуылдап көзінен жас парлады. Жергілікті елдің жүз қаралы адамы ағаштың басына шығып алыпты. Жайда ағаш басындағы ұйлыққан мынау адамдарды көрсе, Рауль күлер еді. Бірақ ол Таитиде туған жоқ па, не істеу керек екенін біледі: ағашты қапсыра құшақтап. ұмтылған сайын аяғын тіреп, мықшиып жоғары өрмелей бастады. Ағаштың басында екі әйел, екі қыз бала, бір еркек отыр екен; қыздың біреуі мысығын кеудесіне басып, құшақтап отыр.

Рауль ағаш басынан қарт капитанға қол бұлғады, ол да сыр бермей, ширақсынып, қол бұлғаған болып жатыр. Аспанды көріп, түсінен шошиын деді. Аспан еңкейіп жерге түсіп, адамның дәл төбесіне түнеріп тұрғандай, сұрғылт түсі енді қап-қара қара көк. Көп адам ағаштан ұстап, иіріліп жерде отыр. Кейбіреуі құдайға ғибадат қылады, ал мормон-миссионер бір топ кісінің алдында уағыз сөйлеп тұр. Раульдің құлағыңа алыстан шырылдауықтың, дыбысындай ғажап үн естілді; ол бір минуттан артыққа созылған жоқ, аз уақыт болса да Раульге жұмақ туралы, аспан музыкасы жайлы әлде қалай ой түсірді. Сонау ағаштың түбінде арқаннан, бір-бірінен ұстап, ұйлығып бір топ адам тұр. Олардың түсіне, ауыздарының бірыңғай қимылдауына қарағанда, дұға айтып тұрған тәрізді.

Жел үдеп, күшейіп келеді. Оның екпінін Рауль ешбір құралмен өлшей алар емес, сұрапыл құйын оның жел туралы ұғымына жанаспайды да, бірақ құтырына түскенін білді. Қасындағы ағаштың бірін жел түп-тамырымен жұлып әкетті. Басында отырған кісілер жерге ұшып түсті. Сол арадағы тілдей ұзынша құмды толқын жайпап өткен кезде олар да жым-жылас болды. Осының бәрі көз ілестірмей заматта болған оқиға. Қойнаудың көпіршіп, көбік шашқан суынан кісінің қараңдаған басы мен бұлаң еткен иығы бір көрінді де батып кетті. Ағаштар майысып, қопарыла құлап, шашылған оттық сияқты айқыш-ұйқыш үйіліп жатыр. Рауль өршеленген желден сескенейін деді; өзі отырған пальма да бұраң қағып, әрең тұр. Әйелдің біреуі дауыс айтып баж-баж етіп, кішкентай қызын кеудесіне баса береді, қызбала қолындағы мысығынан айырылар емес.

Екінші баланы көтерген еркек Раульді иығынан қағып төмен қарай қолын нұсқады. Қараса жүз қадам-жерде мас кісідей теңселіп кішкентай мормон шіркеуі қалқып келе жатыр: оны фундаментінен жұлып әкеткен жел мен толқын қойнауға қарай ықтырып айдап келеді. Ересен күшті бір толқын шіркеусымақты іле көтеріп, үйіріп-үйіріп бір топ кокос пальмасына апарып соқты. Пальманың басындағы адамдар піскен жаңғақтай топырлап жерге шашыла құлады. Толқын кері қайтқан кезде кісілер де көрінді: кейі сұлап жатыр, кейбіреуі ирелеңдеп, тыпырлап жанталасады. Олар Раульге құмырсқа сияқты көрінді. Бірақ бұрынғыдай бұған жаны түршігіп, зәресі ұшқан жоқ,— ол енді не сұмдықтан болса да сескенбейтін сияқты, Мерт болған сорлыларды келесі бір толқын қалқытып суға алып бара жатқанына шімірікпей қарап отырды. Ең дәу үшінші толқын кішкентай шіркеуді көтеріп алып, қойнауға қарай лақтырып жіберді, ол Нұх пайғамбардың қайығы сияқты мелдегінен суға батқан күйі қалқып қараңғылыққа кіріп барады.

Рауль айнала қарап, капитан Линчтің үйін көре алмады, оның жым-жылас жоқ болып кеткенше таң қалды. Иә, апат көз ілестірер емес. Құламай тұрған ағаштардың басынан көп адам жерге түсе бастағанын көріп отыр. Жел әбден кәріне мініп, күшейіп алған. Рауль мұны өзі отырған пальманың бұрынғыша олай-бұлай ырғалмай, қамыстай жапырылып, жантая майысқан қалпында тек дір-дір еткенінен ғана сезді. Тынымсыз зіркілдеп отырған жаман екен, жүрегі лоблып, аузына тығыла береді. Ағаш, камертон сияқты немесе Гавайи гитарасының сым шегіндей діріл қағады. Безек қаққан пальманың селкілі ауыр тиді. Бүйте берсе ағаш та төзе алар емес, түбірінен жұлынып кетпесе де, морт үзілуі мүмкін.

Aha! Әне бір ағаш төзе алмапты! Оның қашан құлағаны белгісіз, бірақ орнында қазір тұқылы ғана тұр. Көз кермесе не боп жатқанын естіп біле алмайтын күй туды. Ағаштардың сатыр-күтір құлаған жаңғырығып, ыңырсыған адамдардың жалынышты үнін арқыраған адуын дауыл естіртер емес. Ал капитан Линчтің қандай халге ұшырағанын Рауль өз көзімен көрді, әлде қалай сол жаққа көзі түсіп кеткенде капитандар отырған пальма ортасынан дыбыссыз қақырап қақ үзіліп, үстіңгі жағы үш матроспен, қарт капитанмен бірге қойнауға қарай ұша жөнелген. Ол құлаған жоқ, сабанның талшығы сияқты ауамен қалықтап барып, жағадан жүз қадамдай жерде суға күмп етті. Қадала қарап отырған Раульге капитан Линч ақтық рет бақылдасып, қол бұлғаған тәрізді, иә, ол қол бұлғағанына Рауль ант етуге бар.

Рауль осыдан кейін орнында төзіп отыра алмай қасындағы еркекті иығынан қағып, жерге түсейік деп ымдады. Түсуге ыңғайланған ол, зәресі ұшқан әйелдер мелшиіп орнынан қозғалмағасын оларды тастап кете алмады. Рауль арқанын ағашқа орап, төмен қарай сырғанап өзі түсті. Тұзды толқын-су шарпып өткенде арқаннан мықтап ұстап алған бойы демін алмай тұра қалды. Толқын өтіп кеткесін барып, ағашқа сүйеніп тұрып, демін азар деп бір алды да, арқанды ағашқа мықтай байлады. Тағы бір толқын соғып өтті. Жоғарыдағы әйелдің біреуі жерге түсті, бірақ еркек, екі бала, бір мысықпен ағаштың басында әлі отыр. Рауль түсіп келе жатқанда-ақ ағаштың түбін паналаған адамдардың сиреп қалғанын байқап еді. Қазір айналасындағы жұрт тіпті азайыпты. Өзі де әрең төзіп тұр; қасындағы әйел де әлсірейін деді. Толқын соққан сайын әуелі өзінің, . екінші қасындағы әйелдің қалтиып әлі тұрғанына таң қалады. Тағы бір толқын жүз бұралып, ойнақтап өтіп еді, бір өзі ғана қалды. Жоғары қараса, ағаштың басы омырылып ұшып кеткен екен. Қалған жартысы қалтырап дір-дір етіп тұр. Рауль енді жан сақтайтын болды тамыры берік пальма жел-дауылды елең қылар емес. Рауль ағаштың бойымен тырмысып жоғары өрмеледі. Ал әбден біткен, әрең жылжып келеді. Екі рет толқын да соғып өтті, ақыры толқынның тепкісінен құтылдым дегенде ағашқа өзін-өзі арқанмен мықтап байлап, не болса да көрейін, түнді осылай отырып өткізейін деп ойлады.

Қараңғыда мұндай халде жалғыз отыру қандай қиын. Кей-кейде ақыр заман орнап, жарық дүниеде бір өзі ғана қалғандай көрінді. Жел сағат сайын үдеп, өршелене түсті, Раульдің есебі бойынша сағат он бір шамасында жел сұрапыл дауылға ұласты. Ол енді адам айтқысыз жойқын күшке айналды — ішін ышқына тартып, арсылдаған аң ба, жоқ жолындағының бәрін жайпай өткен дажал ма, әйтеуір бірінен соң бірі, қайта-қайта, үстi-үстіне екпіндетіп өтіп жатқан бірдеме. Өзі де қаңбақ сияқты жеп-жеңіл болып кеткендей, тіпті қалқып ұшып, қайдағы бір тып-тығыз қою заттың ішінде зымырап ағып келе жатқандай көрінеді. Жел желбіреген ауа емес, су немесе сынап сықылды қою затқа айналды. Оны жыртуға, өгіздің қара кесек еті тәрізді сыдырып алуға, тістелеуге, тіпті шық тас сияқты сүйенуге де болатындай.

Жел тұншықтырып барады. Ол мұрнынан, аузынан кіріп, өкпесін үреді. Бүкіл денесіне топырақ толып кеткендей. Дем алу үшін ол ернін пальмаға тақауға тиіс болды. Тоқтаусыз тепсінген долы дауыл жігерін құм қылып, тәнін қалжыратты, ақылы мен есін кетірді. Рауль айналасындағыны аңғарудан, ойлаудан қалды, есі кіресілі-шығасылы. Қиялында «дауыл деген осы екен ғой» деген бір айқын ой сөнбей қалыпты. Ол анда-санда жылт еткен әлсіз шырақтай миында лып-лып етеді. Бағзы бір уақытта есі кіргенде «дауыл деген осы екен ғой» дейді де тағы есі ауып талықсиды.

Дауыл әсіресе сағат он бірден түнгі үшке дейін сұрапыл болды, сол сағат он бір шамасында семьясымен Мапуи паналаған ағаш та омырылған. Мапуи өзі құлай түскен қойнау суының бетіне қайтадан қалқып шықты қызы Нгакураны қолтығына қысып алып, әлі айырылмай жүр. Мынау сұмдық арпалыста жергілікті халықтың жансебіл адамы ғана айла тауып, бассауға жасай алады ғой. Байлаулы отырған ағашының басы омырылғанда Мапуиді де ала кеткен, қазір ағаш байлаулы адам мен бірге көбік пен толқынның арасында үйіріліп жүр. Мапуи тырмысып ұстап, ағаштан айырылмайды, біресе қапсыра құшақтап алып, тұншығып кетпес үшін өзінің де, қызының да судан басын шығарып, демін алады, Бірақ шашыраған су, көлденең, ұрған бұршақтай жаңбыр ауамен бірге өкпесіне кіреді.

Қойнаудың арғы беті он миль жер. Суға батпай әзірше аман жүрген он адамның тоғызы қалқып жүрген көп ағашқа, тақтайларға, немесе қираған үй мен қайықтың сынығына соғылып, қаза болды. Тұншыққан шалажансар сорлыларды жын ойнағы келісіне салып, түйгіштеп, умаштап жүр. Бірақ Мапуидің жолы болып, тағдырдың әмірімен аман қалды: толқын оны қойнаудың құм жиегіне шығарып тастапты. Сол бойы қансырап біраз жатты; Нгакураның сол қолы сынған екен, оң қолының саусақтары мылжа-мылжа, беті мен маңдайын сүйегіне дейін бір нәрсе тіліп кеткен. Мапуи бір қолымен ағашты, бір қолымен қызын құшақтап, ыңырсып демін әрең алып жатыр, қойнаудан жағалауға қарай жарыса жүгірген толқындар кейде тізесіне, кейде белуарына жетеді.

Таң ата, сағат үш кезінде дауыл бәсеңдейін деді Сағат бесте едәуір жел бар еді, алтыда әбден басылып, күн көрінді. Теңіз де саябырлана бастады. Мапуи жиекке жете алмай қаза тапқан жандардың толқын астында қарауытқан денелерін көрді. Солардың арасында шешесі мен әйелі де жатқан болар-ау. Аяғын әрең басып, өліктерді аралап келеді. Бір жерде судың жиегінде жатқан әйелі Тэфараны көрді. Жерге отыра кетіп, аңдарша ұлып жылады — жабайы адамдар қайғысын осылай азалайды ғой. Бір кезде әйел қозғалып, ыңырсыды. Мапуи үңіліп, анықтап қараса, әйелі тірі, тіпті жарақаттанбаған. Ол жайымен ұйықтап жатса керек! Сонымен Тэфара да әлде қалай аман қалған.

Аралда кеше ғана жүрген бір мың екі жүз адамнан тірі қалғаны үш жүз қаралы кісі. Мормон-миссионер, жандарм екеуі оларды тізімдеді. Қойнау толы өлік. Бүкіл аралда сау қалған не бір үй, не үйшік жоқ, бәрі қираған, бүлінген. Кокос пальмаларын дауыл түп-тамырымен жұлып әкетіпті, бірен-саран қалғандары омырылып, жаңғағының бәрінен ада болған. Тұщы су жоқ. Аздап жаңбыр суы жиылған тайыз құдықтардың бәріне тұз толыпты. Қойнаудан қалқып жүрген бірнеше қапшық ұн табылды. Тірі қалғандар жерге түскен кокос жаңғағының өзегін алып жеп, жүрек жалғады. Жұрт құмнан қазып, үстін қираған шатырдың қаңылтырмен жауып, ішіне кіріп те жатыр. Миссионер буды суға айналдыратын жабайы құрал жасаған еді, бірақ ол үш жүз кісіге тұщы су жетістіре алмады. Келесі күні кешке таман Рауль суға түсіп жүріп, сусағаны сәл басылғандай болғасын, бұл жайды бүкіл жұртқа хабарлады. Сонымен аққасы кепкен үш жүз еркек, әйел мен бала-шаға мойнына дейін суға кіріп тұрды. Айналаның бәрі қалқып жүрген өлік, кейбірі кісінің аяғына оралады. Үшінші күні бұлар өліктерді жерлеп болғасын, енді құтқарушы кемелер келетін болар деп күтісті.

Жаушы-жаламда семьясынан ажырап қалған Наури диуылдың бүкіл әлеметін бір өзі көрді. Қолына іліккен жалғыз тақтайдың жарықшағы қайта-қайта қадалып, кейде оқыс тиіп, жарақаттаса да жармасып айырылмады. Сөйтіп жүргенде атолдан атқып өткен толқын оны теңіздің, жазығына ағызып ала кетті. Мұнда, тебіренген зәулім толқындардың арасында арпалысып жүріп, тақтайынан айырылды. Науридің жасы алпысқа келіп қалғанымен, осы аралдарда туып өсіп, өмірі теңіздің жарағасында өткен жан еді. Көзге түртсе көргісіз қараңғыда суға шашалып, дем ала алмай тұншығып, әредікте аузын ашып, ауа қармап, жанталасып жүргенде иығын тостағандай бір кокос жаңғағы қағып кеткенін сезді. Дес бергенде аяқ астынан ажалдан арашалар айла таусылғанын біліп, дереу жаңғаққа жармаса кетті. Бір сағаттың ішінде тағы сондай жеті жаңғақ ұстап алды. Оның бәрін бір-біріне сабағынан жалғап, беліне белбеу сияқты байлады. Жаңғақтар өзін түйгіштеп өлтіруі де мүмкін еді, бірақ енді суға батпай қалқып жүре алатын болды. Науридің үсті-басы әудемде көкала қойдай болғаны да рас. Дегенмен талай көрген дауылы ғой, басыларсың деп ақырын күтті. Тек қана жайын құдайына жайыныңнан сақтай гөр деп жалбарына берді. Сағат үш кезінде басы айналып, талықсып кеткен екен, дуылдың бәсеңдегенін байқамапты. Тіпті сағат алтыда желдің басылғанын да білмейді. Су жағадағы құмға шығарып тастаған кезде ғана айығып, есі кіріп, толқын қатадан теңізге алып кете ме деп, жара-жара қолдарымен құмды тырмалап, құрғаққа қарай өрмеледі.

Жатқан жерін таныды: толқын Такокота деген кішкентай аралға шығарып тастаулы. Мұнда қойнау жоқ ешкім тұрмайды. Бұл арадан Хикуэруге дейін он миль, Хикуэру көрінбейді, ал оның оңтүстік жақта екенін Наури біледі. Наури беліне байлаған кокос жаңғағын қорек қылып, осы аралда он күн тұрды; жаңғақтың өзегін жеп, шырынын ұзаққа жетсін деп, үнемдеп, аз-аздан жұтып, күн елтті. Бірақ әлі күнге анық аман қалдым ғой деп ойламайды. Көк жиектен құтқарушы кемелердің шұбатылған түтінін көргенімен, Такокота сықылды тірі жан тұрмайтын титтей аралға кеме қайдан келсін!

Бір жағынан өліктер-ақ азап болды. Суға кеткен жандарды теңіз жағаға шығарып тастауын қоймаса, Наури оларды жайын жеп кетсін деп, шамасы келгенше сүйрелеп қайтадан суға тастауын қоймады. Бірақ бұған әлі жетер болмады, жағалаудың бойы қарақұрым өлікке толды. Енді жиектен аулақ кету керек, алыстап кетейін десе арал енсіз, барар жер жоқ.

Он күн дегенде Науридың жаңғағы ада болып, қатты шөлдеп, жүдейін деді. Құм қайырда жылжып жүріп жаңғақ іздеді. «Ғажап,— осыншама өлік шығып жатқанда жағаға жаңғақ неге шықпайды? Өліктен де суда қалқып жүрген жаңғақ көп емес пе?» — деп ойлайды Ақыры дымы құрып, бұдан да күдер үзіп, сұлап жатты. Енді осылай өлім күтуден өзге ешбір үміті қалмағандай.

Есі кірген бір сәтте ол тап көз алдында жатқан әлде бір өліктің басы мен жирен сары шашын көрді. Толқын оны біресе қасына жақындатып, біресе жылжытып әрі әкетіп, ақыры шалқасынан аударып кетті. Қараса, өліктің бет-аузы жоқ, бірақ жирен сары шашын әлде қалай шырамытқан сияқты. Тағы бір сағат тырп етпей жатты. Өліктің кім екенін білгісі де келген жоқ— өзі өлейін деп жатқанда дөңкиген қарасынан кісі шошитын сұмықтың кім екенін біліп не қылсын.

Бірақ бір сағаттан кейін орнынан әрең көтеріліп, өлікке тесіле қарады. Үлкен толқын оны көтеріп апарып, майда толқындар жете алмайтын өрлеу жерге шығарып тастапты. Иә, қатесі жоқ: мына жирен шаш Паумоту аралдарының бір-ақ адамының шашына ұқсайды, ол — Леви, әлгі Мапуидің меруертін сатып алып, «Хира» деген желкемесімен кетіп қалатын неміс еврейінің тап өзі. «Хираның» қирағаны анық болды. Балықшылар мен ұрылардың құдайы меруерт базарының саудагеріне, сірә, сырт берген ғой.

Наури жылжып өліктің жанына келді. Үстінде көйлегі жоқ, тек жалпақ былғары белбеуі көрінеді. Дем алмай, ептеп отырып, белбеуін ағытып алды да, сүйретіп кері шегінді. Әуелі бірінші, екінші, онан кейін үшінші қалталарын ағытып, ашып қарады. Бәрі де бос. Қайда болды екен? Іздегені белбеудің ең шеткі қалтасынан табылды. Бұл сапарында Левидің қолына іліккен жалғыз меруерті осы болса керек. Наури белбеудің мүңкіген исінен аулақ барып, меруертін қолына алып қарады. Әлгі табуын Мапуи тапса да, антұрған Торики ыртып алып кететін меруерттің дәл өзі. Алақанына салып салмақтады, олай-бұлай домалатты. Науридің қызығып отырғаны құлпырған ғажап меруерт емес, өзінің, Мапуи мен Тэфара үшеуінің қиялында жүрген үйі. Меруертті көргенде тап сол үйдің өзін көргендей болды да қалды, тіпті қабырғасындағы сегіз қырлы сағатына дейін көз алдына елестеді. Бір ғана осы үй үшін өмір сүруге болады ғой.

Ол ахуының шетінен шүберек жыртып алып, меруертін соған түйіп, мойнына байлап алды да, уһілеп-аһылап жағаны бойлап жүре берді, жан-жағына қырағы көзін қадап, кокос жаңғағын іздеді. Көп ұзамай бір жаңғақ тауып алды, бітегенеден кейін тағы бір жаңғақ ұшырады. Жаңғақты жарып, ішіндегі көк татып кеткен шырынын ішті, өзегін жеді. Аздан кейін қирап жатқан бір қайықтың үстінен шықты. Оның ескек өткізетін тұтқыры жоқ екен, бірақ Наури күдерін үзбеді. Үміті ақталды да — кешке таман тұтқыр да табылды. Іздегені табылған сайын Наури оны бір жақсылыққа жориды. Меруерт құтты болған тәрізді. Күн байып бара жатқанда суда қалқып жүрген жәшік көзіне ұшырады. Сүйрелей судан оны да алып шықты. Ішінде салдырлап жүрген не нәрсе деп қараса, он банк балық консерві екен. Біреуін қайықтың жақтауына ұрып, бұзды. Тесігінен тұздығын сорып ішті де, ішіндегі лососьтің етін аз-аздан алып, сағат бойы талшық қылып отырды.

Наури тағы сегіз күн сарылып жәрдем күтті. Осы уақыттың ішінде ол тауып алған тұтқырды кокос жаңағының шашағымен, ахуының қалғанымен қайық байлады. Қайық әбден қаңсып кеткен екен, сыналатын ешнәрсесі болмағасын, қайыққа кірген суды төгіп отыруға керек болар деп кокос жаңғағының қауашағынан шөміш жасап алды. Енді ескек керек, оны қалайша лекерлесем екен деп көп ойланды, ақыры оның да амалы табылды: қаңылтырдың қиығымен өзінің шашын кесіп алып, жіп есті. Сол жіппен ұзындығы үш футтай таяқтың ұшына консерві жәшігінің қалақ таяқтың байлай, босап кетпес үшін арасына сына қақты. Ал сынаның ұшын әуелі тісімен кеміріп, ұштап алды.

Он сегізінші күн дегенде, түн ортасы мезгілінде Hayри қайығын суға салып, соқпа толқындардан амалдан өтіп алып, үйіне, Хикуэруге қарай бет түзеді. Наури қанша айтқанмен кемпір ғой. Азап пен аштықтан әбден жүдеп, құр сүлдесі ғана қалған. Қайық мықты үш кісі есетін үлкен нәрсе, бірақ Наури жаман ескегімен жалғыз өзі-ақ басқарып келеді. Уақытының үштен бірі қайыққа кірген суды төгумен өтті. Таң атып, айнала жарық болды. Хикуэру әлі көрінбейді. Такокота аралында көк жиегінен асып көрінбей кеткен. Күн ысып, тор одан да, бұдан да ақты. Екі банкі консерві қалған, соның біреуін тесіп, күн ұзаққа тұздығын татып, жүрек жалғап отырды, етін алып жеуге қолы тиер емес. Қайық батысқа қарай ығып бара жатқан сияқты, ал оңтүстікке қарай ілгері жылжи ма, жоқ па, білмейді.

Түс ауа қайықтың үстінде түрегеліп тұрып, көз ұшында мұнартқан Хикуэруді көрді. Басындағы шашыраған шоқтығынан айырылған, қираған кокос пальмалары әрі сидаң, әрі тым сирек. Бірақ аралды көргенде бір жасап қалды. Мұншама жақындап келгенін езі де абайламай қалыпты. Ағын қайықты батысқа қарай қуаласа, Наури оны оңтүстікке бұрады. Қаққан сыналары босап, соны жөндеймін деумен көп уақыты кетті. Бір жағынан қайыққа су әлсін-әлсін тола береді: екі сағаттай уақыт өткен сайын Наури ескегін былай қойып, бір сағат шөмішпен су төгетін болды. Сөйтіп отырғанда батысқа қарай ойысып ығып кетеді.

Күн байып бара жатқанда Хикуэру оңтүстік-шығыс жағында, шамасы үш мильдей жерде еді. Жарқырап толған айдай туды, сағат сегізде арал енді тура шығыс жағында мильдей жерде көрінеді. Наури тағы бір сағат азаптанды, бірақ арал жақындар емес: ағын жіпсіз байлап бұлтартпайды, қайығы түскірі де қолайайсыз тым үлкен болар ма, ескек ол бір берекесіз добалдай дүние, бір жағынан су төгуге де көп күш, көп уақыт керек. Өзі де әбден әлсіреп, әлі құрып барады. Қаншама тырбаңдағанымен қайық батысқа қарай ыға берді.

Наури жайын құдайына бір дұға бағыштап, тәуекел айтты да қайығынан суға секіріп түсіп, жүзе жөнелді. Салқын су өзін сәл сергіткендей, қайық алыстап артында қалып барады. Бір сағаттың ішінде жер едәуір жақындап-ақ қалды. Тап осы кезде күтпеген бәле кездесе кетпесін бе. Тура алдынан, жиырма футтай жерден жайынның үлкен арқа қанаты суды тіле сызып өтті. Наури не болса да соған қарай жүзді, жайын жайымен әрірек жүзіп барып, оңға қарай бұрылып, Науриді анадайдан орағытып айналып шықты. Қалқып жүрген қанаттан көзін алмай Наури ілгері қарай жүзіп келеді. Қанат көрінбей кетсе, бүк түсіп бұға қалады. Қайтадан қалқып шықса, ілгері ұмтылады. Жайын асығар емес: дауылдан кейін тояттап қалған тәрізді. Аш болса — көрген жерде тап берер еді ғой, мұны Наури жақсы біледі. Жайынның ұзындығы он бес фут, аранын бір ашқанда адамды белуарынан қырқып түсетіні анық.

Бірақ Науридің жайынмен арбаса беруге уақыты тым тар — ағын құрлық жерден алыстатып әкетіп барады. Жарты сағаттай мезгіл өткенде барып жайын бұрынғыдай емес, басынайын деді. Өзіне түк ете алмайтынын сезді ме қалай, әйтеуір айналған сайын Науриге жақындай түседі, жақындаған сайын кәдімгідей көзін бұрып қарайды. Енді көп ұзамай жайынның бас салатынын анық білді. Не болса да алдын қармайын деп, тәуекелге бел байлады. Аштық пен азаптан әбден әлсіреген кемпір мынау теңіз жолбарысынан бұрын оған өзім бас салайын деп ойлады. Қолайлы бір сәтін күтіп, ілгері жүзіп келеді. Бір кезде жайын сегіз футтай жерге жақындап келіп, қасынан ақырын жүзіп өтті. Сол-ақ екен Наури да жұтып қоятын немедей айбаттана ұмтылды. Жайын құйрығымен суды шартылдатып, тыға жөнелді, түрпідей қожыр-қожыр бүйірімен жалап өткен де кемпірдің қолының терісін шынтағынан иығына дейін сыдырып түсті. Жайын андағайлап зымырап жүзіп жүрді де бір кезде үшті-күйлі жоқ болып кетті.

Мапуи мен Тэфара үстін қаңылтырмен қалқалаған үңгірінде өзара бірін бірі жазғырысып жатыр еді.

— Менің тілімді ғана алып,— деді Тэфара мыңыншы рет,— беталды жұртқа жаймай, меруертті тығып қана қойғаныңда ғой, түк бәле жоқ еді.

— Япыр-ау, Хуру-Хуру менің меруерт тауып алып, қабыршағын ашқаныма дейін көріп тұрды деп сен кешшеге сан рет айтқан едім ғой.

— Енді үйден күдеріңді үз. Рауль бүгін маған: сен меруертіңді Торикиге сатпағанда,— деді...

— Мен ешкімге сатқаным жоқ оны. Торики тартып әкетті ғой.

— ...Сен егер сатпаған болсаң, ол саған бес мың француз долларын береді екен, ол он мың чили долларына татиды.

— Шешесімен ақылдасқан екен ғой, шешесі меруерт танитын адам.

— Сол меруерттен айырылдық қой,— деді Тэфара уһілеп. .

— Eh, мен Торикиге бересі борышымнан құтылып қалдым емес пе? Бұл бір мың екі жүз доллар пайдаға бір есеп қой.

— Торики өлді! — деді Тэфара дауыстап.— Оның желкенінен хабар-ошар жоқ. Ол «Аораи», «Хираилар» сияқты суға батып кетті. Саған енді Торики уәде қылған үш жүз долларына керек затыңды тегін беріп тұра ала ма? Жоқ, өйткені ол өлді. Сен меруерт тауып алмаған болсаң, қазір оған бір мың екі жүз доллар бересі болар ма едің? Жоқ! Өйткені Торики өлді, ал өлікке ешкім қарызын қайтармаңды.

— Леви Торикиге түк төлеген жоқ,— деді Мапуи.— Қағаз беріпті дейді, сол қағаз бойынша Торики Тапестадан барып ақшасын алмақ; бірақ Леви де өліп кетті ғой, енді ол ақша төлей алмайды. Торики де өлді, қаған өзімен кетті. Левимен бірге меруерт те құрыды. Сенің жатқаның жөн, Тэфара. Меруерттен мен айырылдым, құр алақан қалдым. Ал ұйықталық енді.

— Сөйтті де қолын қалқалап, тыңдай қалды. Тыстан өзге бір адамның ырсылдап, уһілеген дауысы естілгендей болды. Кірер ауызды жапқан жөкені біреу сипалай бастады.

— Бұл кім? — деді дауыстап Мапуи.

— Наури,— деді ол.— Менің балам Мапуи қайда екен, білесіз бе?

Тэфара шошып кетіп, күйеуінің иығына жармасты.

— Мынау аруақ! — деді ол үрейленіп.— Аруақ!

Қорыққанынан Мапуидің өзі де сазарып, сасқалатаған әйеліне тығылды.

— Мейірбан әйел,— деді Мапуи бір кезде тұттыға сөйлеп, дауысын әдейі өзгертуге тырысып.— Мен сенің балаңды жақсы білемін. Ол қойнаудың шығыс жағында тұрады.

Жөкенің аржағында тұрған әйел күрсінді. Мапуи әруақтың алданғанын біліп, сәл көңілденейін деді.

— Өзің қайдан келдің, мейірбан әйел? — деп сұрады Мапуи.

— Теңізден,— деген жабырқау жауап естіді.

— Айттым ғой, айттым ғой! — деп Тэфара күйініп, ілгері-кейін теңселді.

— Тэфара, жат кісінің үйінде түнегеніңе көп болды ма? —деді Наури.

Мапуи сасқалақтап, өтірігімізді шығардың ғой дегендей әйеліне азарлай қарады.

— Менің балам Мапуидің қарт анасын өгейсініп кеткеніне көп болды ма?—деді тағы да тыстағы әйел.

— Жоқ, Жоқ, мен... жоқ. Мапуи сенен безген жоқ! — деді ол дауыстап.— Мен Мапуи емеспін. Ол анау күн шығыс жақта дедім ғой.

Оянып кеткен Нгакура жылады. Сыбдырлап жөке қимылдады.

— Немене, не ғып жатырсың?—деді Мапуи.

— Кірейін деп жатырмын,— деді Наури.

Жөкенің бір шеті көтерілді. Тэфара көрпені бүркеніп жата қалайын деп еді, Мапуи жібермеді, өйткені өзі біреуден ұстап отырмаса, үрейін баса алатын емес. Екеуі де дір-дір етіп, тістері сақылдап, көздері шарасынан шығардай болып, жөкеге қадалып қарап отыр. Үстінде ахуы жоқ, тұттай жалаңаш, үсті басы су-су Наури жылжып, апанның ішіне кірді. Сол кезде бұл екеуі кері шегініп, бастарын бүркемек болып, Нгакураның көрпесіне жармасты.

— Қарт шешеңе тым болмаса сусын берсеңші,— деді аруақ.

— Бер, бер, су бер,— деді Тэфара Мапуиге дауыл қалтырап.

— Су бер, су бер,— деді Мапуи қызына.

Екеуі Нгакураны итеріп жіберді. Бір минуттен кейін Мапуи әруақтың су ішіп жатқанын көрді. Сонан кейін аруақ қалтыраған қолын созып, Мапуиді қолынан ұстады, қолының салмағын анық сезгесін барып, Мапуи кемпірдің аруақ емес екенін білді. Көрпесінен шығым, әйелін сүйрелей қасына жақындады. Көп ұзамай бәрі бас қосып отырып, Науридің хикаясын тыңдады. Наури Левидің хабарын айтып болып, Тэфараның алақанына жарқыратып меруертті салғанда, Тэфара да қайын енесінің аруақ емес, нағыз өзінің тірі енесі екеніне көзі жетті.

— Ертең таңертең,— деді Тэфара,— сен мына меруертті Раульге бес мың француз долларына сатасың.

— Ә, үй ше? — деді Наури.

— Үйді өзі салып береді,— деді Тэфара.— Ол төрі мың доллардан аспайды дейді ғой. Тағы бір мың француз долларының нәрсесін алып тұратын боламыз,— бұл екі мың чили долларына тең.

— Үйінің ұзындығы қырық фут бола ма екен? − деді Наури.

— Иә, қырық фут болады екен,— деді Мапуи.

— Ортадағы бөлмесінде аспалы сағаты да бола ма екен?

— Иә, дөңгелек стол да болады екен.

— Олай болса маған тамақ беріңдерші, қарным ашып кетті ғой,— деді риза болған Наури.— Сонан кейін ұйықтайық, өйткені мен шаршап отырмын. Ертең меруертті сатпай тұрып, тағы бір ақылдасармыз. Бір мың француз долларын ақшалай алған жөн болар. Нәрсені қарызға балап алғаннан да ақшасына сатып алған абзал ғой.

Аударған БОРАНБАЙ ОМАРОВ

---