Ай мен алау

For С.

Ripeness is all

I

Осы деревняға қайтып оралуымның әйтеуір бір себебі болуы керек қой — айталық, Канеллиге, Барбарескоға немесе Альбаға емес, осында оралғанымның деймін. Қайда туғанымды құдай біледі, бірақ тап осы жерде тумаған шығармын-ақ: бұл арада қасиетті қара шаңырағым да, жүрекке жылы жер телімім де, ет жақындарымның моласы да жоқ — әйтеуір, "Мен осы жерденмін" деуге ерік беретін дым ештеңе жоқ. Тауда ма, ойда ма, орманда ма әлде байшыкештің үйінде ме — қай жерде жарық дүниеге келгенімді кім білсін. Бәлкім, мені Альбадағы собор баспалдақтарына әкеп тастап кеткен әйел деревня тұрғыны емес те шығар, бәлкім ол қамал-сарай қожайынының қызы шығар; бәлкім, мені екі бейшара кемпір Монтичеллодан ба, немесе Нейведен бе, немесе, оны кім біліп жатыр, тіпті Краванцанадан ба, жүзім жинауға арналған себетке салып әкелген де шығар? Кімнің қанынан жаралғанымды маған кім айтып бере алар? Мен дүниені біраз шарлаған жанмын, қайда тумасын мейлі, адамдардың қай жерде де ұнамды бола алатынын, қай жерде де бір-бірінен кем түспейтінін білем, алайда қаңғыбас біреу секілді сүмеңдеуден ерте ме, кеш пе сілең қатады, сөйтіп өмірің мән-мағынаға ие болуы үшін және есімің жұрттың есінен жаңа көктем келген бойда жылыстап кетпеуі үшін бір жерге табан тіреуге, деревнямен, топырақпен табысып-туыстасуға аңсарың ауады.

Ал, мен өзім осы жерде, осы деревняда өстім және бұл үшін екеуі де бірдей жарық дүниеден жырақтап та үлгерген Виржилия мен Кіндікатаға рақмет айтам; мені баққандары үшін Алессандриядағы жетімхана ай сайын ақша төлеп тұруға міндетті болғандықтан ғана өзіме қамқорлық жасағанына қарамастан оларға дән ризамын. Осы жерде, мына жоталарда, қырық жыл бұрын жоқ-жұқана жандар тұрған, олар бес алтын лираға бола өз балаларымен қоса қалалық жетімханада жүрген бұралқыны да бағып-қағуға ықылас білдірген.

Біреулер қыз балаларды алыпты — ертең-ақ бой жетеді, айтқаныңды екі етпейтін қызметші боп шыға келеді деп ойлаған ғой, ал Виржилия мені алуды ұйғарыпты: олардың онсыз да екі қызы бар еді, сөйтіп олар мен өскен соң сүтсірне қайнататын үлкен шаруалыққа ие боламыз, бәріміз бірге жұмыс істейміз, сөйтіп молшылықта өмір сүреміз деп армандапты. Сол тұста Кіндікатаның Гаминеллада кішкене үйі мен қорасы, ешкісі және өзеннің нақ жағасында орналасқан жаңғақ бауы болыпты. Мен сол қыз балалармен бірге өстім, бір-бірімізден жұқа нан ұрлайтынбыз, шөп толтырылған қапта бірге ұйықтайтынбыз; ересектеуі, Анжолина, менен бір жас үлкен еді; тек сол Виржилия қайтыс болар жылғы қыста ғана, ол кезде мен он жаста едім, бұлармен бірге тумағанымды кездейсоқ біліп қалдым. Осы қыстан кейін ақылды Анжолина бізбен бірге орманға қарай жүгірмейтін болды, жағалауды бойлап тентіреуден де тыйылды, оның орнына үй шаруасымен айналыса бастады, нан пісірді, ешкі сүтінен сүтсірне жасады, маған тиісті ақшаны мэриядан өзі барып алып жүрді; ал мен болсам, Джулияның алдында: менің құным бес лира, ал сенен ешқандай табыс түспейді деп мақтанатынмын және Кіндікатаны неге басқа да жетімдерді үйге әкелмейсің деп мазалайтынмын.

Сіңірі шыққан кедей болғанымызды қазір жақсы біліп жүрмін ғой, себебі тек қара табан кедейлер ғана жетімханадан бала асырап алады. Бірақ, сол кезде, мектеп пен арада шапқылап жүрген шағымда және біреулер өзімді "дүбәра" деп мазақтаған шақта, мұны жай әншейін "оңбаған" немесе "қаңғыбас" деген секілді балағат сөз деп ойлайтынмын және оның қарымтасын қайтармай қалмайтынмын. Сөйтіп, мен де ер жеттім, мэрия маған ай сайын бес лир төлеуін тоқтатты, алайда мен: егер Кіндіката мен Виржилияның ұлы болмасам және соған орай Гаминеллада тумасам, ондашы жарық дүниеге ана екі қыз секілді жаңғақ бауында келмегенмін ғой, ешкіміздің құлағынан шықпағанмын ғой деп әлі де дал болумен жүргем.

Өткен жылы, осында алғаш оралған кезімде, жаңғақ бауына көз салу үшін жасырынып дерлік жолға шықтым. Гаминелла жотасын бой лап өзен ирелеңдейді, беткейлерде жүзімдіктер көлбейді, жотаның басы алыстан мен мұндалайды, ол жерде, ең жоғарыда, тағы да жүзімдіктер, орман, соқпақтар бар. Сол жылғы қыс беткейлердің бір қабат терісін сыпырып алғандай болыпты, ағаш тамырларын жалаңаштап кетіпті. Ашық күннің бірқалыпты жарығында сонау Канеллиге дейін созылып жатқан жота жақсы көрініп тұрады — сол жерден біздің алқап та аяқталады.

Бельбо жағалауындағы соқпақпен қамыс жанындағы кішкене көпірге дейін бардым. Бұл арадан шапаты үйдің қарайып кеткен үлкен тастардан қаланған қабырғасы, інжір ағашының қисық-қыңыр діңі, терезелер көрініп тұрады. Мен көз алмай қарап, еске түсірумен болдым: бұл жердің қысы неткен қатал еді десеңші. Егіс танаптары мен ағаштар орын өзгерткен: бұрын жаңғақ бауы қарауытып тұратын жерге қазір — мұны аңызға қарап-ақ аңғаруға болатын — қонақ жүгері егіледі екен. Мал қорадан өгіздің мөңірегені естілді, кешкі салқын ауадан мал тезегінің иісі сезілді. Демек, қазір мұнда тұрып жатқандардың біз сияқты көні кепкен кедей болмағаны ғой. Мұндағының бәрі өзгеріп кеткен шығар, бәлкім, тіпті үйдің өзі де құлап қалған шығар деп қорқып жүруші едім. Осы арада, кішкене көпірде тұратынымды және өзіме-өзім: апырай, осынша жыл мынадай қуыста ғұмыр кешуге, ешкінің соңынан еріп мына соқпақтармен салпақтауға, жағаға домалап түскен алманы жинауға қалайша жалықпадың және жолдың Бельбо өзеніне қарай күрт бұрылған жерінде әлем де тамам болады деп қалай ғана сендің дейтін сұрақ қоятынымды қаншама рет көз алдыма елестеттім десеңші. Алайда жаңғақ бауы жоғалар деп ойлап па едім? Оның жоғалғаны бәрінің де жоқ болғаны деген сөз. Соған қатты күйінгенім сонша, ешкімді тоқтатып тілдескенім жоқ, тіпті қырманға да соқпадым. Бұл жерде тумағандықтың, бұл арадағы зиратта ет жақын адамыңның мүрдесі жатқан-жатпағанын білмегендіктің, бұл өңірмен етене байланыста болмағандықтың, қандай өзгеріс болсын өзіңді абыржыта алмайтындай етіп топыраққа терең тамыр тартпағандықтың не екенін тап осы арада ғана ұғындым.

Жотаның беткейлерінен басқа да жаңғақ баулары қара дақтанып көрініп тұрған, ол жерлерде де мен балалық шағыммен қайта қауышқан болар ем. Иә, жағадағы мына жер телімінің қожасы болсам, мен де, бәлкім, ояңды тал-шіліктен өзім-ақ арылтып, орнына қонақ жүгері еккен болар ма едім. Солайы солай, бірақ жаңғақ бауы жоқ еді, соған көңілім қоңырайып, мына жерде өзімді қаладан жалға алған пәтердегідей сезініп тұрдым: адам онда бір күн бе әлде жылдар бойы ма, тұрып жатады, ал басқа жаққа кеткенінде — жалаңаш қабырға, жансыз бос қабық қана қалады.

Сол күні кеште арқамды Гаминеллаға беріп тұрған кезімде тура қарсы алдымнан, өзеннің арғы бетінен, сонау ұшар басына дейін көк шалғын жапқан Сальто жотасын көргенім сондай абырой болар ма. Ал, төменгі жақ — тұтас жүзімдіктер еді, ара-арасымен өзен ирелеңдеп жатыр, ағаш шоғырлары қарауытады және кез-келген соқпақ, жотаға шашырай қоныс тепкен кез-келген қожалық өзім үй жанындағы бөренеде немесе кішкене көпірдің жақтауында отырып құдайдың құтты күні, ұзақты жылдар бойы көріп жүретіндерімнен ешбір аумайды. Кіндіката Гаминелладағы үйін сатып, қыздарымен бірге Коссаноға қоныс аударған кезде, ал өзім әскерге шақырылғанға дейін Бельбоның арғы бетіндегі құнарлы жерге орын тепкен фермада жалшылықта жүрген шағымда, осы жылдардың ішінде, жыртылған жерден көзімді алсам болды, Сальтоның Канеллиге, темір жолға қарай еңкейген иініндегі жүзімдіктердің күн сәулесімен қалай жарқырап тұратынын көруші едім. Ал, ана темір жолмен пойыздар Бельбоны жағалап ертелі-кеш жүйткіп жататын, паровоздың айқайы маған ғажайыптар жайында, қалалар мен вокзалдар жайында сыр шерткендей болатын.

Бұнда тумасам да, бұл деревня ұзақ уақыт бойы мен үшін бүкіл әлемнің орнын басты. Енді қазір шын мәнінде жер-әлемді шарлап шыққан, оның өңкей шағын деревнядан құралатынын; көзі жеткен адам ретінде бала кезімде онша көп қателеспегенімді аңғарып та жүрмін. Мен жат жерлер мен жырақ өңірлерді армансыз араладым, олар мені еліктіріп тұратын; іргелес деревнялардағы мереке-думан да жігіттерді солай еліктіретін — олар барып шарап ішетін, би билейтін, төбелесетін, сөйтіп үйіне үсті-басы көк ала қойдай, бірақ жеңімпаз боп оралатын.

Мұнда, біздің өңірде, жүзім өсіреді, сосын оны Канеллиге апарып сатады, жерқұлақ тереді, оны Альбаға апарады. Ал Нуто, Сальтода тұратын досым, Камоға дейінгі бүкіл алқапты шырын сығатын пресстермен және үлкен күбілермен жабдықтайды. Мұнымен не айтқалы отырмын? Демек, деревня қажет — ең құрығанда, оны тастап кетпек болуын үшін де. Деревня бар екен — демек, сенің жалғыз болмағаның, демек, адамдардың, өсімдіктердің ортасында жүретіндігін, тіпті оның топырағында да өзіңе тиесілі бірдеңе бар және ол тіпті жырақта жүрген кезіңде де сені күтіп жата береді. Бірақ, көңіл тыныштығын табу қандай қиын десеңші Деревняға назар аударғаныма, реті келген сәттің бәрінде Генуядан соған қарай құстай ұшатыныма бір жыл болды, бірақ ол менен жылыстай береді. Көп нәрсені арада жылдар соң, тәжірибе толысқан соң түсінесің. Сонда деймін-ау, қырыққа толған жасымда, төрт тарапты түгел шарлап шыққан шағымда, деревнямның қандай қасиеті барын ақыры түсіне алмай-ақ қойғаным ба?

Маған кедергі келтіріп жүрген жәйттер де бар. Мұндағылардың бәрі мені үй сатып алуға келген екен, есімі Американ көрінеді деген жел сөзге кәдімгідей-ақ сеніп жүр, қыздарын көрсетіп қалуға тырысады. Осы жерден аттанарда тіпті есімі де болмаған мендей адамға бұл ұнауға тиіс еді, ашығын айтсам, шынымен-ақ ұнайды. Бірақ бұл аздық етеді. Маған Генуя да ұнайды, жердің домалақ екенін білу де, бір аяғым жерде, бір аяғым палубада тұратыны да ұнайды.

Сонау балаң шағымнан, Морадағы шарбақ жанында кетпенге сүйеніп, жолда кетіп бара жатқан сенделбайлардың мылжыңына құлақ түріп тұрған кезімнен, тап сол кезден бастап Канелли жоталары маған әлемге қарай ашылған қақпаға айналды. Мен сияқты кезбе емес, Сальтодан ешқайда аттап баспайтын Нуто бұл алқапта тек одан ешқайда кетпегендер ғана тұра алады дегенді айтады. Бозбала шағында кларнетте ойнаған, оркестрімен бірге Канеллиден .әлдеқайда алыс жерлерде, күн жиектен көтерілетін жақта, тіпті Спиньоның, тіпті Оваданың өзінде болып қайтқан Нуто осылай дейді. Кейде осыны еске аламыз, ол мәз боп күледі.

II

Биылғы жазда алаңдағы "Анжело" мейманханасына тоқтадым; бұл деревняда мені ешкім білмейді, тіпті білетіндердің өзі де танымас еді. Мен де мұнда ешкімді білмеймін, осы өңірде жүрген кезімде бұған анда-санда ғана бір соғатынмын — ұзақты күнді өзен жағасында, қырманда, жолда өткізетінмін. Деревня биікте, тауда орналасқан-ды, бұл жерден Бельбоның жүрдек ағысы селолық шіркеуді айналып өтіп менің жоталарыма дейін жарты сағаттай жүгіретін.

Мұнда екі аптадай демалмақ едім, сөйтсем, Құдай-ана құрметіндегі шіркеу мерекесіне тап келіппін. Тіпті жақсы болды — деревняда келімді-кетімділер қаптап жүрген. Мұндайда зәңгіні де жергілікті адам деп қалуға болады. Ызы-қиқы шу, шырқалып жатқан ән, бір жерде біреулер доп қуып жүр, ал қараңғы түскен бойда — от шашулар мен шартылдақтарға кезек келеді. Міне, салтанатты шеру аяқталады, бәрі шарапқа тояды — сосын осы түні және тағы үш түн бойы қатарынан бүкіл алаң би билейді; машина гудогы, мүйіз сырнайлардың көңілді әуені, тирдегі атыстың сытыр-пытыры — бәрі сапырылысып жатыр. Бәрі де сол баяғы кездегідей: дабыр-дұбыр да сол, шарап та сол, әлпеттер де сол. Ересектердің аяғына оралғы боп жүрген балалар да, жегін өгіздері де, әтір мен тердің иісі де, алабажақ орамалдар да, әйелдердің қап-қара боп тотыққан аяғындағы шұлықтар да — бәрі де сол баяғы кездегідей. Біреудің бәлеге жолығуы да, біреудің шаттыққа бөленуі де, Бельбо жағалауында беріліп жатқан уағда да — сол. Бәрі де сол баяғы кездегідей. Сонда мен ең алғашқы еңбек ақымның екі сольдосын қолыма қысып алып көңілді тобырдың ортасына қойып кеткем, сығылысып өтіп тирге, әлпеншекке жеткем, басқа да балалармен бірге бұрымы шолтиған қызалақтарды жыларманға жеткізіп мазақтағам, алайда еркектер мен әйелдердің, боянып алған жігіттер мен әдемі киінген қыздардың неліктен бір-біріне бейіл беретінін, қол ұстасатынын, күлісетінін және бір-біріне жабысып алып би билейтінін ешқайсымыз ол кезде білмеуші едік.

Жаңа нәрсе — қазір менің бәрін білетінім, ал ол заманның өтіп кеткендігі ғана. Бұл алқаптан түсінігім енді-енді толыса бастаған шақта кеткем. Ал Нуто қалып қойған. Нуто — Сальтода тұратын ағаш ұстасы, менің байырғы жолдасым, екеуіміз Канеллиге бірге қашатынбыз, сосын ол он жыл бойы кларнетте ойнаған; алқаптағы бірде-бір мереке онсыз өтпейтін, төрткіл дүние ол үшін күнде той, күнде думан секілді көрінетін, ол ішкіш атаулының бәрін, күллі цирк өнерпазын, деревнялық той-томалақтардағы бүкіл сауыққойды білетін...

Бұл деревняға келіп жүргеніме бір жыл болды және қашан да Нутоға соғам. Оның үйі Сальтоның баурайында, терезелері тұп-тура жолға қарайды; жаңада кесілген ағаштың, гүлдің, ағаш жоңқаларының иісі аңқып тұрады; бастапқы кездерде, Морадан шығып жүгіріп осында келіп жүрген шағымда, маған, қорадан немесе қырманнан босанып шыққан бозбалаға, бұл жер басқа бір әлемдей көрініп жүрді; бұл арадан жолдың, музыканың, өзім ол тұста әлі бірде-бір рет болып көрмеген қала — Канеллидегі виллалардың лебі есіп тұратын.

Нуто қазір үйленген, ал кларнетін шкафтың артына іліп қойған. Қазір ол өз қолы өз аузына жеткен адам, жұмыс істейді, басқаларға да жұмыс береді, бірақ сол баяғы үйінде тұрады; мұндағы ыстық ауадан қазтамақ пен олеандрдың иісі аңқиды — гүл отырғызылған құмыралар үйдің алдында да, терезелердің алдында да тұр. Ағаш жоңқасын кешіп жүресің, оны жазда құрғап қалатын, қараған, аюбадам, қырыққұлақ өсіп тұрған өзеншенің жағасына апарып себет-себет қып төгеді.

Нуто екінің бірін — не музыкант, не ағаш ұстасы мамандығын таңдауына тура келгенін айтты, сөйтіп он жылға созылған думан-той әкесі дүние салғаннан кейін тамам болған, кларнет жайына қалған.

Оған қайда болғанымды айтып бердім, ол Генуядағы таныстардан шет жағасын естігенін, кетерімнің алдында көпір бағанасы түбінен алтын теңгеге толы құмыра тауып алғаным жайында деревнядағылар гу-гу әңгіме еткенін айтып жауап қатты. Ішек-сілеміз қатып күліп алдық.

— Бәлкім, енді әкем де төбе көрсетіп қалар, — дедім.

— Сен өзіңе-өзің әкесің, — деді ол.

— Американың бір жақсысы — ондағылардың бәрі де бұралқы, — деп жауап қаттым мен.

— Мұндай нәрсеге де тыйым салар уақыт жетті, — деді Нуто. — Аты-жөні жоқ, үй-күйі жоқ жандар болмауға тиіс. Олар да адам баласы емес пе?

— Қойсаңшы... Мына мен аты-жөнім болмаса да адам қатарына қосылдым ғой.

— Сен қосылдың, — деді Нуто, — бұл жөнінде сенімен сөз таластыруға ешкім тәуекел ете алмайды; ал адам қатарына қосыла алмай қалғандарды қайтеміз? Біздің жақта әлі қанша бақытсыз жанның тұрып жатқанын сен білмейсің. Оркестрмен деревняларды аралап жүргенде көрдім — әр ас үйде бір делқұлы, не шын мәніндегі нақұрыс немесе жай мүгедек біреу бірдеңе берер ме екен деп күтіп тұрады. Әкесі ішімдікке салынып кеткен, шешесі сауатсыз, малайлықта жүр, балалар қатқан нан мен қырыққабаттың өзегін жеп жан бағады. Бұл да аздай, әлдебіреулер оларды күлкі-мазақ етеді. Сенің адам болған себебің — әйтеуір бір үйге тап болдың ғой; Кіндіката кеңірдегіңнен келтірмесе де, әйтеуір саған тамақ берді ғой. Басқалар да өз бетімен адам қатарына қосылсын деуге болмайды — оларға жәрдемдесу керек.

Нутомен ақылдасу маған ұнайды, қазір біз ересек адамбыз, бір-бірімізбен тең дәрежедеміз; ал бұрын, Морада тұрып, шаруа қонысында жұмыс істеген шағымда, Нуто, — ол менен үш жас үлкен-ді, — кларнет пен гитарада ойнап та жүрген, жұрттың бәрі оны қуана қарсы алатын, ойынын тыңдауға құмартатын, оның ересектермен де әңгімесі жараса кететін, әйелдерге де көз қысып қоятын. Сол кездің өзінде Путоның жанынан қалмайтынмын, онымен бірге Бельбоны жағалап жүру үшін қожалықтан қашып кететінмін — біз құстың ұясын іздеумен әуре болатынбыз. Ол маған Морада өзімді қалай сыйлата білуді үйретті, кейде кешкілік біздің аулаға келіп, сондағы адамдармен әңгімелесіп отыратын.

Қазір ол маған өзінің музыканттық тірлігі жайында әңгімеледі. Оның болып қайтқан деревнялары — айнала-төңірегімізде; күндіз олар күн сәулесімен жарқырап, жап-жасыл боп жайнап тұрады, ал түнде — қап-қара аспандағы жұлдыздарға ұқсап кетеді.

Сенбілік кештерде ол стансадағы бастырма астында оркестрдегі басқа музыканттарды үйрететін. Өңкей көңілді де сергек жігіттер думан-тойға жол тартатын, одан соң екі-үш күнге дейін аузын жабуға да, көзін жұмуға да мұршалары болмайды; кларнетті былай қойдың екен — стақанды алуың керек, стақанды босаттың екен — шанышқы ұстауың керек, одан кейін қайтадан кларнетті, сырнайды, кернейді қолға аласың, бұдан соң қайтадан тамақ ішесің, тамақ ішу мен шарап ішу осылай алмаса береді; күндіз жүрек жалғап аласың, кешкісін тамаққа кеңірдектеп тоясың, сосын таң бозарып атқанша көңіл көтере бер. Мерекелер, шіркеулік шерулер, үйлену тойлары, басқа оркестрлермен бәсеке-жарысқа түсу... Екінші, үшінші күні таңертең көздерінің алды тұманданып кететін; ондайда шелектегі суға басыңды бір тығып алып, көк шөпке, арбалар мен тарантастардың, жылқы тезегінің ортасына сұлай кеткен қандай ғанибет. "Ал, ақшаны кім төлейтін еді?" — деп сұрадым. Мэриялар, шүлеңгір деген атаққа ие болғысы келген шаңырақтар, әр кезде әрқалай. Дастарқан басына қашанда белгілі бір адамдар жиналатын деді ол.

Оның қандай тамақ жегендері жайлы әңгімесі де тартымды. Басқа деревнялардағы басқа замандағы осындай кешкі астар жайында Морада айтылатын әңгімелер есіме түсті. Қазіргі тамақ та тап сондай болатын, ас үйдің иісі танау қытықтағанда өзімді қайтадан Морада жүргендей, әйелдердің қалай сүтсірне үгітіп, қамыр илеп, фарш салып, кәстрөл қақпағын көтеріп, отты еселеп жатқанын қайтадан көргендей болдым, аузымнан сол баяғы дәмді сезініп, кепкен бұтақтардың сытырын естідім.

— Сол кезде сен осындай өмірге бой үйретіп қалып ең ғой, — дедім Нутоға бір жолы, — неге оны тастап кеттің? Әкең қайтыс болғандықтан ба?

— Біріншіден, — деп жауап қатты Нуто, — музыкамен күнелте алмайсың, үйге әкелетін нәрсең там-тұм ғана, ал екіншіден, мұның бәрі ысырапқорлық әрі жатқан былық, тіпті кімнің ақы төлейтінін де білмейсің. Одан соң соғыс басталды. Бәлкім, сол кезде де қыздардың табаны қышыған болар, бірақ олармен билейтін кім бар еді? Соғыс кезінде жұрт басқаша көңіл көтерді.

— Дей тұрғанмен, музыканы ұнатам, — деп сөзін жалғады Нуто, азды-кем ойланып алған соң, — бір жаманы тек — музыка нашар қожайын... Ол да жаман ғадет секілді — сондықтан оны тастаған жөн. Әкем айтатын: одан да қыз-келіншектерге қырындаған артық — дейтін.

— Айтпақшы, — деп еске алдым, — бұл саладағы шаруаларыңның жайы қалай? Кезінде әйелдерге әуестігің күшті еді. Би кештерінде кімге зауқың соқса, соны...

Нуто ақырын ысқырып қалады, күледі.

— Алессандриядағы жетімхананы толтыруға үлес қостың ба?

— Жоға, қоса қоймаған шығармын, — дейді ол — Бірақ, онда менің қатысымсыз-ақ сормаңдайлар жетіп артылады.

Сосын екі бәленің бірін таңдау қажет болса, музыканы таңдайтынын айтты, бәрі жиналып бас қосып, түнде жолда келе жататындарын, біреу мүйіз сырнайда, екінші біреу мандолинде ойнайтынын еске түсірді. Тас қараңғыда үйлерден, қатын-қалаштан, шәуілдеп үрген иттерден аулаққа шығандап кететінбіз, ойнауды да тоқтатпайтынбыз деді.

— Ал, серенадамен айналысқан жоқпын, — деді ол — Келісті қыз музыканы керек етпейді. Есіл-дерті құрбыларының алдында беделін асыру, еркек тауып алу ғана болады. Маған музыканы терең түсінетін қыз бірде-бір рет кездескен емес. — Күліп отырғанымды көрген Нуто қолма-қол былай деп қосып қойды: — Бізде Арборето деген бір музыкант болған. Бомбардонда ойнаған. Соның серенаданы есепсіз көп орындағаны сонша, жұрт: "Өй, ол қыздардың алдында мылқау сияқты, аспапта ойнаудан басқа ештеңе білмейді", дейтін.

Екеуіміз бірде жолмен қыдырыстап жүріп, бірде терезе алдына жайғасып шарап ішіп отырып осылай әңгіме-дүкен құратынбыз, ал төменде Бельбо алқабы көлбеп жататын, ағаштар өзен жолын пунктирмен белгілегендей боп тұратын, ал өңірі жүзімдікке толы Гаминелла жотасы тура қарсы алдымыздан бой созатын. Мына шарапты ішпегеніме қанша жыл болды екен?

— Кола жерін сатқысы кеп жүргенін саған айтып па едім? — деймін мен.

— Тек жерін ғана ма? — деп сұрайды Нуто. — Байқа, оған қосып саған төсек-орнын да сатып жіберіп жүрмесін.

— Оныкі құс төсек пе екен әлде сабан төсек пе екен? Өйткені, мен де қартайып қалдым ғой, — деймін сызданып.

— Уақыт өте келе құс төсек те жамбасқа бататын болады, — деп жауап қатады Нуто. — Мораны көріп қайттың ба?

Шындығында, онда болған жоқ едім. Мора осы арадан таяқ тастам жерде ғана, бірақ әлі соққам жоқ. Қарияның да, қыздарының да, балалардың да, қызметшілердің де жоқ екенін — тағдыр бәрін бытыратып, дүниенің түкпір-түкпіріне таратып жібергенін, кейбірі дүние салғанын, өңгелері басқадай жөнін тапқанын білетінмін. Жалғыз тек Николетто, қожайынның кем ақыл немере жиені ғана қалған еді. Бұл бейшара мені дүбәра деп қорлап, аяғымен жер тепкілеп, қаншама рет бақырмады дейсің. Сондай-ақ, бұл қоныстың жарты бөлегі сатылып та кеткенін білетінмін.

— Барып шығам ғой. Қайтып оралдым емес пе, — деп жауап қаттым.

III

Нуто-музыкант жайындағы соңғы хабарлар маған тіпті Америкада да жетіп жатты. Ол кезде қайтып оралу жайында әлі ойланған жоқ едім, темір жолдағы жұмысты тастап, бір пойыздан екінші пойызға ауысып мініп, Калифорнияға келіп жеткем. Күн шуағы мол екенін, жоталардың тізбектеліп алысқа ұзап жатқанын көріп, өзіме-өзім: "Менің үйім осы жер", дедім. Американың шекарасы да теңізбен шектелетін, бірақ қазір енді қайтадан пароход іздеудің қажеті жоқ-ты, сондықтан сол жерде, қарағайлар мен жүзімдіктер арасында қала бардым.

"Егер мұнда да жерді кетпендеп жүргенімді білсе, елдегі таныстарым ішек-сілесі қатып күлер еді-ау" дедім өзіме-өзім. Бірақ Калифорния кетпенді керек етпейді. Бағбанның жұмысы қандай болса бұл да сондай. Сол жерден пьемонттық жерлестерді кезіктірдім де, көңілім құлазып сала берді — өзім сияқты бейбақтармен, оған қоса, өзіме ала көзбен қарайтын біреулермен, жолығысу үшін ит арқасы қиянға кетудің не қажеті бар еді. Жалшылықты тастадым да, Оклендте сүт тасушы боп жұмыс істей бастадым. Кешкілік шығанақтың арғы бетінен Сан-Францисконың оттары жайнап тұратын. Сонда тарттым, бір айдай ашықтым, түрмеге қамалдым, ал одан шыққаннан кейін жағдайымның күрт нашарлап кеткені сонша, тіпті қытайлардың өзіне қызғанышпен қарайтын болдым. Осындай ахуалға тап болу үшін жарты әлемді аралап шығудың қандай қажеті бар еді дедім өзіме-өзім. Сосын жоталарға қайтып оралдым.

Онда біраз уақыт тұрдым, бір қызбен көңіл жарастырдым, бірақ Черритоға бара жатқан жолдағы барда өзіммен бірге жұмыс істей бастағаннан кейін оны жақтырмай қалдым. Алғашқыда ол күн сайын кешкілік мені шыға берісте күтіп тұратын, сосын кассир ғып алуға үгіттеп көндірді, сөйтіп енді үлдірік жанында тұрып шошқа майын қалай қуырып, стақандарды қалай толтыратыныма күні бойы көз жазбай қарап отыратын болды. Кешкісін мен шығып кететінмін, ол асфальтты өкшесімен тық-тық ұрып соңымнан жүгіретін, қолтығымнан алып, машина тоқтатуымызды, теңізге қарай тартуымызды, киноға баруымызды талап ететін. Самаладай жарық бардан сыртқа шықсақ болды, жұлдыздар астында, құлақ тұндыра шырылдаған шілделіктер мен бақылдаған бақалар ортасында екеуден-екеу қала баратынбыз. Оны алма ағаштары арасына немесе тоғайға, жә болмаса кәдімгі шөбі аласа шалғынға алып барғым келетін, жұлдызды аспан астындағы осынау ырду-дырдуда әлденендей бір мән-мағына болуы үшін жерге жығып салып құшып-сүйгім келетін. Бірақ ол мұны тіпті құлағына да ілмейтін. Маған айқайлап, алғаш кездескен барға кіруімізді талап ететін. Оклендтегі тұйық көшелердің бірінде бөлмеміз бар еді. Бірақ Нора қашан әбден масайып алмайынша маңына жуытпайтын.

Нуто жайындағы әңгімені тап осындай кештердің бірінде естігем. Буббиолық жерлестен. Аузын ашып әлдене айтып үлгергенге дейін-ақ оны жүрісі мен дене бітіміне қарап танып қойғам. Ол тис ағашын тиеген жүк машинасын айдап келе жатыр еді, машинасына май құйып жатқан болатын, менен бір саптыаяқ сыра беруімді сұраған.

— Одан да шөлмек алғаныңыз дұрыс қой, — дедім өз диалектімізде, ерінімді болар-болмас қана қимылдатып. Қуаныштан көзі жайнап кетті. Екеуіміз қашан тас жолдан үсті-үстіне сигнал берілгенше, кеш бойы әңгіме соқтық.

Әңгімемізге құлақ тосып, кассада отырған Нора қипалақтаумен болды, бірақ ол Алессандрия түбіндегі деревняларда ешқашан тұрып көрмеген, сондықтан ештеңе түсінбейтін. Мен тіпті досымның шыны аяғына тыйым салынған вискиден де құйып бердім. Ол маған елде арбакеш болғанын айтты, барып қайтқан деревнялары жөнінде әңгімеледі, Америкаға не себепті келгенін сөз етті.

— Мұнда мынадай мүңсікті ішетіндерін білсем ғой... Қыздыруын қыздырады — ол рас, бірақ мұнда жақсы шарап атымен жоқ.

— Мұнда ештеңе жоқ, — дедім оған, — айда қандай болса, мұнда да дәл сондай.

Нора шамданып, шашын түзете бастады. Айналмалы креслосын бұрып, радионы қосты — би әуендерін беріп жатыр екен. Танысым иығын қозғап қойды да, үлдірікке қарай еңкейіп, қолымен Нораны нұсқап, маған:

— Саған мынадай әйелдер ұнай ма? — деді.

Мен үлдіріктің үстін шүберекпен бір сипап өттім де:

— Келгенімізге өзіміз кінәліміз. Бұл олардың өз үйі, — дедім.

Ол радиоға құлақ тосып үнсіз қалды. Мен бұл музыкадан бақаның бақылдағанын ғана естіп тұрғам. Нора бұртиып, оның арқасына жирене қарап отырды.

— Мұндағының бәрі осы музыкаға ұқсайды, — деді танысым. — Біздікімен салыстыруға бола ма мұны? Тіптен ойнау білмейді бұлар.

Сол арада ол маған Ницце-Монферратода өткен былтырғы жарыс жөнінде айтып берді. Оған әр қиырдан: Кортемилиядан, Сан-Марцанодан, Канеллиден, Нейведен келген оркестрлер қатысыпты. Олар тоқтаусыз ойнай беріпті, бірақ жиналған жұрт тарамай қойыпты, сол себепті ат жарысты келесі күнге қалдыруға тура келіпті, би әуендерін қалай орындағандарын тіпті қауымның священнигі де тыңдапты; күш жинап сергу үшін музыканттар шарап ішіп отырыпты, түн ортасынан ауғанына қарамай ойнауды жалғастыра беріпті, ақыры Нейве оркестріндегі Тиберио жеңімпаз атаныпты. Бірақ оның алдында біраз дау-дамай, ұрыс-керіс болған көрінеді, кейбіреулердің басына бөтелке тиіпті. Ал, жеңімпаздың өзі сыйлыққа Сальтода тұратын Нутоны лайық санайды екен...

— Нуто деймісің? Білем ғой оны!

Сол-ақ екен жерлесім маған Нутоның қандай адамға айналғанын, немен шұғылданатынын айтып берді. Шынайы музыка дегеннің не екенін дүмшелерге дәлелдеу үшін тап сол түні Нуто оркестрімен бірге жолға шығып, тоқтаусыз ойнаған күйі сонау Каламандранаға дейін барды, деді ол. Танысым велосипедіне мініп, музыканттардың соңынан еріп отырыпты. Сүттей жарық айлы түн екен, бұлардың өте шебер ойнағаны сонша, үйдегі әйелдер төсегінен атып тұрып, терезеге келіп, қол шапалақтай бастапты. Мұндайда оркестр тоқтай қалып, жаңа әуен орындауға кірісетін көрінеді. Нуто қақ ортада келе жатыпты, бәріне ұйтқы соның кларнеті болыпты.

Нора машинаның сигнал беруін тоқтатуды талап етті. Танысымның стақанын тағы бір толтырып, Буббиоға қашан оралмақ ойы барын сұрадым.

— Өзіме салса, ертең-ақ қайтар едім, — деді ол. — Бірақ реті келмей тұр ғой...

Сол күні түнде, Оклендке қарай төмен түспес бұрын, машиналар жүйткіп өтіп жатқан жолдан жырақтау жердегі шөптесінге барып отырдым. Түн қараңғы еді, бірақ аспанда жұлдыз қаптап тұрған, қас қағым сәтке тыным таппай жатқан бақалар мен шілделіктерден көп болмаса аз емес-ті. Нора сол түні шөптесінге жығып салуыма көне қойғанның өзінде де бәрібір бұл маған аздық етер еді. Бақалардың бәрібір үні өшпес еді, төменге қарай құлдар алдында жылдамдығын ауыстырып жатқан машиналардың шықыры бәрібір естіліп тұрар еді, Американың ғұмыры бәрібір аяқталмас еді, жолдары бәрібір сол бұрынғыша гуілдеп жатар еді, жағалауындағы қалалар оты бәрібір жарқырай берер еді.

Сол арада, шөптесінде, түн қараңғылығын жамылып отырып бақтар мен қарағайлардың иісімен тыныстадым және аспандағы мына жұлдыздардың өзіме жат екенін, Нора мен барға келушілерден қалай қорықсам, бұлардан да солай қорқатынымды ұқтым. Шошқа майына қуырылған жұмыртқа, тәуір табыс, үлкендігі қарбыздай апельсиндер — бұларда алабөтен мән де, мағына да жоқ-ты, бұлар да ана шілделіктер мен бақалар іспетті нәрсе болатын. Мұнда келудің не қажеті бар еді? Енді қалай қарай тартсам екен? Жағадағы биік қабырғадан басыммен төмен қарай тартсам ба екен?

Аңыраған тас жолдардағы машинадан, немесе үйден, немесе адам аз жүретін тұйық көшеден буындырып өлтірген қыздардың мезгіл-мезгіл табылып жатуының сырын енді ғана түсінгендеймін. Бұл адамдар да шөптесінде аунағысы келген, бақалар мазасын алмағанын қалаған, әйел жататындай жер теліміне иелік етуді көксеген, қауіп-қатер ойламай қатып ұйықтауды аңсаған. Ел ересен үлкен ғой, жер жұрттың бәріне жетеді. Оларда барлығы бар — әйелдер де, жер де, ақша да. Алайда оларға мұның бәрі аз көрінеді, сондықтан қай-қайсысы да, қаншалықты байып алмасын мейлі, қанағат дегенді білмейді, мұндағылардың бәрі уақытша кідірген жолаушы тәрізді, тіпті олардың егістіктері мен жүзімдіктері де қаланың скверіне ұқсайды. Қайда барсаң да өз вокзалдарымыздың алдында тұратындай гүлзарға тап боласың немесе күйіп кеткен тың жерлер мен тау боп үйілген темір-терсек қоқысын көресің. Жоқ, бұл адам жаны жай табатын, басын иіп тұрып басқа жұртқа: "Сендер мені білесіңдер. Тып-тыныш тірлік кешуіме мүмкіндік беріңдер" деуге болатын ел емес. Міне, осыдан қорқатынмын. Олар тіпті өзді-өзі де бір-біріне жат адамдай қарайды: тау арасымен келе жатқанда құдды бір шөл даламен келе жатқандай боласың — шамасы, ешкім бұл араға ешқашан тоқтамайтын шығар, топыраққа жылы алақанын баспайтын шығар. Мұнда мас адамды аяқпен теуіп, абақтыға жабатындарының сыры да осында. Ішімдік ішкенде де олар өші кеткендей ішеді, әйелдерді де өші кеткендей құшып-сүйеді. Сосын бейшара біреу еместігін өзіне-өзі дәлелдеу үшін әйелдерді буындырады, мылтықпен атады, ұйықтап жатқан жерінде винт бұрайтын кілтпен бастан ұрады.

Тас жолға шыққан Нора мені шақырды. Қалаға қайтар уақыт болды. Алыстан естілген дауысы шілделіктің шырылына ұқсап кетті. Неге ұқсатқанымды біліп қойса не болар еді, деген ойдан күліп жібердім. Бірақ мұндай нәрсе жайында біреумен сыр бөлісуге болмайды, одан түсер пайда жоқ. Әйтеуір бір күні таңертең мені орнымнан таппай қалады, сонымен бәрі тамам. Бірақ, сонда қайда бармақпын? Дүниенің қиыр шетіне келдім, ең ақырғы жағалауға жеттім, маған осы да жарамай ма. Өз өлкеме, өскен жеріме қайтсам қалай болар екен деп ойлана бастағаным да сол түс еді.

IV

Құдай анасы құрметіне арналған шіркеу мерекесі күнінде де Нуто кларнетін қолға алуға құлықты болған жоқ. "Бұл да шылым секілді — тастағың келген екен, біржола тастауың керек" деді. Кейде кешкілік ол мейманханама келеді, шағын балконыма шығып отырамыз, таза ауа жұтамыз. Балкон алаңға қарайды — онда жұрт қарақұрым, бірақ біз шатырлардан жоғарылау жаққа, жотадағы ай сәулесімен ағараңдап тұрған жүзімдікке көз тігеміз.

Қай нәрсенің де сырын білуге құштар Нуто жақтауға шынтағымен тіреніп, мені мұқият тыңдап отыр, менен дүниеде не болып жатқанын, жұрттың не айтып жүргенін білгісі келеді, өзі де маған түрлі нәрсенің мән-жайын түсіндіреді, ғұмыр-тіршілік турасындағы ойларын айтады.

— Сен секілді ойнай білсем Америкаға бармас едім, — деймін мен. — Өрімдей жас кезде адамның қандай болатыны белгілі ғой... Бір қызды көресің, біреумен төбелесесің, үйге таң алдында ораласың... Бірдеңе тындырғың келеді, адам қатарына қосылғың келеді, әлденеге тәуекел етуге құлшынасың. Өміріңнің ағымын өзгерту мақсатында. Бұл үшін бір жаққа кетуден артық ештеңе жоқтай көрінеді. Оған қоса, әркімнің ойдан шығарған өтірік әңгімесін естіп алғаның бар. Жас кезде мынадай алаң сен үшін тұтас бір әлем. Бүкіл әлем осыған ұқсас деген ойда боласың...

Нуто шатырларға үнсіз көз салып отыр.

— Мына алаңда жүргендердің ішінде, — деймін мен, — әуелі Канеллиге, соңынан басқа бір жақтарға аттануға құштар қаншама жігіт бар...

— Бірақ олар кетпейді, — деп жауап қатты Нуто. — Ал мына сен кеттің. Неліктен?

Бұған қандай жауап қайтаруға болар? Кетуімнің себебі, бәлкім, Морада мені Жыланбалық атандырғаны шығар?

Бәлкім, бір күні таңертең Канеллидегі көпірде машинаның бұқаны мұрттай ұшырғанын көргенім түрткі болған шығар? Бәлкім, ең жеңілі гитара тарту да қолымнан келмегендігі болар?

Оған былай деп жауап қаттым:

— Морада жағдайым өте жақсы болды. Жер-жиһанның қай жерінде де жұрттың тұрмысы осындай шығар деп ойлап қалдым.

— Жоқ, мұндағы тұрмыс мәз емес, — деді Нуто. — Бірақ, кетіп жатқан ешкім жоқ. Демек, сенің тағдырың сондай болған. Сірә, Генуяда, Америкада, не басқа бір жерде бірдеңе тындыру, маңызды бір нәрсеге көзіңді жеткізу маңдайыңа жазылған ғой.

— Менің бе? Бұл үшін ит арқасы қиянға кетудің қажеті жоқ еді.

— Бәлкім, сен зор бақытқа жолыққан шығарсың, — деп беріспейді Нуто. — Көп ақша тауып келдің емес пе? Бәлкім, осы жылдар ішінде өз бойыңда қандай айрықша өзгеріс болғанын өзің де байқамаған боларсың. Қай адамның да өмірінде әлденендей бір өзгеріс болады. — Ол басын төмен тұқыртып алып сөйлеп отыр еді, дауысы қатқылдау шығып тұрған. Нуто оқыстан басын көтерді. — Бұл жердің жағдайын саған бір реті келгенде айтып берермін. Тағдыр әркімге сыбаға сақтап отыр. Алаңда теңселіп жүрген ана жігіттерге қарашы, олардың бойында жақсы деп те, жаман деп те айтуға болатын ешқандай ерекшелік жоқ — бірақ күндердің күнінде оларға да кезек келеді.

Оған сөйлеу қиынға соғып отырғанын түсіндім. Ол жұтынып алды. Екеуіміз қайта кездескелі бері: "Мына қарсы алдымда отырған баяғы Нуто емес — бізге не қилы нәрсені үйреткен, өз дегені болмаса көңілі көншімейтін, еш нәрседен қаймықпайтын тентек Нуто емес" деген ойға әлі еш көндіге алмай-ақ жүрмін. Қазір оны қуып жеттім, өмір тәжірибеміз тең дәрежеде деп ешқашан ойламағам. Ол маған тіпті онша өзгермегендей боп көрінді, тек денесі толысып, жасы ұлғая түскені, ал мысық көзді әлпеті байыпты да басалқалы қалып тапқаны болмаса. Нуто батылдығын жиып, бәрін түгел айтып берер деп күттім. Тықақтай бермесең, жүректегі мұң-шерін ерте ме, кеш пе адамның өзі-ақ ақтарып салады.

Алайда бұл кеште Нуто ағынан жарыла қоймады. Басқа нәрсе жайында әңгіме қозғады:

— Осындай да мереке болады екен — ана жерде бір-бірімен төбелесіп, боқтасып-балағаттасып жатыр. Кейін мінәжатқа келмей қалып жүрер деп священник олардың құмардан шығуына көз жұма қарап тұр. Ал аналар тек осы құмарынан шығу үшін ғана мадоннаның алдына барып шырақ жағуға әзір. Кімді кім алдап жүр сонда?

— Бір-бірін кезекпен-кезек алдайды.

— Жо-жоқ, — деді Нуто. — Бұл жерде священник екі жеп биге шығып тұр. Иллюминацияға, отшашуға, музыкаға төлейтін кім? Мереке өткен күннің ертеңіне мысқылдап күлетін кім? Қара табан кедейлер тулақтай жерінде ақ тер, көк тер боп ертеден кешке дейін еңбек етеді, ал тапқан-таянғанын мереке күні шашып жібереді.

— Шығынның басым бөлегін ауызға іліксем, атақ жисам деген ауқаттылар көтереді демеп пе ең өзің?

— Ал олар ақшаны қайдан алады? Қызметшілерді, жалшы жігіттер мен жалшы әйелдерді жұмыс істеуге мәжбүр етеді! Ал жер ше? Жерді олар қайдан алды? Не себепті жер біреуде көп, ал біреуде мүлде жоқ?

— Сен не, коммуниспісің?

Нуто маған мысқылдай көз тікті. Оркестр ойнап болғанша тосып отырды да, маған қадала қараған қалпы былай деп сөйлеп кетті:

— Бұл деревняда бәріміз де көрсоқыр наданбыз. Құлшынғанның бәрі коммунист бола алмайды. Бізде Сұмырай деген лақап аты бар біреу болды, базарда көк бұрыш сатып жүрді, ол да өзін коммуниспін деп соғатын. Ал, бар бітіретіні өлесі мас боп, түні бойы айқай салып жүретін. Мұндайлардың пайдасынан зияны мол Коммунистер көп нәрсені білуге тиіс және атына кір келтірмеуі керек. Мұндағылар Сұмырайдан оңай құтылды — одан ешкім бұрыш сатып алмай қойды. Өткен қыста ол бұл жерден қарасын батырды.

Дұрыс айтасың, бірақ іске қырық бесінші жылы кіріскенде, темірді қызған кезде соққанда тіптен жақсы болар еді дедім. Сонда Сұмырай секілділер де әжетке жарап кетер еді.

— Италияға қайтып оралғанда байқағаным — мұнда тындырылған іс аз емес екен. Себебі, қолдарыңда қару болды ғой.

— Қайдағы қару? Қашау мен сүргі ғана! — деп жауап қатты Нуто.

— Қайыршылық халге жеткендердің қай жерде де көп екенін көрдім, — дедім мен. — Кейбір елде адамнан шыбынның тіршілігі тәуір. Бірақ көтеріліске бұл аздық етеді. Жұртқа түрткі керек. Сол тұста сіздерде түрткі де, күш те болды... Өзің де тауға кетіп пе ең?

Соған дейін бұл жайында одан ештеңе сұрамағам. Мына жолдардың бойында, мына ормандарда деревнямыздың талай жігіті қаза тапқанын білетінмін. Олар өзіміз жиырмаға толғанда дүниеге келген жастар еді. Мен көп нәрседен хабардар болатынмын, көп нәрсені оның өзінен естігем, тек өзі мойнына қызыл орамал байлады ма, иығына мылтық асынды ма — соны ғана білмейтінмін. Сол тұста мұндағы ормандарда әскер қатарына барудан бас тартқандар, қаладан қашқандар, бір сөзбен, не қилы келімсектер мен бұзақылар қаптап жүретін, бірақ Нуто олардың санатына қосылмайтын. Әйтсе де, Нутоның аты — Нуто ғой, не істеу керегін ол менен әлдеқайда жақсы білетін.

— Жоқ, — деді Нуто, — егер кетсем, олар үйімді өртеп жіберетін еді.

Сальтоның жағасындағы шұңқырда Нуто жаралы партизанды жасырып, оған түнделетіп тамақ апарып тұрыпты. Мұны маған шешесі айтып берген. Мен бұған сендім. Ол сондай адам ғой. Кеше жолдан бізге кесірткені азаптап жатқан екі бала кезіккен. Нуто олардан кесірткені тартып алды. Жиырма жыл кім-кім үшін де ізсіз өте шықпайды.

— Егер жаға бойлап тентіреп жүрген кезімізде Маттео ағай бізге де осындай зорлық жасаса, оған қандай жауап қайтарар едің? — деп сұрадым. — Сол уақыттарда өзіңнің қанша ұяны бұзғаның есіңде ме?

— Оның бәрі надандықтан болған нәрсе ғой, — деді ол — Екеуімізде де адам сүйер қылық болмады. Тіршілік ете берсін де бұлар. Қыстың күні қасірет шегетін хайуанаттар аз ба?

— Рас айтасың. Солай.

— Одан соң, — деп сөзін жалғады Нуто, — әңгіме былай ғой — бастасаң-ақ болды, жұрт бірін-бірі сойып салуға, деревняларды өртеуге кіріседі.

V

Мына тастар жып-жылы; туф пен құжыра қабырғаларының қалай жылу тарататынын ұмытып та үлгеріппін. Бұл арада күн емес, жердің өзі жылу береді — жылу жердің қойнынан, жүзім сабағы бойын жоғарырақ созуы үшін жердің не шұрайлы сөлін жиған тамырлардан келеді. Бұл жылу маған ұнайды-ақ, оның өзіндік иісі бар: онда менің бір бөлшегім бар, онда өмірдің дәмі бар, ол менің баяғыда ұмыт болған үміттерімді оятады. Қазір мен қонақ үйді қалдырып, егістікке көз салуға құмартам; өмірімнің өтіп те кеткені өкінішті-ақ. Оны өзгерткен, мені мұнда жүзім сатып алуға келді ме әлде басқа бірдеңе алмақ па деп жорамалдап жүргендермен ашық-жарқын әңгімелескен жақсы-ақ болар еді. Мұнда, деревняда, мені ешкім танымайды, әке-шешесіз жетім өскенімді, жалшы болғанымды білмейді. Оларға Генуяда ақшам бары ғана мәлім. Канелли жоталарын мекендейтін, ақшаны күреп табатын, өмірдің рақатын көретін, теңізге және жырақ өлкелерге сапар шегетін жарандар жайында бір кезде өзім не ойласам, бәлкім, өзім сияқты жалшылықта жүрген бозбала да, немесе жабық тұрған терезе қақпағы арасындағы саңылаудан сығалай қарап тұрған келіншек те мен жайында тап сондай ойда шығар.

Қазірдің өзінде көп адам, — бірі ойнап, бірі шындап, — маған жерін сату жөнінде тілек білдірді. Олардың сөзіне қолымды артыма қайырып ұстап тұрған күйі құлақ қоям. Менің де бірдеңеден хабарым бар екенін мұндағылардың бәрі бірдей біле бермейді. Соңғы жылдары өнім жақсы болды деседі, бірақ қазір енді жерді тереңірек жыртатын кез келді, қоршау орнату керек, сабақтарды орын ауыстырып отырғызу қажет, ал бұған олардың шамасы жетпейді.

— Сол өнімдерің қайда? — деп сұраймын. — Түскен табыстарың қайда? Ақшаны қоныстарыңды көркейтуге неге жұмсамайсыңдар?

— Тыңайтқыштар...

Бұдан соң айтатын әңгіме де қалмайды, тыңайтқыштарды мен көтерме сауда арқылы сататынмын. Алайда мұндай сұқбаттарға ынтықпын. Қожайынымен бірге қонысын аралағанды, қырманда болғанды, ат қораға бас сұққанды, үйлерінен бір стақан шарап ішкенді ұнатам.

Валино қартпен Гаминелладағы ескі үйді көріп қайтуға барарға дейін-ақ танысып үлгергем. Бір жолы Нуто оны алаңда тоқтатып, одан менің кім екенімді білетін-білмейтінін сұраған. Тыриған арық, бет терісі қарайып кеткен, тышқан көз адам маған үргелектене қарады. Нуто күліп, сен жеген нанды бұл да жеді, сен ішкен шарапты бұл да ішті деді, Валино абдырап, қабағын түйіп алды. Сол арада одан жаңғақ ағашын шауып тастаған сен бе, қора жанындағы қадаларда кептірілген жүзім ілулі тұр ма деп сұрадым. Біз оған менің кім екенімді, қайдан келгенімді түсіндірдік, бірақ ол маған сол бұрынғыша түксие қараумен болды, бар айтқаны тек: жағадағы жер нашар, өзеннің суы оны жыл сайын шайып кетіп жатыр деді. Маған бір, Нутоға бір қарап қойды, сосын кетерінің алдында оған:

— Соқсаңшы уақыт тауып. Саған көрсетейін дегем... Күбім тамшылайтын болды, — деді.

Нуто кейін маған:

— Гаминеллада күнде тоя тамақ жеген жоқсың, — деді. Бұл жолы қалжыңдап тұрмаған. — Алайда, сендер ешкімге ауыздағыны жырып берген жоқсыңдар. Бұл күнде ферма вилланың қожайын әйеліне қарайды. Сол әйел таразы алып келеді де, өнімнің тең жартысын сыпырып әкетеді... Оның екі қонысы және дүкені бар. Бұл да аздай, осы әйел сияқтылар шаруалар ұрлық жасайды, мұндағы жұрттың ниеті бұзық дегенді айтады.

Мен ескі үй жаққа жалғыз кеттім және жол бойы Валиноның ғұмыр-тіршілігі жайында ой кештім. Оның жасы алпыстарда болар, бәлкім оған әлі жете қоймаған да шығар... Өмір бойы жарты пайдаға жұмыс істеді. Қаншама үйді. қаншама телімді тастап шығуға тура келмеді дейсің оған өзі ұйықтаған, жүрек жалғаған үйді, өзі күннің ыстығында да, суығында да кетпендеген телімді. Оны-мұны затын біреудің арбасына тиеп алатын да тартып отыратын және онда енді қайтып оралмайтын. Мұның жалғыз басты екенін, әйелі бұл Гаминеллаға келгенге дейін жұмыс істеген фермада қайтыс болғанын, ал ер жеткен екі ұлы соғыста қаза тапқанын, қазір кенже баласымен, сосын екі әйелмен: қайын енесімен және қайын бикесімен қалғанын білетінмін. Бұл дүниеден қайғы мен қайыршылықтан басқа не тапты екен ол?

Ол Бельбо алқабынан ешқашан жырақ шығып көрмеген жан еді. Сол сәт соқпақтың қақ ортасында қалт тұра қалдым да: жиырма жыл бұрын бұл жерден қашып кетпегенімде, өз тағдырым да осындай болатын еді деп ойладым. Әйтсе де, ол осы жоталарды кезіп жүргенімен, мен дүниені кезіп жүргеніммен, ол да, мен де, бірде бір рет: "Міне, мынау өзімдікі. Міне, осы бөренеде отырып қартаям. Мына бөлмеде жатып өлем" дегенді ешқашан айта алмадық.

Қырманның нақ алдындағы інжір ағашына да жеттім, сол арадан шөп өскен екі төбешіктің арасымен ирелеңдеген соқпақты қайтадан көзім шалды. Қазір үйдің алдына тастан баспалдақ қаластырып қойыпты. Шалғынды жолдан бөліп жатқан шекара сол бұрынғыдай екен — солып қалған шөптің үстіне тасталған құшақ-құшақ қурай, тесік себет, езіліп шіріп жатқан алмалар. Сымды бойлап сырғитын темір шынжырға байланған төбеттің әрлі-берлі ытырылғаны естіледі.

Баспалдаққа аяқ басқаным сол еді, төбет құтырынып кеткендей болды. Артқы аяқтарына тұрып алып, ұли бастады: қарғы бауы тұншықтырып жіберген-ді. Мен жоғары көтеріле бердім. Міне, төбесі жабық қалқа, міне, інжір ағашы, міне, есікке сүйеп қойылған тырмауыш. Тотияйынның қабырғадағы сол баяғы дақтары. Үйдің бұрышындағы гүлшетеннің сол бұрынғы бұтасы. Және сол бұрынғы иіс — үйдің, өзеннің, шіріген алманың, кепкен шөптің және гүлшетеннің иісі. Жыртық көйлек пен сау қалған жалғыз аспа бауы бар шалбар киген бала жерге жатқызылған доңғалақтың үстінде отыр, аяғын адам қайран қаларлықтай етіп астына қисайта басып алыпты. Кім білсін, бұл да ойынның осындай түрі ме? Ол басын күнге қарай бұрып маған көз тастады, сосын, уақытты соза түсейін дегендей, жұқалтаң қабағын жаба қойды. Қолына үй қоянының терісін ұстап отыр.

Мен тоқтадым, бала көзін жыпылықтатуын жалғастыра берді, төбет ұлып, шынжырын үзердей жұлқынады. Бала — жалаң аяқ, қабақтарында жараның қатқан қабығы бар, иығының сүйегі шодырайып тұр, аяғы сүйретіліп жатыр. Қаншама рет аяғымның терісі күлдірегені, тіземде қатпар пайда болғаны, ерінім жарылғаны оқыстан есіме орала кетті, тек қыста ғана ағаш ұлтанды шәркей киетінім еске түсті. Виржилия шешемнің қоянның терісін қалай сыпырып, оны қалай мүшелеп жатқанын есіме алдым. Балаға қолымды бұлғадым.

Табалдырықта екі әйел пайда болды — әуелі біреуі, сосын екіншісі. Екеуі де қара белдемше киіпті. Бірі егде жаста, бүкірейіп қалған, екіншісі одан жастау, жүдеу — құр сүйек. Оларға Валиноны іздеп келдім деп айқайладым. Ол үйде жоқ екен — өзен жағасына кетіпті.

Жастау әйел итке жекірді, шынжырды алып жұлқып-жұлқып жіберіп еді, ит қырылдап қалды. Бала доңғалақтан зордың күшімен көтерілді — аяғы қайырыла берді. Тұрып төбетке қарай жүрді. Ақсақ, мешел, сирағы сіріңке талындай, ауру аяғын сүйрете басып жүр. Жасы онда болса керек. Оны осы арадан, қырманнан, кезіктіруім өз балалық шағыммен кезігу секілді боп көрінді. Бір жерден Анжолина мен Джулия шыға келмес пе екен дегендей, бастырманы, інжір ағашы мен жүгері телімін көзбен шолып өттім. Егер тірі болса, олардың да жасы осы әйел құралыптас болар еді.

Төбет тыншу тапты, ал әйелдер маған жұмған аузын ашқан жоқ, тек бажырая қараумен болды.

VI

Сол арада мен: Валино оралатын болса, күте тұрайын дедім. Екеуі бірдей қосарлана сөйлеп, ол кеш қайтады десті.

Итті тыныштандырған әлгі әйел — жалаң аяқ, күнге күйіп қарайып кеткен, үстіңгі ернін түк басқан — маған дәп сол Валино секілді түксиіп, үргелектене қараумен болды. Бұл оның балдызы еді, Валино қазір сонымен тұрмыс құрып жатқан; екеуі ұзақ бірге ғұмыр кешкендіктен, мынау Валиноға ұқсай бастаған.

Мен қырманға кірдім (төбет қайтадан ытырыла жөнелді), оларға балалық шағым осы арада өткенін айттым. Құдық бұрынғы орнында ма деп сұрадым. Табалдырыққа жайғасып алған кемпір әлдене жайында мазасыздана міңгірлеп отырды; балдыз еңкейіп, құлап қалған тырмауышты көтерді, сосын балаға: жағаға барып, әкең бар ма екен, қарап кел, деп айқайлады. Мен оған: қажеті жоқ, жай тек өтіп бара жатып соққам, өскен үйіме тағы бір рет көз салғым келген, бұл араны бес саусақтай білем, сонау жаңғақ ағашына дейінгі барлық жағалау жадымда, өзім-ақ жалғыз бара алам, керек адамымды өзім-ақ тауып алам дедім.

Сосын:

— Мына балаға не болды? Аяғын кетпенмен жарақаттап алған ба? — деп сұрадым.

Әйел маған, сосын балаға көз тастады, ал анау күлді — дыбыссыз күлді, сосын сол бойда көзін жұма қойды. Мұндай ойынды да білуші ем.

Маған Валиноның жүдеу балдызы жауап берді. Дәрігер Чинтоның аяғын Ментина қайтыс болатын жылы қарапты — ол кезде бұлар әлі Ортода тұрады екен. Ментина жатып қалыпты, жағдайы ауырлап кетіпті, күні-түні ыңқылдаумен болыпты, ал өлерінен бір күн бұрын дәрігер оған: баланың сүйегі нашар, бұған сен кінәлісің дегенді айтыпты. Ментина болса: соғысқа барып құрыған басқа ұлдарымның қол-аяғы балғадай еді ғой, ал мынаның осындай болып туғаны, шамасы, қауып алмақ боп ұмтылған құтырған иттен қорқып, сүтім қашқандықтан шығар деп жауап қатыпты. Дәрігер оған құлақ қоймай, сүттің бұған қатысы жоқ, баланың кемтарлығы — ауыр отын арқалап, жаңбыр астында жалаңаяқ жүргеніңнен, жалғыз тек жасымық пен полентаны талғажау еткеніңнен және себетті төбеңе қойып тасығаныңнан депті. Ал, Ментина болса, басқа ұлдарым дені сау боп өсті ғой, дегенді қайталап айта беріпті. Ертеңіне өмірден өтіпті.

Бала қабырғаға сүйеніп тыңдап тұрды, сол арада оның жүзінде күлкінің ізі де жоғын аңғардым; оны күліп тұрғандай етіп көрсеткен — шығыңқы жақ сүйегі, сиреп қалған тістері, көзінің астындағы қара қотырланған жара екен, ал шын мәнінде ол зейін сала тыңдап қалған-ды.

— Валиноны іздеп тауып алайын, — дедім әйелдерге. Оңаша болғым келген.

Бірақ әйелдер балаға:

— Неғып тұрсың! Сен де бар, ізде, — деп айқайлады.

Шалғынмен тартып кеттім, жүзімдік жанынан өттім; қатарлардың арасына бидай егіліпті — қазір тек күн сәулесі күйдіріп жіберген аңыз ғана жатыр. Жүзімдіктің сыртында, бұрын жаңғақ ағаштарының қою көлеңкесі түсіп тұратын жерде, сола бастаған қонақ жүгерінің телімі орын теуіпті. Егістік орамал жапса да көрінбей қалатындай шағын еді.

Чинто соңымнан шоқаңдап келе жатты; арада бір минут өтпей-ақ жаңғақ ағашының жанына жеттік. Апырай, бүкіл балалық шағым жердің анау жатқан жолға дейінгі осы титімдей ғана пұшпағында өткені ме? Осы арада ойнадым, өзен жағаладым, үзіліп түскен алма мен жаңғақты тердім, жайылып жүрген ешкіні қыздармен бірге кеш түскенше төңіректеумен болдым, ал қыстың боранды-шашынды күндері — күн тезірек ашылса екен, жағаға тезірек оралсам екен деп аңсаумен жүрдім. Апырай, мен үшін күллі әлем осы ғана болғаны ма? Он үш жасымда, Кіндіката Коссаноға қоныс аударғаннан кейін, бұл арадан кетіп қалмағанымда, дәл қазірге дейін мына Валино мен Чинто секілді тірлік кешіп жүрген болар едім. Тамақ асырау бізге оңайға түскен жоқ. Сол кезде біз алма жедік, асқабақ пен жасымықты ас қылдық. Виржилия бізді аштықтан аман алып қалды. Валиноның қабағы неге қатыңқы екенін енді түсінгендеймін — ертеден қара кешке дейін еңбек етуі керек, оған қоса өнімді қожайын әйелмен бөлісуге тиіс. Нәтижесінде әйелдердің пейілі тарылып, бала кемтар боп өсіп жатыр.

Чинтодан жаңғақ ағашы есіңде ме деп сұрадым. Сау аяғына салмағын сала кідірген ол маған күмәндана көз тікті де, жағаның нақ жиегінде тағы екі-үш ағаш барын айтты. Артыма бұрылып қарап, жүзімдіктің ар жағынан, қырманнан бір қап-қара әйелдің бізді сырттай бақылап тұрғанын көрдім. Үстімдегі кәстөмім үшін, көйлегім үшін, аяғымдағы бәтеңкем үшін ыңғайсызданып қалдым. Мен жалаң аяқ жүрмегелі қай заман!

Бір кезде менің де тап өзіндей бала болғаныма Гаминелла жайындағы естеліктерім Чинтоның көзін жеткізе алар ма екен. Ол үшін Гаминелла — күллі әлем, ол тек осыған саятын әңгімелерді ғана естіп өскен. Ал өзім ше, қонысты көруге келген бай адаммен жүздесе қалсам осының жасында өзім не деген болар ем? Бір сәтке маған үйде өзімді қыздар мен ешкі күтіп тұрғандай көрініп кетті — бастан кешкен неше алуан хикаяларымды соларға баяндап бергім кеп кетті.

Әңгімеме еліткен Чинто соңымнан салпақтап келе жатты. Оны жүзімдіктің шетіне дейін ертіп бардым: қатарлар танымастай боп өзгеріпті. Чинтодан сабақтарды кім ауыстырып отырғызғанын сұрадым. Ол ақсаңдай басатын, бірақ онысын байқатпауға тырысатын. Кеше вилла иесі қызанақ алуға келді деді маған.

— Сендерге қалдырды ма? — деп сұрадым.

— Өзімізге тиесіліні жинап та алғанбыз, — деп жауап қатты ол.

Жүзімдіктің сыртындағы қазір өзіміз тұрған ойпаңда ешкі жайылуға жарамды көк шөп әлі де бар екен, ал арқа тұсымыздан жота бой созып тұрған. Читодан анау алыстағы үйлерде кімдер тұратынын сұрадым, онда бұрын кімдердің тұрғанын, қандай иттері болғанын айтып бердім, ол кезде біз бала едік дедім. Ол тыңдап алды да, бұрынғы тұрғындардың кейбірі әлі де сонда тұрып жатқанын айтты. Сосын одан: жағаның нақ жиегіндегі ана бір ағашта шұбар шымшықтардың ұясы әлі бар ма деп сұрадым. Сосын оған тағы: керме қармақтармен балық аулауға өзенге барып жүрсің бе деген сұрақ қойдым.

Таңқаларлығы, бәрі өзгерген және бәрі сол қалпында қалған. Мұнда бірде-бір байырғы жүзім сабағы жоқ, бұрынғы төбет те және ешкі де жоқ; көк шалғынның орнында жыртылған жер жатыр; жыртылған жердің орнына жүзімдік қоныстанған; бұл жерге қаншама адам келіп-кетпеді дейсің, олардың қаншасы ес жиып, есейіп, қаншасы дүниеден өтпеді дейсің; тіпті ағаштардың өзін де Бельбоның суы тамырымен қопарып ағызып әкеткен, ал жан-жағыңа жіті көз жіберер болсаң: Гаминелланың құнарлы топырағы да, Сальто жотасындағы жалғыз аяқ жолдар да, қырман да, құдық та, жұрттың дабырлаған дауысы да, кетпендер де — бәрі де сол бұрынғы қалпында қалғанын, бұл топырақтың иісі мен дәмі де, бояуы да сол бұрынғысындай екенін түсінер едің.

Читодан айнала маңдағы деревняларды білесің бе деп сұрадым. Канеллиде болдың ба дедім. Иә, "Ганча" фирмасына жүзім сатуға барғанда әкесі ала барыпты. Пиола қонысындағы балалармен бірге кейде Бельбоның арғы бетіне жүзіп өтеді екен, сөйтіп, олар пойызды көру үшін темір жолға дейін барады екен.

Оған бала кезімде бұл алқаптың өзіме қазіргіден ауқымдырақ көрінгенін, жеңіл арбамен жүретін адамдар болғанын, еркектер жилетіне алтын шынжыр тағатынын, серуенге шыққанда әйелдер бетін күннен қолшатырмен көлегейлейтінін айтып бердім. Оған мұнда қандай мерекелер үйлену тойлары, шоқындыру мейрамдары, шіркеу күндері болғанын, оған жұрттың алыстан, жотаның ең жоғарғы төбелерінен жиналатынын, музыканттар, аңшылар, деревня әкімдері келетінін айтып бердім. Мұнда Канелли жотасындағы Нидо қамал-сарайы секілді әйдік ғимараттар болған-ды, онда "Анжело" қонақ үйіндегідей он бес-жиырма адам сиятын керемет кең бөлмелер бар еді, онда жиналғандар ұзақты күн бойы тамақ ішіп, музыка тыңдап отыратын. Біздер де, балалар да, мұндай күндері қырманда дуылдасып жататынбыз, жазда "апта" ойынын ойнайтынбыз, қыста мұзға зырылдауық жіберетінбіз. "Апта" ойыны кезінде, мына тұрған балаға ұқсап, бір аяқпен секіретінбіз, қатар-қатар қойылған кішкене тастардың ара-арасымен секеңдеп, бірде-біреуін орнынан қозғамауға тырысатынбыз. Жүзімді жинап болғаннан кейін аңшылар жоталар мен ормандарды кезіп кететін, Гаминеллаға, Сан-Гратоға, Камоға көтерілетін; ол жақтан балшыққа былғанып, өлердей шаршап оралатын, бірақ қоян, шіл, басқа да түз құстарын ала келетін. Олардың жолмен жүріп келе жатқанын біз үйден көріп тұратынбыз; сосын деревнядағы үйлерде түннің бір уағына дейін думан-той жасалатын, ал ана жердегі, төмендегі, Нидо зәулім қамал-сарайындағы, ол кезде қамал-сарай бұл арадан көрініп тұратын, ол кезде мына ағаштар оны көлегейлемейтін, терезе атаулының бәрі түгел жарық шашып, бейне бір өрт басталғандай әсер қалдыратын және көңіл көтеріп жатқан қонақтардың көлеңкесі таң ағарып атқанға дейін елбеңдеумен болатын. Чинто қолымен жер тіреп, аузын ашып тыңдап отырды.

— Мен де өзіңдей бала болдым, — дедім оған, — осында Кіндікатамен бірге тұрдым. Біздің ешкіміз болды, мен соны бағатынмын. Қыстың күні, мұнда тіпті аңшылар да төбе көрсетпейтін мезгілде, тұрмысымыз қиындап кететін, себебі шалшық пен балшықтан жағаға жақындай алмайтынбыз, ал бір жолы Гаминелладан қасқырлар — қазір енді бұлар да жоқ — етекке түсті, шамасы, орманнан тапқан олжасын азсынса керек, таңертең солардың ізін көрдік. Иттің ізі секілді, бірақ тереңірек. Мен қыздармен бірге артқы бөлмеде жатқам, түнде біз жағадағы қасқырдың аязға шыдас бере алмай ұлып қоя бергенін естідік...

— Былтыр жағадан бір өлік табылды, — деді Чинто.

Мен тоқтай қалдым. Неғылған өлік деп сұрадым.

— Неміс, — деді ол — Партизандар оны Гаминеллаға апарып көміп тастады. Зәрең ұшады...

— Жолға жап-жақын жерде жатқаны ма? — дедім мен.

— Жоқ, ол сумен ағып келген, папам оны балшық пен қиыршық тас басып жатқан жерінен тауып алды.

VII

Бұл екі аралықта жағадан біреудің балтамен ағаш шауып жатқаны естілді. Соққы берілген сайын Чинто көзін жұмып қап тұрды.

— Бұл әкем, — деді ол — Ол мына жерде, төменде.

Одан әйелдермен әңгімелесіп тұрған кезде қарағанымда неге көзін жұмып алғанын сұрадым. Ол тағы да еріксізден-еріксіз қабағын төмен түсірді, сосын маған: өйткен жоқпын деді. Мен күліп жібердім де, бала кезімде өзімнің де осы ойынды ұнатқанымды айттым — көргің келген нәрсені ғана көресің, ал сосын көзіңді қайта ашқаныңда бәрінің бұрынғы қалпында тұратыны қызық.

Ол ыржия күліп, үй қояндары да сөйтеді деді.

— Дәу де болса, әлгі немісті құмырсқалар мүжіп тастаған шығар? — деп сұрадым.

Ойда жоқта қырманнан әйелдің айқайы естілді. Ол Чинтоны шақырып, Чинтоға бұйрық беріп, Чинтоны қарғап-сілеп жатыр еді. Екеуіміз де күліп жібердік. Мұндағы жоталардан ондай айқайды жиі естуге болады.

— Оны қалай өлтіргенін кім білсін, екі қыс бойы көмусіз жатыпты...

Қара бүлдіргеннің қалың жапырағы мен бұталарының арасынан әрең дегенде өтіп, жалбызды таптай жүріп төмен түстік. Бізді көрген Валино басын болмашы ғана көтерді. Қызыл тал бұтақтарын шауып жатыр екен. Қазір тамыз айы болатын, бірақ мына жерде, төменде, әжептәуір салқын әрі қаракөлеңке еді. Көктемде бұл араға өзеннің суы жайылатын, сондықтан жаз айында да мұнан, әдетте, су арылмайтын.

Одан жаздың мынадай ыстығында тал шыбықтарын қай жерде сақтайтынын сұрадым. Анау еңкейіп шыбықтарды бір байламға жиыстырмақшы болған, бірақ артынан айнып қалды. Бұтақтарды аяғымен басып тұрған күйі маған қадала қарады, белбеуіне пышақ іліпті. Шалбары мен қалпағы оңып кетіпті, жүзім сабағына себетін тотияйын дақтарынан көрінбейді.

— Жүзім биыл жақсы шығыпты, су ғана жетіспейді, — дедім оған.

— Қашан да әйтеуір бірдеңе жетіспейді, — деді Валино. — Нуто келер деп күткем, күбіні қарасын дегем. Ол келмей ме сонда?

Сол арада оған Гаминеллаға кездейсоқ соққанымды, қонысқа тағы бір көз салғым келгенін айттым. Қонысты мүлде танымай қалдым, біраз жөндеу жүргізіліпті. Сабақтарды, шамасы, үш жыл бұрын орын ауыстырып отырғызған-ау? Ал, үйдің ішін, деп сұрадым, үйдің ішін де өзгерттіңдер ме? Мұнда тұрған кезімде пеш түтін тартпайтын. Қабырғаны неғылдыңдар, алып тастадыңдар ма деп сұрастырумен болдым.

Үйге қатысты шаруаны әйелдер атқарады деп жауап қатты маған Валино. Үй — солардың қамқорлығында. Ол ағаштың жасыл жапырақтары арасынан жоғары қарай көз жіберді. Сосын маған:

— Егістікте кінәрат жоқ, бұл жерден бірдеңе өндіру үшін жұмыс қолы керек, ал ондай қолды қайдан табасың, — деді.

Одан соң біз соғыс жайын, соғыстан оралмай қалғандар жайын сөз еттік. Ұлдары жөнінде ол жөндем ештеңе айтқан жоқ, әлденені міңгір-міңгір етті де тынды. Мен партизандар жөнінде, немістер жөнінде әңгіме қозғадым — ол иығын қозғады да қойды. Ол кезде өзінің Ортода тұрғанын, Чьордың үйін өртеп жібергендерін көргенін айтты. Егістікте жыл бойы ешкім жұмыс істемепті. Егер бәрі үйді-үйіне тарап кетсе, — яғни, немістер өз үйіне, біздің жігіттер өз қоныстарына қайтса, жұрттың бәріне жақсы болар еді. Бұл маңайдан оған кімдерді көруге тура келмеді дейсің, қандай түр-сықпыттар кезікпеді дейсің оған, бұл жерге келімсектердің сұмдық көп жиналғаны сонша, тіпті жас кезінде барған жәрмеңкелерден де ондай көп адамды жолықтыра алмапты.

Чинто аузын ашып тыңдап тұрды.

— Бұл арадағы ормандарға қаншама мәйіт көмілді десеңші! — дедім мен.

Валино қарайып кеткен бетін маған қарай бұрды, буалдыр тартқан көз жанарында ашу бар.

— Иә, аз емес, — деді ол бір сәтке елең етіп, — аз емес. Оларды табу үшін уақыт қана керек. — Оның дауысынан жеркеніш те, аяушылық та аңғарылмады. Бейне әңгіме саңырауқұлақ теру немесе қурай жинау жайында болып жатқан сияқты. Аз-кем үнсіздіктен соң былай деп қосып қойды: — Тірі кезінде де олардан пайда болмаған. Өлген соң да пайда жоқ.

Нуто болса ғой деп ойладым, оны өркөкірек, көртышқан деп сөгер еді: сонда қалай, оның ойынша, дүниеде барлығы сол бұрынғыша қала беруі керек пе — осы күнге дейін қалай болса, солай бола бергені жөн бе?

Нуто төңіректегі барлық деревняны дерлік аралаған-ды, соғыстың жұртқа қандай қасірет әкелгенін білетін, бірақ бұл соғыс не үшін керек болды деп ешқашан сұрамас еді. Ақыры осындай тағдырға тап келгендіктен, соғысу қажет болатын. Нутоның ешкім де шет қалмауға тиіс дейтін айнымас берік сенімі бар еді: дүние дұрыс жасақталмаған, оны қайта құру қажет деп санайтын.

Валино маған: үйге жүр, бір стақан шарап сімір деп айта қоймады. Байламын алып, Чинтодан шөп жұлдың ба деп сұрады. Анау былай ығыса түсті де, жерге қарап үнсіз тұрып қалды. Сол-ақ екен, Валино алға қарай бір адым аттап, бос қолындағы шыбықпен оны осып жіберді. Чинто қашып кетті; Валино бойын тіктеп, соңынан қарап қалды. Чинто енді оған жағаның нақ жиегінен, төменнен көз тігіп тұр еді.

Арқасындағы байламын қолымен сүйемелдеген Валино үнсіз кете барды. Тіпті жоғары көтерілген кезде де артына бұрылып қарамады. Ойда жоқ, түсте жоқ жерден өзімді Чинтомен ойнауға келген баладай сезініп қалдым, менен ала алмаған өшін әлгі шал баласынан алғандай көрінді. Чинто екеуіміз бір-бірімізге қарап мәз бола күлістік.

Сосын біз жағаны бойлап төмен қарай жүрдік; жапырақтың көлеңкелі күмбезі астында ауа қоңырсалқын еді, бірақ ашық алаңқайға шықсаң, күн шыжғырып тұрған жерге қарай бірнеше қадам бассаң — бірден тынысың тарылып, терлеп қоя беретінсің.

Шалғынымыздың қарсы бетіндегі Мороне жүзімдігіне тіреніш боп тұрған, туфтан қаланған қабырғаны көзім шалды. Одан сол жоғарылау жерден, бұталардың үстінен, жүзімнің алғашқы жасыл сабақтары мен көз жауын алар көркем шабдалы ағашы көрініс беріп тұр еді; оның бала кезден жадымда қалған қызыл жапырақтары көзіме оттай басылды; осы ағаштың жемісін біз жағалаудан теріп алатынбыз және бұл өз шабдалымыздан әлдеқайда дәмді көрінетін. Жаздың күндері алма ағашының немесе шабдалының қызыл-сары жапырағын көзім шалса-ақ болды, қазір де аузымнан сілекейім ағып қоя береді, себебі бұлар толықсып піскен жеміске ұқсайды және сені өзіне елітіп тұрады. Ағаш атаулы жүзім сабағы секілді жеміс төксе ғой, шіркін.

Чинто екеуіміз футболшылар, сосын картақұмарлар жайында әңгіме көйіттік; сөйтіп, қоршауды жағалай отырып жолдан келіп шықтық та, қараған арасына тап болдық. Чинто базардағы біреудің қолынан бір қорап су жаңа карта көріпті, сосын маған үйінде екілік қарға мен қиықтың королі бар екенін айтты — жолдан тауып алыпты. Карталар шамалы ластаныпты, бірақ әлі тәп-тәуір. Егер қалғандары табылса, ойнауға да болады. Оған қайтсем де ұтпай қоймаймын деп көнге көп ақша тігетін, үйі мен жерін картаға салатын адамдар жайында айтып бердім. Бір кентте болғам деп әңгімеледім мен, карташылар үстелдің ортасында үйіліп жатқан алтын ақшаға ойнап отыр екен, әр ойыншының жилетінің астында бір-бір пистолеттен бар еді. Тіпті осы өңірде де ертеде, менің бала кезімде, қожалық иелері жүзімін не бидайын сатып бітірген соң, атын жегіп, алтын теңге салынған қалтасын алып, бірі Ниццаға, бірі Аквиге кетіп жататын. Олар түні бойы ойнайтын, әуелі алтынды, сосын ормандарды, шалғындарды, сүтсірне қайнататын шаруалықтарды ұтқызатын, ал ертеңіне таңертең бекеттегі төсектен, қолына зәйтүн бұтағын ұстаған Мадонна бейнесінің астынан, олардың мәйіті табылатын. Ап, басқа біреулері жеңіл арбасын жегіп алатын да, беті ауған жаққа кете баратын. Кейде тіпті әйелдерін де картаға салатындар болған, ондайда балалар жалғыз қалатын, оларды үйден қуып жіберетін, дүбәра деп кемсітетін.

— Мауриноның баласы — дүбәра, — деді маған Чинто.

— Ондайларды бала қылып алатын кісілер де бар, — дедім мен. — Ондайларды, әдетте, кедейлер алады. Демек, Мауриноға еркек бала қажет болған ғой...

— Соны өзіне айтсаң, ызаланады, — деді Чинто.

— Оған бұлай деп айтпауың керек. Әкең үйден қуып жіберсе, мұнда сенің қандай кінәң бар? Ең бастысы, жұмысқа ынтаң болсын. Кейін қожалық сатып алғандардың да барын білем.

Біз жағадан жырақтап кеттік, аяғын жыбыр-жыбыр басып алда келе жатқан Чинто қоршаудың іргесіне тізе бүкті. Жолдың арғы бетінде, ағаштардың ар жағында Бельбо өзені ағып жатыр еді. Түске дейін беткейлер мен жағада ешкінің соңында жүгірумен болған біздер осы араға кеп ойнайтынбыз. Жолдағы ұсақ тастар да сол баяғы болатын, ағаштардың діңінен ағын судың иісі аңқып тұрған.

— Неге барып қояндарыңа шөп жұлмайсың? — деп сұрадым.

Чинто қазір баратынын айтты. Сол бойда мен де кеттім: оның жолдың бұрылысына жеткенімше қамыс қалтарысында соңымнан қарап тұрғанын сезіндім.

VIII

Енді Гаминеллаға тек Нутомен бірге келермін деп шештім, сонда ғана Валино мені үйіне кіргізеді. Бірақ, Нутоның мұнда жолы түспей-ақ қойды. Ал, өзім бұл жаққа жиі келіп жүрдім, Чинто кейде мені сүрлеуден күтіп алатын немесе қамыстарды олай-бұлай ысырып, тосыннан тап бола келетін. Қоршауға сүйеніп, аяғын оңтайсыздана алшақтау ұстап, мені үнсіз тыңдап тұратын.

Алғашқы күндер де өтті, мереке аяқталды, футбол біріншілігі тамам болды, сөйтіп "Анжело" қонақ үйінде қайтадан жым-жырт тыныштық орнады.

Мен терезе жанына жайғасып, шыбынның ызыңы ғана естілетін тым-тырыс тыныштықта кофе ішіп отырып, бейне деревнясын балконнан бақылаған әкімдей, бос жатқан алаңға көз тігетінмін. Жас кезімде деймін-ау, осыған ұқсас бірдеңені көз алдыма елестетіп көріп пе едім? Елден жырақ өңірде жұмыс істейсің, ақша табасың, сосын: ақша тапқаның — алыс сапардан елге қайтып оралуың дәулетті, ерікті, әлеуетті және қарыны тоқ адам боп оралуың, деген ойда боласың. Әрине, жас кезде мұны түсінгем жоқ, әйтсе де, сол кездің өзінде-ақ жолға, жүргіншілерге, Канеллидегі виллалар мен көкке қарай бой созған жоталарға көз салып қоятынмын.

"Демек, тағдыр сондай" дейді мен сияқты тентіремеген, жылы орнын суытпаған Нуто. Ол әлемді кезіп қаңғыған жоқ, дәулет те жиған жоқ. Нутоның да өмірі осы алқапты мекендейтін жұрттың көбінің өміріне ұқсас боп шығуы мүмкін еді — жотаның арғы бетінде не болып жатқанынан мүлдем бейхабар қалпында оның да ағаш тәрізді өсіп, әйел немесе ешкі тәрізді қартаюы мүмкін-ді, үйдегі оны-мұны шаруа, жүзім жинау, жәрмеңкелерге қатысу сынды істердің шеңберінен ешқашан шықпай қалуы ықтимал-ды. Алайда, өмір бойы осы жерде отырған оны да: дүниедегі нәрсенің бәрін түсіну, жөнге келтіру керек, дүние жарамсыз жасақталған, оны өзгертуге барша жұрт күш салуға тиіс, деген ой ширықтырып жіберген-ді. Бала кезде ешкінің соңынан шапқылап жүрген шағымда, қыста қурайды өшіге сындырған шағымда, тең тұстарыммен ойнап асыр салған шағымда, жота орнында тұра бере ме әлде жоқ па деп, соны тексеру үшін көзімді жұмып алған шағымда, — тіпті сол кездің өзінде де, өз тағдырыма, басыбайлы шаңырақсыз ғұмыр кешетініме дайындалғаным, жоталардың ар жағында, әлдебір жерде бұл өңірден әлдеқайда бай әрі керемет көрікті ел бар екенін сезінгенім қазір өзіме анық мәлім боп отыр. Қалтасы қалың, сүтсірне қайнататын шаруалық қожасы боп табылатын синьор төрткіл дүниеге назар салу үшін екі аяқты арбаға отырып сапарға шығып, бір күні таңертең осы жерге, тап осындай бір бөлмеге тап болатынын, аппақ легенге жуынатынын, жылтыратылған көне үстелдің басына жайғасып хаттар жазатынын, бұл хаттардың алыстағы қалаға кететінін, бұларды елді мекендер әкімдері, аңшылар, қолшатыр ұстаған ханымдар оқитынын "Анжело" қонақ үйіндегі — ол кезде мұнда бас сұғып та көрмегем — мына бөлме де, сірә, баяғыдан бері білетін шығар. Қазір бәрі ойдағыдай орындалып жатыр. Мен мұнда ертеңгілік кофе ішетінмін, Генуяға, Америкаға хат жазатынмын, ақшамды қайда жұмсау жайын қарастыратынмын, адамдарға жұмыс тауып беретінмін. Бәлкім, айға жетпес уақыт ішінде қайтадан теңіз арқылы сапарға шығып, хаттарымның соңынан ұшып кете баратын да шығармын.

Бірде Кавалермен аптаптан күйіп тұрған алаң алдындағы үстелде отырып кофе іштім. Бұл Кавалер — осында жүрген кезімде жеке меншігінде жер телімдері, қамал-сарайы, көптеген диірмені болған, мен дүниеге келместен бұрын-ақ Бельбоға бөгет салған Қарт Кавалердің баласы еді. Әкесі қос ат жегілген, көшірі бар жеңіл арбамен жүретін. Деревняда олардың вилласы, жан-жағы қоршалған, атын ешкім білмейтін, алуан түрлі алабөтен ағаш өсетін бағы бар-ды. Қыстың күні мектепке бара жатып қоршау жанына тоқтағанымда терезе қақпақтарының дәйім жабық тұратынын көретінмін.

Қарт Кавалер дүниеден озып та кеткен-ді, ал бүгінгі Кавалер аласа бойлы, қасқа бас, клиенті жоқ адвокат болатын; жерді, аттарды, диірмендерді және тағы басқаларын қалада бойдақ ғұмыр кешкен жылдарында жоқ қылған; Қамал-сарай тұрғындарынан да бірде-бір тірі жан иесі қалмаған-ды, тіпті қамал-сарайдың өзі де құрыған болатын; Кавалер қазір тек шағын ғана жүзімдік пен көнеріп-тозған киімдердің қожасы еді, деревняда қолына күміс тұтқалы таяқ ұстап жүретін. Ол менімен сыпайы сөйлесті, шамасы, қайдан келгенімді естіген-ау деймін, Францияда болдыңыз ба деп сұрады; кофені шыны аяқты қолына сәнмен ұстап, алға қарай сәл-пәл еңкейіңкірей отырып ішті.

Қонақ үйдің алдына күн сайын тоқтап, меймандармен әңгімелесетін. Ол көп нәрседен хабардар еді, жастардан да, дәрігерден де, менен де көп білетін, бірақ оның күллі білім-білігі қазіргі өмір-тіршілігімен мүлде қабыспайтын. Қарт Кавалердің дер кезінде дүние салғанын бұл әңгімесін айта бастаған бойда-ақ түсіне қоюға болатын. Мұның өзі де анау үйінің қасындағы пальма, бітімі бөлек қамыс, жанында тақтайшасы бар гүл өскен бақ тәрізді деп ойладым. Туыстары оны тастап кеткен еді, зайыбы (туриндік графиня) қайтыс болған, ұлы, жалғыз ұлы, болашақ Кавалер, әскери қызметке кіріп те үлгерместен, әйелдер мен картаның қырсығынан атылып өлді. Солай бола тұрғанымен, ескі үйде өзінің соңғы жүзімдігін баптап жүрген, жарты пайдаға істейтін жалшылармен бірге тұрып жатқан осынау құр қарасын, бейшара қарт әманда сыпайы, сынық мінез танытатын, бекзаттық қасиет көрсететін және менімен кездескенде әрдайым қалпағын алатын.

Алаңнан, мэрия шатырының ар жағынан, мұның күтімсіз қалып, арам шөп басып кеткен жүзімдігі орналасқан жота көрініп тұратын, ал одан жоғарырақтағы қарағай діңдері мен биік қамыс жотаның үстімен аспанға қарай өрлеп бара жатқандай әсер қалдыратын.

Түс кезінде қонақ үйде кофе ішіп отырған сенделбайлар қазірдің өзінде мұның жерінің тең жарымын жарты пайдаға істейтін жалшылардың иеленіп алғанын, қожайынның жүзімдігін күтуді жайына қалдырғанын, оның үйінде былайынша тұрып жатқанын — себебі ол арадан деревняға қатынау жақын екенін айтып, оны келекеге айналдыратын. Мынау болса, жүзімдікке не керегін жалшылар жақсы білетінін айтып жұртты сендіріп бағатын; айтпақшы, жер иесі мырзалар, көңіл ауанына беріле ме әлде аңшылыққа салына ма, заманында, әйтеуір, қожалықтың бір бөлегін күтімсіз қалдыратын еді деп еске алатын. Кавалер де аңға шықпақшы ма деген ойдан жұрт қыран-топан күлкіге бататын; біреулер оған бұл жерге жасымық сепкеннен артығы жоқ деген кеңес беретін.

— Мен ол жерге ағаш отырғыздым, — деді ол бірде тосыннан алып-ұшып, дауысы да дірілдеп кетті. Ол жақсы тәрбие көрген, қорғансыз адам еді, сондықтан ара түсіп, әңгіме тақырыбын өзгертуді ұйғардым. Басқа нәрсе жайында сөз ете бастадық, Қарт Кавалер өмірден із-түзсіз жоғалмаған боп шықты: сормаңдай шал мені түсіне қойды. Орнымнан тұрған кезімде маған: оңаша айтатын бір ауыз сөзім бар еді деді; сөйтіп, екеуіміз алаңмен асықпай адымдап жүріп кеттік, кафеде отырғандар соңымыздан жапырлай қарап қалысты.

Ол маған қартайып, жалғыз қалғанын, үйінде біреу-міреуді қабылдай қоятын жағдайы жоқтығын, бірақ өзіме қолайлы уақытта тұрағына көтерілсем, кіріп-шықсам, оған айрықша ырза болатынын айтты. Басқа да қоныстарды көргенімді ол біледі... Аз ғана бос уақыт тапсам... Мен тағы жаңылыстым (көрдің бе дедім өзіме, мынаның да жер сатқысы келеді!), сөйтіп оған деревняға шаруамен шұғылдану үшін келмегенімді айтып жауап қаттым.

— Жо-жоқ, — деп ол асығып-үсіге қарсылық білдірді, — бұл жайында әңгіме жоқ. Жәй тек кіріп-шығу ғана... Қарсы болмасаңыз, өзіңізге әлгі ағаштарды көрсетсем дегем...

Қабылдауға дайындалып әуреге түспеуі үшін, оның үйіне сол бойда бардым. Жотаға жалғыз аяқ жолмен көтерілдік, қарауытып кеткен шатырлар мен шағын аулаларды жанай өттік, ол маған жүзімдікті сата алмайтындығының бірқатар себебі барын айтты — бұл оның есімімен аталатын соңғы бір жапырақ жер; оған қоса, оны сатып жіберсе жат біреудің үйінде тұруға мәжбүр болар еді; жалшыларға да мұнда өте ыңғайлы, соқа басы ғана қалып тұр ғой...

— Алақандай жерің болмаса бұл өңірде тұрудың қандай ақирет екені сізге беймәлім, — деді ол маған. — Жақын-жуықтарыңыз қай жерде жерленіп еді?

Мен білмейтінімді айттым. Ол таңырқанып, басын шайқады.

— Түсінем, — деді сосын бәсең дауыспен. — Өмір ғой.

Оның деревнядағы зиратта жаңада пайда болған бейіті бар. Арада он екі жыл өтті, бірақ күні кешегідей ғана сияқты. Бұл, әдеттегідей, тағдырдың салғанына көне қоятын өлім емес, үміт сақтап, шүкіршілік етіп отыратын да өлім емес.

— Мен не қилы ақымақтық жасадым, көп қателік жібердім, — деді ол маған. — Өмірде не түрлі жағдаят болады. Опыну — жас ұлғайғандықтың сырқаты. Бірақ, бір нәрсені өзіме ешқашан кешіре алмаймын: ұлым...

Біз жолдың бұрылысына, қамыс шоғырына жеттік. Ол тоқтап:

— Оның қалай өлім тапқанын білесіз бе? — деп күбір етті. Мен басымды изедім. Анау таяғының күміс тұтқасын қолының бар күшімен сығымдады.

— Сөйтіп, осы ағаштарды отырғызғанмын, — деді ол. Қамыстың ар жағынан қарағайлар көрініп тұрған. — Жотаның төбесіндегі жер соның жері болсын, өзі айрықша ұнататын бала кезде ойнап өскен бағы сияқты еркін тамыр жайған, жан аяғы баспаған жабайы орынға айналсын дегем...

Бұл ара жанға жайлы еді. Қамыс шоғыры және одан әрі қызғылтым түсті қарағайлар, қаулай өскен қалың шөп — бұл көрініс Гаминелладағы жүзімдіктің жанындағы ойпаңды ойыма оралтты. Әсіресе ұнамдысы — бұл ара жотаның ең биік жері еді, ормен қарай бәрі белгісіздікке, бос кеңістікке қарай ойысатын.

— Қай қоныста да жердің бір бөлегін қол тигізбей қалдырса, шіркін, — дедім оған. — Ал, жүзімдікті күтіп-баптау керек.

Жүзім сабақтарының түкке алғысыз төрт қатары аяғымыздың астынан көрініп жатқан. Кавалер зорлана мырс етті.

— Қартайдым ғой мен, — деді ол — Ал, әлгі сенделбайлар...

IX

Енді оның көңілін жайландыру қажет-ті — яғни, төмен түсіп, үйдің ауласына кіру керек еді. Бірақ, ондай жағдайда оның бөтелке ашуына тура келетінін, кейін жалшыларға соның құнын төлеуге мәжбүр болатынын біліп тұрғам. Оған қазір кеш боп кеткенін, өзімді деревняда күтіп отырғанын, күннің бұл мезгілінде ешқашан ешқандай ішімдік ішпейтінімді айттым. Оны қарағайлардың қасында қалдырдым.

Бұл оқиғаны Гаминеллаға барар жолда, шағын көпір үстінде тұрып әр жолы еске алатынмын. Осы арада Анжолинамен және Джулиямен ойнайтынмын, үй қояндарына арнап шөп жұлатынмын. Чинтоны осы жерден жиі жолықтырып жүрдім, себебі оған қармақтың жібі мен қармақтар сыйлағам; сондай-ақ оған ашық теңізде балықты қалай аулайтынын, шағалаларды қалай атуға болатынын әңгімелеп бергем. Бұл арадан Сан-Грато жотасы да, деревнялар да көрінбейді. Гаминелла мен Сальто беткейлеріндегі және Канелли жақтағы алыс жоталардағы ормандар, қамыстар мен бұталар қара теңбілденіп көрініп тұр — олар барлық жерде бірдей, барлық жерде Кавалер маңайындағыға ұқсас. Бала кезімде мына жоталардың осынша биігіне көтерілгем жоқ, ал есейе бастаған шағымда жұмысқа жегілдім, ол кезде маған жәрмеңке мен бидің өзі жетіп жататын. Енді, әлі бір шешімге келмей жатып, анау қамыстардың, тауда тарыдай шашылған қоныстардың ар жағында не бар екен деп ой кешіп тұрмын. Иә, не болушы еді онда? Күннің аптабынан қаңсып бос жатқан жер ғана бар.

— Биыл алау жағылды ма? — деп сұрадым Чинтодан. — Бұрын бізде әрдайым жағушы еді. Иван Купала мерекесіне қараған түнде жота-жотаның барлығында алау жанып тұратын.

— Жағылды, бірақ барлық жер бірдей жаққан жоқ, — деп жауап қатты ол. — Стансада үлкен алау жағыпты, тек бұл арадан көрінген жоқ. Пиола айтады, ертеде қурайды құшақ-құшағымен жаққан дейді.

Пиола — оның Нутосы, епсекті, бойшаң бозбала. Чинтоның одан қалып қоймауға тырысып, шоқаңдай басып жағада соңынан еріп бара жатқанын көргем.

— Алауды неге жағатындарын білесің бе? — деп сұрадым.

Чинто зейін сала тыңдап қалды.

— Бала кезімде қарттар айтатын, жаңбыр жаууы үшін деп... Әкең алау жақты ма? Биыл жаңбыр қажет боп тұр. Алауды барлық жерде жағып жатыр.

— Демек, өнімге пайдалы болғаны, — деді Чинто. — Демек, топырақ жақсара түсетін болғаны.

Басқа адамға айналып кеткен секілдімін. Баяғыда Нуто өзіммен қалай сөйлессе, онымен де солай сөйлесіп тұрмын.

— Ендеше, неліктен алауды әманда егістіктен аулағырақ жерде жағады? — деп сұрадым. — Ертеңіне күл мен шаланы жолдан, жағадан, арам шөптің арасынан табасың.

— Жүзімдікті өртеуге бола ма екен? — деп жауап қатты ол, күліп.

— Телімдерге мал тезегін төгіп жатқан жоқ па...

Мұндай әңгімелердің шеті де, шегі де болмайтын, тек әйелдің әкіреңдеген дауысы естілгенде ғана, жә болмаса Пиола немесе Мороне қоныстарында тұратын әлдебір бала қасымыздан өткенде ғана үзілетін — ондайда Чинто орнынан тұрады да, аумаған әкесі құсап: "Жарайды, барып қайтайын", дейді. Сосын кете барады.

Ол менің жанымда көңіл ауанына байланысты жүре ме әлде тек кішіпейілдіктен ғана кетпей ме — мұның сырын түсіне алмай-ақ қойдым. Әрине, оған Генуядағы порттың қандай екенін, кемелерге жүкті қалай тиейтінін, пароход гудогының дыбысы қандай болатынын, матростардың өз денесіне қандай әшекей таңба салдыратынын, теңізде жүзу қанша күнге созылатынын әңгімелеген кезімде ол тынысын ішіне тарта отырып тыңдайтын.

Бала ақсақ қой деп ойладым, деревняда өмір бойы ашқұрсақ тірлік кешуіне тура келеді. Ол егістікте де жұмыс істей алмайды, себет те таси алмайды. Оны солдатқа алмайды, демек, оған қалаларды көру жазбаған. Әлдебір тілегіне қозғау салсам маған соның өзі де жетіп жатыр.

— Пароходтағы ана гудок, — деп сұраған еді ол сол күні, — соғыс болғанда Канеллиде ұлыған сирена секілді ме?

— Сендерге естіліп тұрды ма?

— Естілгенде қандай. Сирена паровоз гудогынан да күшті, деседі. Оны жұрттың бәрі естіді. Түн мезгілінде жұрт сыртқа шығып, Канеллиді қалай бомбылағандарына қарап тұрды. Мен де сиренаны естідім, ұшақтарды көрдім...

— Жә, ол кезде сені бесікте тербетіп жатқан болар...

— Оллаһи, есімде.

Балаға не жайында әңгіме айтып жүргенімді білген Нуто ерінін бейне кларнетті сұға салатындай етіп шүртитіп, басын шайқады.

— Мұның бекер болған, — деді ол — Босқа әуреге түскенсің. Қайдағы-жайдағыны айтып басын қатырғаның не? Егер ештеңе өзгермесе, өмірі өксіп өтеді ғой.

— Ең болмаса, не жоғалтқанын білсін де.

— Не үшін? Бұдан оған қандай пайда? Айталық, әлемде біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіретінін білді дейік. Азын-аулақ санасы болса, бұған өзі онсыз да көз жеткізеді. Ана жүрген әкесіне қарамай ма, сосын жексенбі күні алаңға барып шықпай ма, ондағы шіркеу жанында өзі сияқты ақсақтар ыңғай қайыр сұрап тұрады. Ал, шіркеудің ішінде бай-бағландарға арналған сәкілер бар, жез тақтайшаларға есімдері жазып қойылған.

— Жанына тисең жақсырақ түсінеді, — дедім мен.

— Тек оны Америкаға аттандырудың қажеті жоқ. Американың өзі осында келді. Қазір бізде міскіндер де, миллионерлер де бар.

Чинтоны кәсіпке баулу керек, бұл үшін ол әкесінің құрығынан құтылуға тиіс дегенді айттым.

— Әкесін көрмей өскені өзіне жақсы болатын еді, — дедім. — Үйден кетіп, жағдайын жақсартар жолды өзі іздеп тапқаны жөн. Көптің арасында тірлік кешпесе, әкесінен аумай қалады.

— Талай нәрсені өзгертуге тура келеді, — деді Нуто.

Сол арада оған Чинто зейінді бала, өзіміздің Мора сынды жерден орын тепсе қандай жақсы болар еді дедім.

— Мора тұтас бір әлем еді, — дедім, — теңіз порты іспетті, Америка іспетті болатын. Адам қашан да қаптап жүретін — біреулер жұмыс істеп жатады, біреулер әңгіме айтып отырады... Чинто әлі бала, бірақ ол ертең өседі, бойжеткендер жайында ойлана бастайды. Ақылды әйелдерді кездестіру дегеннің қандай ғанибет екенін айтып жеткізу қиын. Ирена немесе Сильвия сияқтыларды деймін.

Нуто жауап қатқан жоқ. Мора қонысындағы кезең жайын еске алуға онша ықыласты еместігіне көзім жетіп те қалған.

Музыканттықпен айналысқан жылдары жөнінде қаншама көп әңгіме айтпады дейсің, бірақ балалық шағымызға қатысты жылдарды әманда айналып өтетін. Немесе бәрін өз пайымына қарай бұрмалап, дауласа жөнелетін. Қазір ол ернін шүршитіп алып үнсіз отыр еді, тек аңыздағы әлгі алаулар жайын әңгіме ете бастағанымда ғана басын көтерді.

— Әрине, ондай алаудан пайда көп, — деді ол қатқыл дауыспен. — Ол жерді ұйқыдан оятады.

— О не дегенің, Нуто, — дедім мен, — бұған тіпті Чинто да сенбейді.

— Әйткенмен, — деп қарсылық білдірді ол, — жиектеріне алау жағылған телімдердің өнімді көп беретіні, жемістерінің дәмдірек болатыны және тезірек өсетіні рас. Кім біледі, оттың ыстығы жердің сөлін жүргізетін шығар.

— Апырай-ә! — дедім мен. — Бәлкім, сен тіпті ай турасындағы аңыздарға да сенетін шығарсың.

— Айға, — деп жауап қатты Нуто, — қаласаң да, қаламасаң да сенесің. Ай толған күні қарағайды кесіп көр — онда құрт пайда болады. Күбіні ай жаңа туған кезде шылау керек. Ал, жүзім сабағын ауыстырып отырғызуға келсек, бұл іске алғашқы айлы түндерде кіріспесең ол ешқашан жерсінбейді.

— Не қилы хикаяларды естігенім бар еді, — дедім мен, — бірақ мынадан асқан қисынсыз әңгімені естігем жоқ. Егер әжелеріміз секілді өзің де ырым-жырымға сенетін болсаң, онда үкімет пен поптарды сөгудің не қажеті бар?

Сол арада Нуто адамға зиян тигізетін нәрселерді ғана соқыр сенім деп бағалайтынын маған аспай-саспай түсіндіріп берді. Егер де әлдебіреу алау мен айға деген бұл сенімді шаруаларды тонау, қараңғылықта ұстау мақсатында пайдаланса, ондай жексұрынды алаңға шығарып атып тастаған дұрыс. Ал, кесіп-пішіп пікір айту үшін менің қайтадан шаруаға айналуым қажет. Валино секілді шалдар басқа жайлардан мүлдем мақұрым болғанымен, жерге қатысты мәселеде ешкімнен ақыл сұрамайды.

Екеуіміз қызыл кеңірдек боп ұзақ айтыстық, сосын оны ағаш тілетін орынға шақырып әкетті, ал мен күліп қойып, төмен түстім. Аяқ асты аңсарым ауып, Мораға қарай тартып кете жаздап шақ қалдым — күн әлі күйдіріп тұрған болатын. Егер Канелли жаққа көз тігер болсаң, бұлтсыз ашық күн бар бояуын паш етіп, ажарланып тұрған, Бельбоның аңғарын да, қарсы беттегі Гаминелла жотасын да, тиіп тұрған жердегі Сальто жотасын да, алыс беткейдегі платандар арасынан қызартып тұрған Нидо қамал-сарайын да — бәрін де анық көре алар едің. Ал, айнала-төңіректен жүзімдіктер, ағарыңқырап кеткен беткейлер, ирелеңдей аққан өзен көрініс беретін. Күтпеген жерден Морадағы жүзімдікке қайта баруға құмарттым, өнім жинау енді ғана басталған кезге тап болсам, Маттео ағайдың қыздары себеттерін алып келсе дедім. Мора — Канеллиге бара жатқан жолдағы ана бір ағаштардың ар жағында, Нидо қонысы орналасқан беткейде.

Алайда, мен кішкене көпір арқылы Бельбоның арғы жағасына өттім, жүріп келе жатып: дүниеде жақсы күтім көрген, арам шөбі жақсылап оталған, сабақтары жақсылап байланып, дұрыс бағытталып қойған жүзімдіктен артық ештеңе жоқ деп ойладым; сондай-ақ, тамыздың аптабынан ыстықтаған жердің иісінен де артық ештеңе жоқ. Жақсы күтім көрген жүзімдік — мықты денсаулық, адамның тыныс алатын, тер шығаратын жанды денесі іспетті. Сөйтіп, осынау тоғайларға, осынау ну қамысқа тағы бір мәрте көз тігіп, мұндағы барлық деревня мен кенттің, ешқандай пайдасы болмағанымен, ешқандай өнім бермегенімен, өзіндік сән-көркі бар барлық орынның атауын еске түсірдім. Жүзімдік іргесінде шағын тоғай орналасқан — мұндай тоғайға бас сұғу, қандай ағашта қандай ұя барын білу деген қандай ғанибет.

Мұнда деп ойладым, өзімізге әйелдер тарту ететін қуанышпен әлденендей бір ұқсастық бар... "Нағыз милау екенсің ғой, — дедім өзіме өзім, — бұл деревнялар сені жиырма жыл бойы күтіп жатты емес пе". Сол арада Генуя көшелерімен алғаш рет жүріп келе жатып қалай қатты қынжылғаным есіме түсті, бүкіл қаланы аралап шыққам, бірақ еш жерден бір тал шөп кезіктіре алмағам. Порт бар, керемет келісті порт, қыздардың әдемі әлпеті бар, дүкендер мен банкілер бар, ал қамысты айтам, кепкен қурайдың иісін айтам, жүзімдікті айтам — қайда олар? Ай мен алау жайындағы әңгімелерді кезінде мен де білетінмін. Шамасы, есімнен шығып кеткен ғой.

X

Ойланып кетсем болды-ақ — естеліктің тиегі ағытылып қоя береді, орындалмай қалған армандар, жас кезде жіберілген ағаттықтар бірінен соң бірі еске оралады. Қаншама рет өзімді жағаға келіп жеткендей, достарым бар, үйім де бар — тек соны өз есіміммен атап, бақ отырғызуым ғана қалғандай сезіндім десеңші. Бір жолы тіпті: азын-аулақ ақша жинаймын, үйленем, сосын әйелім мен ұлымды деревняға апарып салам, деп те шешкем. Сол жерде өзім қалай өссем, ұлым да солай өссін дегем. Бірақ менде ұл бола қоймады, ал әйелім жайында жалпы ешқандай әңгіме қозғамағаным мақұл — жағалауда өскен, ай жөнінде де, алау жөнінде де дым ештеңе білмейтін жандар мына жоталарды неғылсын? Мұның бәрі қаныңда болуы керек, мұны бойыңа шараппен және полентамен бірге сіңіруің керек, сонда сен өз жеріңді бірден тани аласың және осынша жыл бойы, өзіңе де беймәлім күйде, жүрегіңде сақталып келгеннің бәрі арбаның сықырынан, бұқа құйрығының бұлғақтауынан, быламықтың дәмінен, түнде деревня алаңынан естілген дауыстан оқыс бас көтереді.

Бала кезімде бұл жайында өзім ештеңе білмегенім сияқты, Чинто да бұл жайында ештеңе білмейді, мұнда, деревняда, тұратындар да бұдан бейхабар, тек өзім секілді сырттап кеткендер ғана болмаса. Егер Чинто өзімді түсінсін десем, деревнядағылардың бәрі өзімді түсінсін десем, олармен дүниеде не болып, не қойып жатқаны жөнінде сөйлесуім керек, өз арман-мұратым жайында айтуым керек, жә болмаса, ең дұрысы, жалпы ешкіммен ештеңе жайында сөйлеспеуің керек, Америкаңды, Генуяңды, ақшаңды көңіліңде сақтап жүре беруің керек, әйтеуір көпті көрген адам екенің және құр қол қайтпағаның әлпетіңнен аңғарылып тұрса ғана болды. Бұл ұнайды. Ал, Нутоға, әрине, ұнай қоймас — оның өзі де менің кім екенімді түсінуге құштар.

Мен адамдармен қонақ үйде, базарда, қоныстарда жүздесіп жүрдім. Кейбіреулер маған өзі келетін, мен туралы, бұрынғыша: "Әлгі, Моралық" десетін. Олар немен шұғылданатынымды, "Анжело" қонақ үйін, пошта автобусын сатып алуға ықыласым бар-жоғын білгісі келетін. Алаңда мені қауымның священнигіне таныстырды, ол маған бір тауапхананың бүлініп бара жатқаны жайында әңгімеледі; сосын мэрия хатшысына жүздестірді, ол мені оңаша алып шығып, тууым туралы құжаттардың өздерінде әлі сақталып жатуы мүмкін екенін, қажет деп тапсам іздестіруге болатынын айтты. Мен оған мұны Алессандриядан, жетімханадан сұрастырғанымды хабарладым. Деревняның әдепкі кездегі аужайы мен бұрынғы подестаның жауыздығын жақсы біле тұрғанымен, мазаны алмаған жалғыз Кавалер ғана болды.

Жолда және қоныстарда өзімді жақсырақ сезіндім, бірақ ол жерде де маған ешкім сене қоймады. Бала кезден көзіңе ыстық нәрселерді: арбаларды, шөп қораны, жүзімге арналған күбіні, ет қуыратын темір шілтерді, шашыратқы гүлін, көк шатыраш орамалды, ауыз су құйылған қауақты, кетпеннің сабын тағы бір көргің келетінін біреуге қалай түсіндіріп берерсің. Баяғыдан қаперде жүрген: гүл жайнаған қыздар мен бетін әжім торлаған әжелер әлпеті де маған ұнайтын; бұқалардың бұзақылау тұмсығы мен шатырлардағы кептерхана да сүйкімді көрінетін.

Мен үшін арада жылдар өтпегендей, жай әншейін жазды күз, қысты көктем ауыстыра бергендей боп көрінеді. Барлық көргенім мен естігенім, айталық, құрғақшылық, жәрмеңкелер, ертеде алынған, қазір енді ешқашан қайталанбайтын, мол өнімдер жайындағы әңгімелер бұрынғыға неғұрлым көбірек ұқсас болған сайын, соғұрлым жаныма жаға түсетін; бәрінің де бұрынғыша болғанын қалағам: шарап құйылған шөлмектер де, быламық та, бау-бақша құрал-саймандары да, қоныста жатқан бөрене де.

Бұл жерде Нуто маған: сенімен келіспеймін, мұндағы, жоталардағы, жұрттың сол баяғыша мал сияқты тұрып жатқанына, соғыстың ешқандай нәтиже бермегеніне, бәрі сол күйінде қалғанына, тек өліктер саны көбейгеніне назалануың керек еді дейді.

Екеуіміз Валино мен оның балдызы жөнінде де сөз еттік. Валино онымен төсекте табысып жүр — басқа амалы бар ма? — бірақ, айта кетерлігі, бәленің бәрі бұдан емес: олардың үйін, жалпы, әлденендей бір қасірет жайлап алған. Нуто маған Валино себепсізден-себепсіз белбеумен сілейте ұрып жатқан әйелдердің айқайы өзенге дейін естілетінін айтып берді, ол Чинтоны да осылай сойып салады екен. Жоға, шарап үшін емес, шарап оларда жарытымсыз; бәріне кінәлі жоқшылық, күрмеуге келмейтін күйкі тірліктің ызасы еді.

Кіндіката мен қыздарының тағдыр-талайы жайында да естіп білдім. Мұны маған үйін сатқысы келген Кола деген біреудің келіні айтып берген. Кіндіката қонысын сатудан түскен ақшасына қыздарымен бірге ілдалдалап орналасқан сол Коссанода, бұдан бар-жоғы бірнеше жыл ғана бұрын әбден қартайған шағында дүние салыпты. Жолда тентіреп жүріп өліпті, күйеу балалары үйінен қуып жіберген көрінеді. Кенже қызы кәмелетке толар-толмаста, ал үлкені, Анжолина, одан бір жыл кейін күйеуге шығыпты; оларды Мадонна-делла-Ровереде — ормандағы қоныста тұратын ағайынды екі жігіт алыпты. Олар қариямен және балаларымен сол жерде тұрыпты, жүзім өсіріпті, полентамен қоректеніпті — басқа жейтін асы болмапты, айына бір рет төмендегі деревняға нан пісіріп алуға келетін көрінеді: жиірек қатынауға екі ара тым шалғай болыпты. Еркектер тыным таппай жұмыс істепті, өгіздерді де, әйелдерді де әбден діңкелетіпті; кенже қыз егістікте жүргенде жасын түсіп өліпті; Анжолина жеті бала туған екен, содан соң қабырғасының астынан ісік пайда болып жатып қалыпты, үш ай азапқа түсіп, ыңырсумен болыпты — дәрігер әлгі қонысқа жылына бір-ақ рет көтеріледі екен; жан тапсырған кезінде қасында тіпті поп та болмапты. Қыздарынан айрылғаннан кейін қартқа ас дайындап беретін ешкім қалмаған еді. Содан қаңғыбастыққа салынып, жәрмеңкелерді төңіректей бастапты; Кола оны соғыс басталардан бір жыл бұрын көрген екен — сақалы аппақ қудай, сабанның қиқымдары жабысып қалған дейді. Ақыры, өзі қайыр сұрай барған әлдебір қоныстың қырманында өлім тауыпты.

Демек, маған Коссаноға барудың, қанымыз бөлек апа-қарындастарымды іздеудің, олардан мені ұмытқан жоқсыңдар ма деп сұраудың қажеті жоқ еді. Енді қазір Анжолинаны есіме алсам, оны аузы қиғаштанып кеткен қалпында елестетем, себебі жан берер алдында азап шегіп жатқан шешесі де тап осындай кейіпте қаперімде қалған-ды.

Дей тұрғанмен, бір күні таңертең Канеллиге қарай тарттым — темір жол төсемін бойлап жүріп бердім. Морада тұрған кезімде қанша рет осылай сапар шекпедім дейсің! Сальтоны артта қалдырдым, Нидодан өттім, Мораны көрдім, шатырға дейін дерлік бой көтеріп үлгерген жөкелерді, қожайын қыздарының балконын, әйнектелген веранданы, үйдің өзіміз тұрған астыңғы қабатын көрдім. Бейтаныс дауыстарды құлағым шалып, жанынан тезірек өтіп кеттім.

Канеллиге жеткен соң бала кезімде әлі нұсқасы да болмаған бір ұзын көшеге түстім және сол бойда-ақ түрлі иіс — вермуттың, өзеннің, жүзім сығындыларының иісі танауымды қытықтап қоя берді. Сол бұрынғы көшелер екен, терезелерде де сол бұрынғы гүлдер, сол бұрынғы әлпеттер, фотографтардың сол бұрынғы маңдайшалары және сол бұрынғы үйлер; алаң әжептәуір жандана түскен: жаңа бар, бензин құятын колонка, шаңды аспанға көтерген мотоциклдер. Бірақ зәулім биік шынар орнында тұр. Ақша да бұл арадан сол кездегідей әлі арыла қоймаған секілді. Сәскеге дейінгі уақытты банкі мен поштада өткіздім. Қалашық шағын ғана, есесіне маңайдағы жоталарға қаншама вилла мен қамал-сарай қоныс тепкен десеңші. Қателеспеген екем: әлем Канеллиді білетін боп шықты, мұнда әлемге есік айқара ашылған. Көпір үстінде тұрып алқапты және Ниццаға қарай созалаңдаған жатаған жоталарды көзбен шолдым. Ештеңе өзгермеген. Тек өткен жылы бір баланың әкесімен бірге арбамен жүзім сатуға келгені ғана болмаса. Кім біледі, бәлкім, Чинто үшін де Канелли әлемге ашылған қақпа боп шығар?

Әйтсе-дағы, мұндағының бәрі өзгеріп кеткен. Маған Канелли ұнайды — мына алқапты, жоталарды, өзен жағалауын айрықша ұнатам. Бұл арада ақирет атаулы тамам болады, бұл бас сауғалайтын ақырғы орын, бұл арада бірін бірі ауыстыратын жылдар емес — жаз, күз, қыс, көктем. Мұндағы өндіріс иелері шампанның не түрлі сортын шығарып, машиналар мен вагондар жасап, қоймалар салсын мейлі, осының бәрімен өзім де шұғылданып жүрмін, бәрібір, бұл арадан басталған жол сол бұрынғыша төрткіл дүниенің түкпір-түкпіріне тарайды. Осы жолды мен Гаминелладан бастап жүріп өттім. Жас бала болсам, тағы бір мәрте жүріп өтер едім. Ал, содан соң ше? Бұл жерден ақыры ешқайда аттап шықпаған Нуто әлі де болса әлемнің сырын түсінгісі келеді, бәрін өзгертуге құштар, жыл маусымының ауысымын бұзғысы бар. Бәлкім, тіпті олай емес те шығар: ол ай турасындағы аңыз-әңгімелерге сенеді ғой. Ал, мұндай әңгімеге сене қоймайтын мен, түптеп келгенде, жыл маусымының ауысымынан асқан маңызды ештеңе жоқ екенін жақсы білем. Канелли барын және күллі әлем барын білем. Канелли мен Бельбо өзенінің алқабы да. Мұндағы жоталарға уақыттың қожалық ете алмайтынын да.

Кешке таман темір жолды іргелете салынған тас жолға шықтым, сосын жолмен жүріп отырып Нидоның жанынан, Мораның жанынан өттім. Сальтодағы үйден алжапқыш байлаған Нутоны жолықтырдым, ақырын ысқырып қойып, ағаш сүргілеп жатыр екен, бірақ әлпетінен көңілсіз екені көрініп тұр еді.

— Жайшылық па?

— Мынадай жағдаят — Гаминеллада жаңа телімді өңдеп жатқан біреу фашистік республиканың екі шпионының мәйітін тауыпты, бас сүйектері уатылған, жалаң аяқ көрінеді. Мәйіттер кімдікі екенін анықтау үшін дәрігер, тергеуші, әкім келіпті, бірақ арада үш жыл өткеннен кейін кімді анықтайсың? Әрине, бұлардың фашистік шпион екені даусыз: партизандарды олар алқапта жүрген жерінде өлтіріп, алаңдарға шығарып атып, үйлердің балконына асып, Германияға айдап әкеткен болатын.

— Оған бола күйінудің керегі не? Белгілі жағдай ғой, — дедім мен.

XI

Бұдан бірнеше жыл бұрын, — ол кезде мұнда, бізде, соғыс жүріп жатқан, — маған бір күні түнде едәуір теперіш көруге тура келді, бұл жайында темір жолдың жанымен жүріп келе жатқан кезде әрдайым есіме алам. Таяу мерзімде орын алғалы тұрған оқиғаларды — соғысты, бас еркімнен айрылатынымды, дүние-мүлкіме иелік етуден қалатынымды — алдын-ала сезіп, қолда бардың бәрін түгел сатып жіберуге, Мексикаға қоныс аударуға тырыстым. Қандай елге бара жатқанымды білетінмін: Фреснода аш-жалаңаш мексикандардың қаптап жүргенін көргем. Бірақ, бұл ең жақын шекара еді. Сосын мексикандарға спирттік ішімдік шөлмектеріне толы жәшіктерімнің текке керегі жоғын түсініп, бұл ойымнан айнып қалдым. Сол екі арада соғыс та басталды. Ештеңеге қам жасағам жоқ, не болса ол болсын дедім — екі ұдай халде жүру, әр нәрсеге битіңді салу, бәрін қайта бастау жалықтырып жіберген-ді. Алайда былтыр бәрібір бәрін қайтадан бастауға тура келді, бірақ бұл жолы Генуяда...

Мұндай өмірдің ұзаққа созылмайтынын ол кезде жақсы білгем, сондықтан бірдеңені қолға алуға, жұмыс істеуге, тәуекелге баруға ықыласым болмады. Он жылдың ішінде бауыр басып қалған адамдарым маған қайтадан үрей туғызып, қайтадан ызамды келтіре бастады. Кішкене жүк машинасына отырып, федералдық жолдармен сапар шегіп жүрдім, шөл далаға дейін, Юманың өзіне дейін, ит тұмсығы өтпейтін қалың ормандарға дейін бардым. Жүзтаныс жарандардан, Сан-Хоакин алқабында көріп жүрген нәрсемнің бәрінен барынша жырақ кетуге деген ерен құштарлық пайда болған. Соғыстың аяқталатынын, сосын міндетті түрде елге оралатынымды, мұндағы тірлігімнің уақытша екенін әрі татымсыз екенін біліп те жүргем.

Содан кейін оңтүстік жолмен жасайтын бұл сапарларымнан да тыйылдым. Елдің кең байтақ екенін көрдім, мұнда ешқашан ешқайда жете алмайды екенсің. Оның үстіне, өзім де бір кезде теміржолшылар бригадасымен Калифорнияға дейін сегіз ай сарсылған жас жігіт емес едім. Көп сапар шегу де бір — бір орында отыру да бір.

Сол күні кеште ашық далада моторға бір бәле болды. Қараңғы түскенше 37-стансаға жетіп алуды, сонда түнеп шығуды көздегем. Күн салқын, ауа құрғақ та шаңдақ, елсіз-сусыз айдала. Мұны дала деп айту да қиын-ақ! Дала емес — тікенді кактус қаулай өскен, сұп-сұр қу медиен, жоталар емес жатаған төбешіктер және темір жолды жағалай жүгірген бағаналар — қай жаққа қарасаң да көретінің осы. Моторды әрлі-берлі шұқылап, қолымнан ештеңе келмейтінін білдім — менде запас бөлшектер жоқ еді.

Абыржи бастадым. Күні бойы екі-ақ машина қарсы жолыққан: олар жағалауға қарай бара жатқан-ды. Ал өзім бет алған бағыттан бірде-біреуі кезікпеді. Графтықтың жерін федеральдық жолмен жүрмей басқа жолмен кесіп өткім келген. Не істейсің енді, күтесің дедім өзіме-өзім. Біреу болмаса біреу келер. Бірақ таңертеңге дейін ешкім өткен жоқ. Көрпе ала шыққаным қандай жақсы болған, соны жамылдым.

— Ал, ертең не істер екем? — деп сұрадым өзімнен-өзім.

Қолым бос қой, айнала маңайдағы барлық тасты, шпалдарды, жол жиегіндегі жырада өсіп тұрған екі кактустың етженді жуан сабақтарын қарап шықтым. Темір жолға жақын жатқан барлық тас секілді, мына жердегі қиыршық тастар да көмір тозаңынан қарауытып кетіпті. Сортаңдау дәмді сездіріп тұрған желдің екпінімен суырылған құмның сыбдыры естіледі. Қыс кезіндегідей күн керемет суық еді. Күн батып, жазықты іңір қараңғылығы басты.

Мына жердегі індерде улы кесірткелер мен сколопендралардың бұғып жатқанын, бұл арада жыланның да көп екенін білетінмін. Жабайы иттер ұлып қоя берді. Бұлардан қауіп жоқ еді, бірақ мына ұлыған дауыс Американың қиыр шетінде, шөл даланың ортасында, ең жақын деген стансадан машинамен жүргенде үш сағаттық жерде тұрғанымды есіме салған болатын. Енді ептеп-септеп түнді өткізу керек. Өркениеттің жалғыз ғана белгісі — темір жол мен бағаналар. Ең болмаса пойыз жүріп өтсе нетті. Телеграф бағанына әлденеше мәрте сүйеніп те үлгергем, солтүстіктен жағалауға қарай бағыт алған сымдардың қалай гуілдейтініне бала құсап құлақ тосқам. Картаны алып, зер салып қарай бастадым.

Жабайы иттер бұрынғыша ұлып жатты, мына жазықтың сұрқай алабында әтештің шақырғанындай ауаны тілгілеген ащы дауыс жиреніш туғызатын, көңіліңді одан әрмен құлазытып, тұла бойыңды тоңазыта түсетін. Абырой болғанда, өзіммен бірге бір бөтелке виски ала шыққам. Сабама түсу үшін шылымды бірінен соң бірін шеге бердім. Күн әбден қараңғы тартқан кезде приборларды жарық қып қойдым, фарды жағуға қорықтым. Ең болмаса, пойыз жүріп өтсе нетті...

Неше алуан хикаялар, жол әлі салынбаған кезде осы өңірге аяқ басқан жандар жөніндегі, кейін оларды — құр қаңқасы мен киімін — әлдебір жыра-сайдан тауып алатындары жайындағы әңгімелер ойыма оралды. Бандылар, шөл, күн тию, жыландар... Осы арада адамдар бір-бірін өлтіріп жатқан, адамдар енді қайта тұрмастай боп жерге құлап жатқан сол заманды көз алдыңа елестету онша қиын да емес-ті. Темір жолдың ирелең қаққан енсіздеу төсемі мен тас жол — адам қолынан қалған белгі осылар ғана еді. Жолдан былай жырақтау, жыра-сайларға түсу, мына жұлдызды аспан астында кактустар арасынан зордың күшімен өту — мұндай нәрсе мүмкін бе өзі?

Таяу маңнан ит пысқырып, ал қашықтау бір жерден тас домалап кеткенін естіген бойда орнымнан атып тұрдым. Жарықты өшіріп тастадым, сосын іле-шала қайта қостым. Үрейден арылу үшін манағы бір әзірде жолыққан арбаны, оған үйме-жүйме ғып тиеген ұсақ-түйек мүкаммалды, бумаларды, теңдерді, кәстрөлдерді еске алдым; мексикандардың әлпетін есіме түсірдім. Шамасы, отбасы Сан-Бернардиноға немесе одан да жоғарыға, тау жаққа маусымдық жұмысқа бара жатса керек. Балалардың шидей аяғын, әрең басып келе жатқан қашырдың тұяғын көзім шалған. Арбаның соңынан адымдаған мексиканның ақшылтым-сұрғылт түсті шалбарын жел жұлмалап, қашыры мойыны ырғайдай болып, арбаны әрең-әрең тартып келе жатыр еді. Машинамен жанынан өтіп бара жатып: бұл бейбақтар әлдебір жырада түнеп шығатын шығар — қараңғы түскенше 37-ші стансаға жетіп үлгере алмас дегем.

Міне, осыларды-ақ алып қарайықшы деп ойладым. Үйі қайда бұлардың? Мына сияқты елде қалай ғана дүниеге келіп, өмір сүруге болады десеңші! Әйткенмен, адамдар бұған бейімделіп алған, маусымдық жұмыс іздеп әлдебір жаққа бара жатыр, бір сәтке тыным тапқызбайтын ғұмырды бастан өткеріп жатыр, жарты жыл жертөлені, жарты жыл жазық даланы мекен етеді. Бұларға тіпті Алессандриядағы жетімханадан да өтудің керегі болмады, өмірдің өзі-ақ індерінен қуып шықты, біресе аштықпен, біресе темір жол салумен, біресе мұнайдың қырсығынан болған төңкерістермен және соғыстармен сазайын берді, енді міне қашырларының соңынан сүметіліп келеді. Қашыры барының өзі қандай ғанибет. Үйінен, жалаң аяқ, тіпті жанына әйел де ертпей, кете барғандар да болған. Кабинадан түсіп, жолға шықтым да, жылынғым келіп өкшеммен жерді тоқылдатуға кірістім. Жазықтық түн шымылдығына тоғытылып кеткен еді, үстінен көлеңкелер қалқиды, жол аңғары көзге әзер-әзер шалынады. Ал үскірік жел құмды ұйпа-тұйпа ғып әлі азынап тұрған; иттердің үні өшкен-ді; айнала-маңнан әлденендей күрсініс, әлдебіреулердің дауысы талып естіледі. Мен едәуір ішіп алғам, енді ештеңеден қорықпайтындай болғам. Қураған шөптің, тұз тозаңын тұтқан желдің иісін жұтып, Фресно жоталарын еске алып тұрдым да қойдым.

Сосын пойыздың шуы естілді. Әуелі тегіс етіп төселген қиыршық тастың үстімен құдды ат-арба келе жатқандай боп көрінді, бірақ міне жарқыраған оттар да көзге шалынды. Мұны біреудің машинасы болар немесе мексикандардың манағы арбасы шығар деп қалғам. Ұзамай жазық тарсыл-гүрсілге толды, ұшқындар ұшты. Бұл турасында жыландар мен шаяндар не ойлайды екен? Вагон терезелерінің жарығымен машинамды, кактустарды, зәресі қалмай секіре басып зытып бара жатқан әлдебір хайуанатты ап-анық көрсетіп берген пойыз бейне бір маған төніп келгендей көрінді; тарсыл-гүрсілін үдетіп, ауаны қақ жарып, маған шапалақ жегізген пойыз ормен асып кете барды. Оны сондай аңсап күткем, бірақ қазір, қараңғылық қайта қоюланып, құм қайтадан шықырлай бастаған шақта, өзіме-өзім: бұл адамдардан қу медиен далада да тыныштық жоқ екен, дедім. Егер ертең жау елдің азаматтарына арналған лагерьге қамалмас үшін қашып қарамды батырар болсам, полицейдің ашу-ызасы маған паровоздың дүмпуіндей боп тиері кәміл еді. Америкадағы ахуал осындай болатын.

Кабинаға қайтып оралып, көрпемен қымтанып алдым. Құдды виа Беллавистаның бұрышында тұрғандай-ақ, қалғып алуға тырыстым. Калифорниялықтар қаншалықты мәттақам болса да, бәрібір олардың ешқайсысы киімі алба-жұлба әлгі төрт мексиканның істеген нәрсесін істей алмас еді дедім өзіме-өзім іштей. Мына қу медиен олардың табиғи мекен-жайына айналған еді — олар тіпті жыландармен де тілдесе алатын болуы керек, міне, осы араны бала-шағасымен бірге қоналқалау — жоға, бұл калифорниялықтардың қолынан келмейді-ақ. Мексикаға баруым керек дедім өзіме, бұл елдің маған әбден лайықты екеніне бәс тігуге бар едім.

Түн ортасында жабайы иттің өршелене үрген дауысынан шошып ояндым. Жазықтың бойы ұрыс алаңына айналыпты. Аспан қан қызыл түске боялғандай боп көрінеді; суықтан діріл қағып, қалжырап тұрғаныма қарамай кабинадан түстім; аласа бұлттардан айдың бір тілігі көрінді — пышақ тиген, жазыққа қанын тамшылатып жатқан жарақаттан аумайды. Оған ұзақ уақыт қарап тұрдым. Бұл жолы шынымен-ақ қорқайын дедім.

XII

Нуто қателеспеген екен. Гаминелладан табылып жатқан мәйіттер жұртты әуре-сарсаңға салып қойды. Әу баста бұл әңгімені барда вермут сыздықтатып отырған дәрігер, кассир және спортпен айналысқан сиықтағы үш-төрт жігіт бастап, нағыз масқара осы дегенді айтты; сосын өз міндетін адал атқарып жүрген қаншама итальянды қызылдардың айуандықпен өлтіргенін сұрастыра бастады. Себебі, ешқандай сотсыз желкеден ататындар тап сол қызылдар, дейтін еді алаңда жүргендер бәсең дауыспен. Содан соң мұғалима — көзілдірік тағатын бәкене әйел, мэрия хатшысының қарындасы, жүзімдіктер иесі — іске кірісті. Ол жағалауды түгел сүзіп шығуға, басқа да өліктерді табуға, барлық өлікті табуға, бейшара жігіттер жерленген бейіттерді кетпенмен қопаруға дайын екенін, тек бұдан соң мейлі ана Валерионы болсын, мейлі ана Пайеттаны болсын, мейлі ана Канеллидегі партия хатшысын болсын, әйтеуір жексұрын коммунистердің бірін түрмеге апарып тығу, ал ең дұрысы — дарға асып қою қажет, деп барған жерінің бәрінде айқайды салып жүрді.

Біреулер қарсылық білдіріп жатты:

— Коммунистерді айыптау қиын. Бұл маңайда тәуелсіз отрядтар әрекет етті.

— Онда тұрған не бар, — деп жатты оған өңгелер. — Жұрттың көрпесін жинап әкеткен, ана бөкебайы бар ақсақ есіңде ме?

— Ал, қойманы өртеп жіберген кезде...

— Тәуелсіз отрядтар деген не, тәйірі, мұнда кім келіп, кім кетпеді дейсің... Әлгі бір неміс есіңде ме?...

Вилла иесі әйелдің баласы баж-баж етті:

— Тәуелсіз әрекет жасады деген бос сөз! Партизан атаулының бәрі — қанішер!

— Ал, меніңше, — деді бізге байыппен көз тіккен дәрігер, — бұл арада анау кінәлі, мынау кінәлі емес деудің қисыны жоқ.

Қалыптасқан жағдайдың өзі сондай болды — партизандық соғыс, жаппай заңсыздық, қантөгіс. Әлгі екеуі, шамасы, шынымен-ақ шпиондық еткен шығар... Бірақ, — деп қайтадан сөйлей жөнелді ол жұрттың назарын өзіне аудару үшін әр сөзін нақпа-нақтап, — алғашқы отрядтарды құрған кім? Азаматтық соғысқа құштар болған кім? Немістер мен өз фашистеріміздің шабынан түрткен кім? Коммунистер. Қашан да солар. Ендеше, солар жауап беруге тиіс. Олар — қанішерлер. Бұл атақты біз, итальяндар, оларға басы-бүтін береміз...

Дәрігердің тұжырымы жұрттың бәріне ұнады. Мен отырып: келіспеймін дедім. Жұрт менен оның себебін сұрады.

— Сол жылы, — дедім, — мен әлі Америкада жүргем (тырс еткен ешкім болмады). Сол Америкада бас еркімнен айырылып, лагерьге қамалдым (тырс еткен ешкім болмады). Міне, тап сол Америкадағы газеттер король мен Бадольоның итальяндарға тауға кетуге, партизандық соғыс бастауға, немістер мен фашистерге тылдан шабуыл жасауға шақырған үндеуін жариялаған болатын.

Сық-сық күлкі. Бұл ешкімнің есінде жоқ екен. Дау қайтадан қыза түсті.

Кетіп бара жатқанымда мұғалима былай деп айқайлап жатты:

— Олар нағыз сілімтіктер! Оларға біздің ақшамыз керек! Ресейдегі сияқты, жер мен ақша ғана! Ал, наразылық білдіргендерге — өлім жазасын береді.

Нуто да әңгіме тыңдау үшін төмен түсіп, деревняға келген. Біраз тыңдаған соң, қабағы түйіліп кетті.

— Апырай, жігіттердің ешқайсысы партизандық етпегені ме? — деп сұрадым одан. — Аузын буған өгіздей дым ештеңе айтпай отырғандары несі? Генуяда партизандар тіпті газет шығарып жатыр...

— Мыналардың ішінде партизандық еткен ешкім жоқ, — деді Нуто. — Бұлардың бәрі — жеңіске қол жеткен күннің ертеңіне мойнына үш түсті орамал байлап шыға келгендер. Кейбірі Ниццада қызмет істеді... Ал, басын бәйгеге тіккендер бос былшылды ұнатпайды.

Мәйіттерді анықтаудың мүмкіндігі болмады. Оларды арбаға салып ескі ауруханаға апарды; көп адам көруге барып, көңілі қарайып қайтты. "Иә, — десті тұйық көшелердегі үйінің алдында отырған әйелдер, — бұдан ешкім қашып құтыла алмайды. Құдай тек осындай өлімнен сақтасын". Біреуінің тәпелтектеу бойы мен мойнында әулие Януарий бейнесі салынған медальонның болуы тергеушіні бұлар оңтүстік тұрғыны шығар деген ойға жетеледі. Олар "белгісіз" деп жазылды, сонымен іс те жабылды.

Алайда, қауымның священнигі ештеңені жапқан жоқ, шаруаға содан кейін ғана шындап кірісті. Сол бойда әкімді, карабинер старшинасын, шаңырақ иелері комитетін және монастырьлардағы тәлімгер әйелдерді шақырып алды. Бұл жайында маған Кавалер айтып берген еді, ол священникпен онша болмай жүрген, себебі анау бұған алдын-ала ескертпестен әулет есімі жазылған жез тақтайшаны сәкіден алып тастауға әмір еткен-ді.

— Жанында аяулы анам тізерлеп отырып мінәжат еткен сәкі еді ғой ол! — деді Кавалер. — Шіркеуге священник секілді он адамнан артық жақсылық жасап еді ғой анам!..

Кавалер партизандарды күстаналаған жоқ.

— Балалар ғой, — деді ол — Соғысуға мәжбүр болған балалар ғой. Олардың қаншасы қыршын кеткенін ойласам...

Қысқасын айтқанда, поп бұл істен бедел жинап қалуға құлшынды. Қара көйлектілер казармасының алдында дарға асылған партизандарды есте қалдыру мақсатында тас тақта қойылған күні тартқан тақсіретінен әлі арылып болмаған. Тақтаны қоюға Астиден социалист-депутат келген. Салтанатқа поп қатыспай қалған.

Есесіне қазір, өз үйіндегі бас қосуда, жақсылап шерін тарқатты. Олардың бәрі түгел шер тарқатты және бәрі бір ауыздан келісімге келді. Уақыт өткендігіне байланысты бұрынғы партизандардың ешқайсысын сотқа тартуға болмайтын: "зиянкес элементтер" деревняда атымен жоқ-ты, бірақ олар саяси тұрғыда атой салуды мақсат тұтқан еді және оның дабыры сонау Альбаға жететіндей болуын ойластырған. Әуелі шіркеуде көп адам қатысқан мінәжат өткізілмек, сосын құрбандарды салтанатты түрде жерлеу рәсімі жасалмақ, одан соң митинг болып, қызылдарға көпшіліктің көзінше қарғыс айтылмақ. Мақсат — тәубеге келу мен құлшылық ету. Жұрттың бәрін жұмылдыру.

— Мен үшін қуанарлық ештеңе жоқ, — деді сол күндерді еске алған Кавалер. — Соғыс, француздар айтатындай, — жеркенішті іс. Бірақ мына священник өліктерден пайда табуға тырысып жүр, жеме-жемге келгенде ол туған анасын да аямас еді.

Осы жайында да айтпақ боп Нутоға соқтым. Ол желкесін қасыды, жерге қарап үнсіз отырып қалды, одан соң ызалана түкіріп жіберді.

— Білгем, білгем, — деді сосын, — сығандарға да қатысты осындай бір өрескелдікке барған-ды...

— Олар неғылған сығандар еді?

Ол маған жас партизандар отрядының қырық бесінші жылы екі сығанды тұтқындағанын айтып берді; бұл екеуі көп уақыт сатқындық жасаумен айналысыпты: тауға барғыштап жүріп партизан отрядтарының орналасқан жерін жауға жеткізіп тұрыпты.

— Отрядтарда Италияның түкпір-түкпірінен жиналған не түрлі адам болды, шет елдіктер де кездесетін. Партизандар арасынан қас надандар да табылып қалатын. Бір сөзбен айтқанда, ол кезде бәрі сапырылысып кеткен-ді. Сөйтіп, штабқа жеткізудің орнына олар сығандарды құдыққа салып, қара көйлектілер казармасына қанша рет барғанын айтуға мәжбүр еткен көрінеді. Ал, дауысы әжептәуір біреуіне жан сақтағың келсе ән сал деп әмір етіпті. Ана бейшара қолы байлаулы құдықта отырады, жынды кісіше ән айтады, барын салып әндетеді. Ол осылай әндетіп отырған кезде аналар оны кетпенмен бастан бір шабады — сөйтіп екеуін де тырапай асырады... Олардың мәйіті екі жыл бұрын қазып алынған еді, сол бойда поп шіркеуге көп адам жинап дұға оқытты. Ал, қара көйлектілер дарға асқан партизандарға, шамасы, дұға оқи қоймаған шығар.

— Меніңше, — дедім мен, — одан дарға асылған партизандардың жаны тыншу табуына арнап дұға оқуды талап еткен жөн. Бас тартса — барша жұрттың алдында қарабет қылыңдар.

Нуто көңілсіз кейіпте езу тартты: біздің поптың аярлығы сонша, келісе кетеді де, соңынан бәрін өз пайдасына айналдырады деді.

Сөйтіп, жексенбі күні жерлеу рәсімі жасалды. Жергілікті биліктің өкілдері, карабинерлер, бетіне шілтер тұтқан ханымдар қатысты. Ана залым бұған сары күләпаралы монахтарды да шақырыпты — оларға қараудың өзі жеркенішті еді... Ал, гүл дегенің!.. Әлгі жүзімдіктері көп мұғалима қыз балаларды басқа біреулердің бағынан гүл жұлып әкелуге жұмсапты. Мерекелік киімдерін киген священник, көзілдірігі жалт-жұлт етіп шіркеу кіре берісіндегі басқышта тұрып сөз сөйледі Айтпаған нәрсесі жоқ! Жын ойнақ салған заман, адамның жанына қатер төніп тұр деді. Шамадан тыс көп қан төгілді, шамадан тыс көп жас адам өшпенділікке толы сөздерге құлақ қояды. Отан, отбасы, дін — бәріне қатер төніп тұр. Дін жолында азап шегушілерге тиесілі ғажайып қасиеті бар қызыл түс — діннен безгендердің туына айналды және соның жолында сансыз көп қылмыс жасалды, әлі жасалып жатыр. Бізге де тәубаға келу керек, тазару керек, жасалған зұлымдықты жуып-шаюымыз қажет — есімі беймәлім, жан шошырлық айуандықпен өлтірілген және, құдай куә, жанын жай таптырар жылы лебіз естіместен жер-мекенді тастап кеткен мына екі жасты христиандық жорамен жерлеуге тиіспіз. Тәубеге келейік, оларға арнап дұға оқиық, жүректерден қалқан орнатайық. Ол әлдебір сөзді латынша айтты. Отаны жоқ осынау сүмелектердің, осынау зорлықшылардың, осынау дінсіздердің сазайын тарттырайық. Жау жеңілді деп ойламаңдар: Италияның көптеген қаласының үстінен қызыл жалау әлі өпірем желбіреп тұр.

Оның сөзін тыңдау маған соншалықты ұнамсыз болды деп айта алмас едім: алаңның ортасында күнсіп тұрып, шіркеу кіре берісіндегі басқыштан өз пікірін дәлелдеп жатқан священникті тыңдамағаныма талай заман болған. Апырай десеңші, Виржилия бізді ертеңгілік мінәжатқа апарғанда священниктің сөзі маған күннің күркірімен, бұлтсыз ашық аспанмен, жыл маусымының ауысымымен бірдей көрінетін. Егістіктен алынатын өнім, тірі адамның денсаулығы, өлген адам жанының тозақтан амандығы осы дауысқа байланысты деп ойлайтынмын. Енді қазір священниктің өзі өліктерді бас пайдасына жарататынына көз жеткізіп тұрмын. Иә, абзалы қартаймаған, дүниенің былық-шылығын білмеген...

Ал, Нутоға келсек, бұл сөз оған тіптен ұнаған жоқ. Алаңда достарының кейбірі оған көзін қысып, бірдеңе айтып жатты. Нуто болса, тыпыршып, салмағын бір аяғынан екіншісіне ауыстырып, күйзеліп тұрды. Фашист болсын мейлі, баяғыда дүние салсын мейлі, әңгіме әйтеуір өмірден өткендер жөнінде болып жатқандықтан ештеңе істей алмайтынсың — өмірден өткендер жайлы сөз болғанда поптың беделі қашан да биік. Мұны білетін едім, Нуто да білетін еді мұны.

XIII

Бұл хикая жайындағы әңгіме селода қайта қоздады. Тақыс поп темірді қызған кезінде соғып жатты: жерлеу рәсімі өткен күннің ертеңіне аталмыш марқұмдардың жаны тыншу табуына, қауіп-қатер төніп тұрған тірі пенделерге және дүниеге әлі келмегендерге арнап, көп адамның басын қосып дұға оқыды. Зиянкестік мақсаттағы саяси партияларға жазылмауға, христиандыққа қарсы әдепсіз газеттерді оқымауға, Канеллиге тығыз шаруа болғанда ғана баруға, абзалы, онда мүлдем аяқ баспауға, трактирлерде ұзақ отырып қалмауға шақырды; қыздарға көйлектің етегін ұзартуға кеңес берді. Қатындар мен дүкеншілердің әңгімесін тыңдасаң — сол кезде мұнда қан судай ағыпты. Жұрттың бәрін тонап кетіпті, бәрінің үйін өртеп жіберіпті, барлығының қатыны буаз боп қалыпты. Ал, фашистік бұрынғы подеста "Анжело" қонақ үйінің алдында отырып ол кезде ондай нәрселердің болмағанын айтты. Сол-ақ екен, жүк таситын машина шопыры — Калоссода тұратын тәуекелшіл де табанды жігіт — орнынан атып тұрып, әлгіден "ол кезде" кімнің тыңайтқыш ұрлағанын сұрады және сол ұрланған нәрсенің қайда кеткенін білгісі келді.

Мен тағы да Нутоның үйіне бардым, оның сол бұрынғыша қабағы ашылмаған қалпы, арбаның білігін өлшеп жатқанын көрдім. Әйелі үйде бала емізіп отыр екен. Оған терезеден айқайлап: бұл істерге бола қайғырып-қапаланудың қисынсыз екенін айттым, саясаттан ешқашан ешқандай пайда таппайсың дедім. Осында келгенше жолай мұны өзіме-өзім қайталап айтумен болғам, тек оның жетесіне қалайша дұрыстап жеткізуге болатынын білмегем. Нуто маған қарап қойды да, өлшегішпен әлденені сарт еткізіп салып қап, осы саған не жетпейді деп сұрады. Мынадай шыған түкпірді не жейін деп айналшықтап жүрсің деді.

— Сол уақытта бәрін аяғына дейін жеткізулерің керек еді, ақылды адам араның ұясын бостан бос бұзбас болар, — дедім оған.

Сол-ақ екен, Нуто әйеліне:

— Комина, мен кеттім! — деп айқайлады. Сосын бешпетін ала салып, менен: — Ішесің бе? — деп сұрады.

Мен тосып тұрдым. Нуто бастырма астында жұмыс істеп жатқан көмекшілеріне әлдене айтты, одан соң маған қарай бұрылып:

— Шыдай алар емеспін. Жырақтау кетейікші бұл жерден, — деді.

Біз Сальтоның беткейімен жоғары көтеріле бастадық. Әуелгіде үнсіз болдық немесе биылғы жылы жүзімнің өнімі бітік болмағы жайында әңгімеледік. Өзен жағасы мен Нуто жүзімдігінің арасымен келе жаттық. Сосын жолдан шықтық та, жоғары қарай тік өрлейтін сүрлеуге түстік. Жүзімдік жанындағы бұрылыста бізге Берта ұшырасып қалды. Берта қария қазір қонысынан аулаққа шыға алмайтын жағдайға жетіпті. Мен тоқтадым, онымен азын-аулақ тілдескім келген оны көзі тірісінде, мынадай аузында бір тіс қалмай қартайған шағында жолықтырармын деген ой қаперіме кіріп те шықпаған, бірақ Нуто оған:

— Сәлем, — деді де, әрмен асты.

Ал, мені Берта, әрине, таныған жоқ.

Бір кездері осында да, Спирит қонысында да, талай болғам. Қарашада мұнда мушмула ұрлауға келетінбіз. Төменге көз жібердім — жаңбыр жаумағандықтан қурап бара жатқан жүзімдіктер, құлама жар, Нуто үйінің қызыл шатыры, өзен мен орман көрінеді. Нуто қазір жаймен адымдап келе жатқан, ешқайсымыз тіс жармадық.

— Мұндағылардың бәрі надан, сол жаман, — деді ақыры Нуто. — Бүкіл деревня ана поптың аузына қарап отыр.

— Қараса ше? Неге оған жауап қатпайсың?

— Не, сонда оған шіркеудің қақ ортасында тұрып жауап беруім керек пе? Бізде сөз тек шіркеуде ғана сөйленеді. Басқа бір жерде сөйлейтін болсаң, саған ешкім сенбейді. Христиандыққа қарсы әдепсіз баспасөз... Олар қай заманда өмір сүріп отырғанын да білмейді.— Кетсейші бұл жерден, — дедім мен. — Басқалардың не деп жатқанын тыңда, басқа ауамен тыныста. Канеллиде бәрі басқаша. Поптың өзі Канеллиді тозақ дегенін естідің емес пе.

— Әңгіме соған тіреліп тұрса ғой...

— Ал, сен баста әуелі... Канелли — әлемге қарата ашылған қақпа. Канеллидің ар жағында — Ницца-Монферрато бар. Ниццаның ар жағында — Алессандрия. Өздеріңмен өздерің жүріп ешқашан ештеңе тындыра алмайсыңдар.

Нуто күрсініп алды да, тоқтады. Мен оның қасында алқапқа көз тігіп тұрдым.

— Егер әлдебірдеңеге қол жеткізгің келсе, — дедім, — басқалармен байланыс жаса. Өздеріңді қолдайтын партиялар бар емес пе, өздеріңді қорғайтын депутаттар бар емес пе? Кездесіңдер бір-біріңмен, әңгімелесіңдер. Америкада солай істейді. Партиялардың күш-қуаты — сендердің деревняларың секілді мыңдаған ұсақ деревняда. Поптар жалғыз-жарым қарекет жасамайды, оларға поптардың тұтас бір армиясы қолдау көрсетеді. Қара көйлектілер казармасы алдында сөз сөйлеген депутаттың мұнда тағы бір келіп қайтқаны жақсы болар еді...

Біз биік қамыстың көлеңкесіндегі қураған шөпке тізе бүктік. Нуто маған депутаттың неге келмейтінін түсіндірді. Бостандыққа қол жеткізген күннен — қуанышқа толы 25-ші көкектен — бері мұндағы шаруа бірте-бірте шағындала бастаған. Ол күндері, әрине, ештеңе істелген жоқ деуге болмайды. Жарты пайданың жалшылары мен селоның жарлы-жақыбайлары бұрын басқа дүниеден мүлдем бейхабар болатын, бірақ партизандық соғыс жүрген сол жылы оларға әлемнің өзі аяқтай келді, ұйқыларынан оятты. Мұнда жұрт түкпір-түкпірден жиналған-ды — оңтүстік тұрғындары да, тосқандықтар да, қалалықтар да, студенттер де, босқындар да, жұмысшылар да болған. Тіпті немістер мен фашистердің өзі де пайдаға жарап кетті — қас наданның көзін шырадай ғып ашты; әркім өзінің шынайы кескін-келбетін көрсетіп берді: міне, мынау — мен, ал мынау — сен, сен шаруаны ерттеп мінгің келеді, ал мен шаруаға тағдыр теріс қарамағанын қалаймын. Ал анау қаруын лақтырып кеткендер немесе әскерге шақырудан бас тартқандар болса, мырзалар үкіметіне соғысты бастауға деген бір ғана құштарлықтың аздық ететінін көрсетіп берді. Әрине, мұндай аласапыранда жиренішті нәрселер де болмай қалмады: ұрлық та, жазықсыз кісі өлтіру де орын алды, бірақ мұндай оқиға сирек кездескен-ді, бұрынғы зорлықшылар жұртты жол торуға, тонаушылықпен айналысуға немесе аштан қатуға мәжбүр еткен замандағыдан әлдеқайда аз кездескен.

— Ал сосын? Сосын неғылдыңдар?

— Сабамызға түстік, одақтастарға сендік, дауылдың басылуын күткен, басылған бойда жер қоймалардан, виллалардан, шіркеулер мен монастырьлардан сопаң етіп шыға келген бұрынғы зорлықшыларға сендік. Сөйтіп, жеткен жеріміз осы, — деді Нуто. — Партизан дар өзін құтқарып қалғандықтан ғана поп қоңырау қағып жүр, соған қарамай фашистік республика мен оның шпиондарын қорғаштайды. Тіпті әлгілер жазықсыз атылған күннің өзінде де, мұны партизандардың ісі деп күстаналауға қандай қақы бар: елді аман сақтап қалу үшін партизандар мыңдап қырылды емес пе.

Ол осыны айтып жатқанда мен Гаминелла жотасын тамашалаумен болдым; ол бар аумағымен алдымда көлбеп жатқан және орасан ауқымды боп көрінген — әншейін жота емес, тұтас бір ғаламшар секілді еді. Өзім бұрын бар-жоғын ешқашан аңғармаған жыраларды, ормандарды, соқпақтарды бұл арадан анық ажыратуға болатын. Бір реті келгенде бізге сонда көтерілу керек болады. Бұл да әлемнің бір жапырағы.

— Анда, жоғарыда, партизандар болды ма? — деп сұрадым Нутодан.

— Партизандар барлық жерде болды, — деп жауап қатты ол — Түз тағысын қалай ауласа, олардың да соңына солай түсті. Ойбой, қаншасы қаза тапты десеңші! Бүгін көпірде атысып жатса, ертеңіне олар Бормиданың арғы бетінде жүреді. Бір минутқа тыным жоқ, барлық жерде бұқпа, шпиондар...

— Ал өзің партизандық жасадың ба? Олармен бірге болдың ба?

Нуто жұтынып алды да, басын шайқады:

— Әркім қолынан келгенінше әрекет етті. Бірақ менің тындырғаным аз болды... Шпиондар ұстап бере ме деп қорықтым, ондай жағдайда үйімді өртеп жіберетін...

Сол арада тұрып Бельбо алқабына көз жібердім. Жөке ағаштары, Мораның бәкене үйлері, егістіктер — бәрі де жатаған әрі жат тәрізді көрінді. Мораны бұл арадан ешқашан көрмегем, оны осыншалықты елеусіз деп ешқашан ойламағам.

— Кеше Мораның жанынан өттім, — дедім. — Қақпаның жанындағы қарағай ғайып бопты...

— Оны бухгалтер Николетто кесіп тастауға әмір етті. Неғылған надан десеңші!.. Мүсәпірлер оның көлеңкесіне тоқтап қайыр сұрамасын деп кесуге бұйрық берді. Түсінемісің? Үйдің жарты бөлегін жұтқыншақтан өткізіп жібергені аздай, кедей сорлының көлеңкеде үнсіз кінәлап тұрғанына да іштарлық жасады...

— Не ақысы кетті екен? Олардың өз қақпасы бар еді ғой. Қария болғанда бұған жол бермес еді.

Қураған шөпті жұлып отырған Нуто үн қатқан жоқ.

— Николеттоны қойшы! — дедім мен. — Ал қыздар ше? Есіме алсам болды, қаным қайнап кетеді. Рас, олар көңіл көтеруге құмар болатын, ал Сильвия есі кем біреу секілді кім кездессе сонымен кете баратын, бірақ қарияның көзі тіріде бәрі жөнімен реттеліп жататын. Ең болмағанда, өгей шешелері тірі болғанда ғой... Ал, кенже қыздары, Сантина, қайтті?

Нуто, шамасы, әліге дейін поп пен шпиондар жайында ойланып отырса керек, бетін тыржитты да, жұтынып алды.

— Ол Канеллиде тұрған. Николетто екеуі бір-бірін иттің етінен жек көретін. Ол жерде Сантина фашистердің көңілін көтерді. Мұны жұрттың бәрі біледі. Сөйтіп жүргенде бір күні өмірмен қош айтысты.

— Апырай-ә? — дедім мен. — Не істеп қойды екен сонша? Санта, Тантина... Алты жасар қызалақ кезінде керемет сұлу болғаны есімде.

— Оны жиырмаға толғанда көрсең етті. Апалары басқан ізіне де тұрмайтын. Маттео ағай одан жанын аямайтын, шамадан тыс еркелетіп жіберді ғой... Есіңде ме, өздерін қор санамау үшін Ирена мен Сильвия өгей шешелерімен бірге жұрт алдына шықпаушы еді ғой. Ал, Санта ол екеуінен де, өгей шешесінен де сұлу-тұғын.

— Сонда қалай болғаны? Қандай жағдайға ұшырағаны? Не бүлдіргенін білесің бе?

— Білем. Жезөкше болатын, — деп жауап қатты Нуто.

— Неғылдейді?!

— Жезөкше әрі шпион.

— Оны өлтіріп тастаған ба сонда?

— Жүрші, үйге қайтайық, — деді Нуто. — Көңілім алаңдар ма дегем, бірақ сен де септесе алмадың.

XIV

Сірә, тағдырдан шығар. Онда қаншама көп адамның ғұмыр кешкені жайында жиі ойланатынмын, ал қазір тірі жүрген Нуто екеуіміз ғана, тек екеуіміз ғана қалыппыз. Бұл арманның жетегіне ергеніме қаншама уақыт болды десеңші (бір жолы таңертең Сан-Дьегодағы барда отырғанымда осы арманның жүрегімді кернеп кеткені сонша, есімнен танып қала жаздадым!): сөйтіп, жолға түсем, қоршаудың жанымен, қарағайдың жанымен жүрем, сосын жөке ағаштары бұтағының астымен өтем, дауыстарды, күлкіні, тауықтың қыт-қытын естимін, қақпа жанындағы кішкене есікті ашам: "Міне, мен де жеттім, міне, мен де қайтып оралдым" деймін. Сол арада бәрі таңғалғаннан талып түсе жаздайды: жалшылар да, әйелдер де, төбет те, қарттың өзі де. Қыздары — жасыл және қара көзді қыздары — мені верандадан тани қояды... Бұл арман орындалмады. Қайтып оралдым, осы арада жүрмін, қалтам қалың, қазір "Анжело" қонақ үйінде тұрам, Кавалермен сұқбаттасам. Алайда, сол әлпеттер қайда, мені танитындардың дауысы неге естілмейді, маған қарай созылатын қолдар қайда? Жоқ олар. Жоғалғандарына көп болған. Ал, сақталып қалғанын көру де бір — жәрмеңке өткен күннің ертеңіндегі село алаңын көру де бір, өнімі жиналып болғаннан кейінгі жүзімдік те, өзіңмен бірге ішуге зауқы соқпай қалған досыңды шығарып салып оралғандағы трактир де сондай. Жалғыз Нуто ғана аман қалған, бірақ ол да өзгерген, ол да өзім сияқты мосқал тартқан. Айтқан соң бәрін түгел айтайын: мен де қазір басқа адаммын — егер Морадағының бәрін сол алғашқы қыстағыдай, сол алғашқы жаздағыдай және екінші жаз бен қыстағыдай, сол жылдардағы күн артынан күн өткен кездегідей қалпында жолықтырсам, бәлкім, оның қазір нендей қажеті барын білмей дал болуым да мүмкін-ді. Мен тым алыстан оралғам — енді мен бұл үйдің адамы емес едім, енді мен Чинто секілді емес едім, төрткіл дүние мені түбегейлі өзгертіп жіберген-ді.

Жаз айларында кешкілік төңірек әбден қараңғы тартқанша қарағай түбінде немесе ауладағы бөренеде отырып әңгіме соғатынбыз — шарбақ жанына жүргіншілер тоқтайтын, әйелдер мәз боп күлетін, әлдебіреу мал қорадан шығып келе жататын. Үй шаруасын басқаратын Ланцоне қарт пен Серафина кемпір, ал кейде Маттео ағайдың өзі біздерге: "Иә-иә, балалар, иә-иә, қыздар... аталарымыз айтқандай, тезірек ер жетіп, бой жетіңдер... Сосын көрерміз қалай басқаратындарыңды" дегенді айтатын. Ол кезде ер жету дегеннен түк түсінігім жоқ еді, ер жету деген: бұқа сатып алу, жүзімге баға белгілеу, астық бастыратын машинада жұмыс жасау сияқты қиыншылығы мол істерді атқаратын қабілет-қарымға ие болу ғана деп ойлайтынмын. Ер жету дегеннің — жыраққа кету, қартаю, адамдардың қалай жан тапсырғанын көру, Мораны дәл қазіргі қалпында жолықтыру екенін білмейтінмін. Бірақ, өзім іштей: "Егер Канеллиге кетпесем, атым өшсін. Егер бәсекелерде жеңіске жетпесем. Егер қоныс сатып алмасам. Егер Нутодан гөрі епсектірек болмасам", деп ойлайтынмын. Сосын Маттео ағайдың жеңіл арбасы мен қыздары жайында да ойланғам. Қожайынның верандасы турасында ойланғам. Қонақ бөлмедегі пианино жайында. Әулие Рохтың мерекесі жөнінде. Одан соң шарап толы күбілер жөнінде және бидай толы қамбалар жайында ойланғам. Қысқасы, ер жетіп келе жатқанмын.

Бұршақ жауған және Кіндікатаға үйін сатып, Коссаноға жалшылыққа кетуіне тұра келген сол жылы мені Мораға ақысы күнделікті төленетін жұмысқа жіберіп те жүрген. Жасым он үште еді, анау-мынау жұмыс қолымнан келетін, үйге азын-аулақ ақша да әкелетінмін. Таңертең Бельбоның арғы бетіне өтетінмін, әйелдер мен жалшыларға — Чириноға, Серафинаға — жаңғақ, жүзім теруге, жүгері оруға көмектесетінмін, мал қарауға да жәрдемім тиетін. Мұндағы ауланың ат шаптырым кеңдігі мен жұмысшылардың көптігінен өзіңді ешкім іздемейтіні маған ұнайтын. Сондай-ақ, қоныстың жолдың нақ жиегінде, Сальто жотасының етегінде орналасқаны да ғанибет еді. Қаншама жаңа әлпет жолықпайды дейсің, ал жеңіл арба ше, ал жегін аты ше, терезелердегі перде ше! Осы арадан алғаш рет әдемі гүлді көрдім, шіркеудегі секілді шынайы гүлді. Шарбақтың жанында, жөке ағаштарының саясында гүлзар бар еді — үлпек, лалагүл, орман шайы, нарғызгүл өсетін; гүлдер де жеміс ағаштары іспетті екенін түсіндім, тек сабағында жемістің орнына гүл өседі; гүлді де тереді, ол қолшатыр ұстап серуендеп жүретін синьора мен қыздарына керек; үйде гүлді құмыраға салып қояды. Ирена сол кезде жиырмада, ал Сильвия он сегіздерде еді, оларды анда-санда көріп қалатынмын. Одан соң Сантина есімді бір бөпе болды, бұл олардың өгей шешеден туған сіңлілері еді. Оның жылаған дауысын естіген Эмилия бесігін тербету үшін жоғары қарай ұша жөнелетін.

Кешкісін Гаминеллаға қайтып оралғаннан кейін Анжолина мен Кіндікатаға, егер сол күні өзіммен бірге болмаған жағдайда Джулияға да, неше алуан әңгіме айтатынмын. Бұл адам бәрімізді қосып сатып ала алады дейтін Кіндіката. Ланцоне онда жақсы тұрып жатыр. Маттео ағай ешқашан қайыр сұрап жүріп өлмейді. Бұған кепілдік етуге болады. Біздің жүзімдікті талқандап кеткен бұршақтың өзі Бельбоның арғы жағалауын жайында қалдырды, сөйтіп алқаптағы барлық қоныстар мен Сальтоның етегіндегі қоныс өгіздің жұп-жұмыр жонындай жылтырап тұрды.

— Біз тақырға отырдық, несиемді қалай қайтарам енді? — деді Кіндіката.

Ол егде тартып қалған-ды, жері де, баспанасы да жоқ бейшара халге түсуден қатты қорқатын.

— Сен бәрін сат, бір жерге барып орналасармыз, — деді оған тістеніп алған Анжолина.

— Шешең тірі болғанда ғой, — деп міңгірледі Кіндіката.

Мұның мұндағы ақырғы күзім екенін түсінгем. Жүзімдікке не өзен жағасына қарай кеткен кезімде қазір өзімді шақырып алады-ау, біреу келіп мені қуып шығады-ау деп қорқумен болатынмын. Өйткені, олардың ешкімі еместігімді білетінмін.

Сосын бұл іске қауымның священнигі — сол тұста осында болған, құр сүйек қартаң адам — араласты. Ол біздің үйді әлдекімге арнап сатып алды, несие жайында сөйлесті, Коссаноға өзі барып Кіндіката мен қыздарды орналастырып қайтты. Шкаф пен көрпе-төсекті тиеуге арба келген кезде мен ешкіні байлаудан босатайын деп қораға кіргем. Бірақ ешкі жоқ боп шықты, оны да сатып жіберіпті. Ешкінің жоғын көріп жылап жібергем, сол кезде священник те келе қалды — үлкен сұр қол шатыры бар, бәтеңкесі балшық-балшық. Маған ала көзімен қарады. Кіндіката мұртын шиыршықтай бұрап, аулада әрлі-берлі теңселіп жүрген-ді.

— Ал, сен, — деді священник маған, — қыз сияқты қыңсылама. Бұл үйді неғыласың сен? Жассың, бар өмірің алда. Одан да сау-сәлемет боп ер жет, мына адамдардың өзіңе жасаған жақсылығын қайтар...

Мен болсам бәрін де біліп қойғам. Білген соң жылап тұрғам. Қыздар священниктен қорқып үйден шықпай қойды.

— Кіндіката баратын қоныста ана қыздарының өзіне де орын жоқ. Саған бір жақсы үй таптық. Маған рақыметіңді айт. Сол жерде саған жұмыс береді, — деді священник маған.

Мораға күн енді-енді суыта бастаған шақта келдім. Бельбодан соңғы рет өтіп бара жатып, артыма бұрылып та қарағам жоқ. Мораға ағаш шәркейім мен буыншағымды арқалап келдім; қолымда Анжолина Серафинаға жіберген төрт саңырауқұлақ оралған орамал бар еді. Бұларды Джулия екеуіміз жотадан тауып алғанбыз.

Морада мені үй шаруасын басқарушы мен Серафинаның рұқсаты бойынша Чирино деген жалшы өз қарауына алды. Мені бірден қораға алып барды, онда, ағаш қоршаудың ар жағында, өгіздер, сиыр мен жегін аты қамаулы тұр екен. Бастырма астында — жаңада лак жағылған жеңіл арба тұр. Қабырғаларға ат әбзелі, шашақ тағылған қамшылар ілініп қойыпты. Чирино маған әзірше шөп қорада жатасың, сосын саған қамбаға төсек салып берем, сол жерде екеуіміз бірге тұратын боламыз, деді. Сол жердің, қамбаның, ауқымды шырынсықпаның және ас үйдің едені топырақ емес, цемент еді. Ас үйде әйнектелген шкаф тұрған, іші толы шыныаяқ болатын, ал каминнің үстіне жылтыр қызыл қағаздан қиылған фестондар ілінген еді; Эмилия маған оның маңына жақындаушы болма, деді. Серафина шешей заттарыма көз тастап, ер жетіп үлкен жігіт болу ойыңда бар ма, деп сұрады, сосын Эмилияға қысқа қарай бұған бешпет тауып беруің керек, дегенді айтты. Маған алғашқы берілген тапсырма — қурай сындыру және кофе ұсату болды.

"Жыланбалыққа ұқсайсың" деген сөзді маған осы Эмилия айтқан. Сол күні кеште үстел басына қараңғы түсіп, керосин шам жағылған кезде отырғанбыз. Ас үйге — екі әйел, Чирино, үй шаруасын басқаратын Ланцоне, бәрі түгел жиналды. Тартыншақтық үстел басында жарасқанымен, жұмыс істеген кезде тартынудың қажеті жоқ, деді маған Ланцоне. Менен олар Виржилия жайында, Анжолина жайында сұрастырды, Кіндікатаны Коссанода не күтіп тұрғаны жөнінде сөз етісті. Сосын Эмилияны жоғарыға шақырып әкетті, басқарушы қораға кетті, нан, сүтсірне, шарап тұрған үстелдің алдында Чирино екеуіміз ғана қалдық. Сөйткен соң батылданып алдым да асқа кірістім, ал Чирино маған Морада тамақ жұрттың бәріне жетеді, деді.

Қыс келді, қар өндірте жауды, өзен қатып қалды, ал біз жылы жерде, ас үйде немесе қорада тұрып жаттық; ауланың немесе қоныстың алдындағы жолдың қарын аршу, бірер арқа отын әкелу, Чириноға арнап талдың шыбықтарын жібіту, су тасу — міне, менің атқаратын шаруам осы ғана болатын. Одан соң балалармен бірге асыр салып ойнай бер. Рождество келді, Жаңа жыл келді, шоқындыру мерекесі келді. Біздің үйдегілер каштан қуырды, шарап құйылған бөшкелерді ашты, екі рет күркетауық етін, бір рет қаздың етін жедік. Синьора, қыздары, Маттео ағай атты жегуге жиі әмір ететін, Канеллиге барып қайтатын, бір жолы олар ол жақтан бадам қосылған пірәндік әкелді, Эмилияға да дом татқызды. Жексенбі күндері Сальтодағы балалармен және әйелдермен бірге шіркеуге мінажатқа баратынмын. Нан пісіріп алу үшін біз де деревняға баратынбыз. Гаминелла жотасы тұтастай ақ қар жамылған еді. Оған Бельбо жағасындағы ағаштардың қураған бұтағы арасынан көз салып тұратынмын.

XV

Бұл арадан жер сатып алам ба, Коланың қызымен сөйлесем бе, ол жағын білмей жүрмін. Күнделікті айналысатын шаруаларым қазір басқа сипат алды — телефон, жүк жөнелту, қала көшелерінің асфальты. Алайда деревняға қайтып оралғанға дейін кейде бардан шыққанда немесе пойызға отырғанда жә болмаса әншейін кешкілік үйге қайтып келе жатқанда ауаның ағымы ойда жоқ жерден өзіме таныс иістерді жеткізетін, сол бойда-ақ қазір жылдың қай маусымы екенін еске алатынмын, сосын: қазір ғой нағыз пішен дайындайтын, жүзім сабағын тіліп, оған күкірт себетін, күбілерді жуатын, қамыс шабатын уақыт, деп ойлайтынмын.

Гаминеллада жай жүрген біреу едім, Морада шаруа жайғауды үйрендім. Мэрия беретін бес лира жөнінде мұнда ешкім ауызға да алған жоқ; бір жылдан соң Коссано жайын мүлдем естен шығарып, өз нанымды өзім тауып жеп жүрдім. Бастапқы кезде қиындау болды. Мораның жері Бельбо алқабынан басталып жотаның орта шеніне дейінгі аумақты алып жататын. Содан ба, Кіндіката бар шаруаны бір өзі-ақ тындыратын Гаминелладағы жүзімдікке үйреніп қалған сорлы басым абыржып алақтаумен жүрдім — мұнда мал да көп еді, егістің де түр-түрі бар-тын, жаңа әлпеттер де көптеп кездесетін. Жалшылар жұмыс істейтін қоныстарда бұрын болған жоқ едім, астық пен жүгерінің мұншама арбасын, жүзімнің мұншама себетін ешқашан көрмегем. Бұлар жолға жақын маңайға егілген бұршақ пен жасымықты ғана қапшықтап есептейді екен. Қожайындарды қосып есептегенде қонысымызда он адам тұратын; жүзімді, бидай мен жаңғақты сатуға да апаратын, өздеріне де алып қалатын; Маттео ағай жиі-жиі жол жүретін; қыздары фортепьянода ойнайтын, ауық-ауық Канеллидегі тігінші әйелдерге барып тұратын; оларға асты Эмилия әзірлейтін.

Чирино маған өгіздерге қалай күтім жасап, астын қалай тазарту керегін үйретті.

— Қалыңдыққа қалай бәйек болсаң, өгіздерге де солай бәйек болуың керек, дейді Ланцоне, — деді ол маған.

Сондай-ақ, ол өгіздерді қырнауышпен қалай тазалап, шылама жемін қалай дайындау керегін де көрсетті, шөпті аямай салуға кеңес берді. Әулие Рох мерекесі күні өгіздер жәрмеңкеге апарылатын, басқарушы бұларды сатудан түскен ақшаға дән риза болатын. Көктемде, егістікке көң төгу басталғанда, мен арбаның артынан жүріп отыратынмын. Күн жылы кезде егіске таң қылаң берген шақта шығатынбыз, ал малды қораға қараңғылық түсіп, аспанға жұлдыз қаптай бастағанда әкеп қамайтынбыз. Қазір менің тіземнен келетін бешпетім бар-ды, тоңып жүрген жоқ едім. Күн жиектен көтерілгенде егіс басына Серафина мен Эмилия келетін, шарап әкелетін, кейде өзім де үйге қарай тайып кететінмін; басқарушы кімнің не істейтінін күн сайын белгілеп беретін; бұл кезде жолдан алғашқы жүргіншілер де бой көрсететін, ал таңғы сағат сегізде паровоздың алғашқы гудогы естілетін. Мен пішен шаптым, шөпті аударыстырдым, су тасыдым, тотияйын әзірледім, бақшаны суардым. Келімсектер жұмыс істегенде оларға бас-көз болуға басқарушы мені жіберетін: кетпенді қолынан түсірмесін, жапырақтарға күкіртті немесе тотияйынды жақсылап сепсін, жүзімдіктің ортасына кіріп алып әңгіме соғып отырмасын, дейтін. Ал, жалшылар болса, менен, өздері секілді жалшыдан, асықпай темекі тартып алуға кеңшілік сұрайтын.

— Қара, қалай істеу керегін, — дейтін Чирино, сосын алақанына түкіріп алып кетпен шабуға кірісетін. — Келесі жылы сен де жұмыс істейтін боласың.

Әліге дейін шындап жұмыс істей қойған жоқ едім; әйелдер мені деміл-деміл аулаға шақырып анда-мында жұмсайтын, қамыр илерде немесе плитаға от жағарда ас үйге келуімді талап ететін, ал мен айтылып жатқан әңгімелерге құлақ түріп, келімді-кетімді адамдарға зейін сала қараумен болатынмын. Өзім секілді жалшының бірі Чирино әлі шикі екенімді ескеріп, істеген ісімді әйелдер қадағалап тұратындай тапсырма беретін. Өзі әйелдерден аулақ жүретін — жасы келіңкіреп қалған, бірақ ақыры отау тікпеген адам еді; жексенбі күндері тосқандық күшті сигара тартатын; деревняға баруға да құлқы жоқ-ты, одан да шарбақтың жанында отырып, әрлі-берлі өтіп жатқандардың әңгімесін тыңдаған артық, дейтін.

Кейде мен зытып беретінмін де, жоғары көтеріліп, Сальтодағы Нутоның үйіне баратынмын. Мұнда әкесінің шеберханасы бар еді. Ол кезде де бұл үйде қазтамақ гүлі жетерлік болатын, ағаш жоңқасы дәл қазіргідей барлық жерде шашылып жататын. Канеллиге барып-қайтып келе жатқандардың қай-қайсысы да жолай шеберханаға соғып әңгіме айтпай кетпейтін, ал ағаш ұстасы әлденені сүргілеп, қашап жатқан күйі келімді-кетімділермен сан тарау тақырыпта: Канелли жайында, ілгергі заман турасында, музыка хақында, деревнядағы делқұлылар төңірегінде немесе қай жерде не болып жатқаны жөнінде әңгіме көйітетін. Өзімді арнайы жұмсаған кездерде мұнда ұзағырақ болатынмын, ондайда балалармен ойнап жүріп, ересектердің әңгімесін есім кете тыңдайтынмын, бейне олар мұны өзім үшін арнайы айтып жатқандай, бәрін түгел есте сақтап қалуға тырысатынмын. Нутоның әкесі газет жаздырып алатын.

Маттео ағайды Нутоның үйінде де мақтап отыратын; оның Африкада солдат болғаны жөнінде, жұрттың бәрі — священник те, шешесі де, қалыңдығы да, сондай-ақ, аулада күні-түні ұлудан тынбаған төбеті де оны өлдіге санағаны жайында әңгімелейтін. Бірақ, бір күні ағаштардың ар жағынан Канеллиден шыққан кешкі пойыз заулап өтіпті, сол бойда төбет те өршелене үріп қоя беріпті, ал шешесі Маттеоның қайтып оралғанын бірден сезе қойыпты. Бұл баяғыда болған нәрсе еді — ол кезде Мора әлі қарабайыр шаруа мекен-жайы ғана болатын, қыздар әлі дүниеге келмеген. Маттео ағай біресе Канеллиге кетіп, сонда жүріп алатын, біресе екі аяқты арбамен айнала-маңдағы деревняларды аралайтын, біресе аңға шығатын. Мінезі шатақтау еді, бірақ онымен қашан да тіл табысуға болатын. Шаруаға қатысты жайларды әзіл-қалжың айта отырып бітіріп жататын және басқа бір жерде емес, дастарқан басында тындыратын. Қазірдің өзінде ол ертеңгісін бір бұрыш жейді және оны жақсы шараппен ормен жылжытады. Екі қыз туып берген әйелін әлдеқашан жерлеген еді; сосын екінші әйел табалдырығынан аттап, ол да бір қыз тарту етті; қартайыңқырап қалғанымен, қашан да аузынан әзілін тастамай, бәрін өзі билеп-төстеп жүретін.

Маттео ағайдың өзі жер өңдеумен ешқашан шұғылданған жоқ, оқып білім алмаса да, ешқашан саяхат жасамаса да Маттео ағай синьорға айналды. Африканы есепке алмағанда, Аквиден алыс жерге барып көрген емес. Атасы мен әкесінің жерге және дүние-мүлікке қалай ындыны құрып тұрса, мұның да әйелдерге, — Чирино да осыны айтады, — солай ындыны құрып тұратын. Бұлар осылай жаратылған жандар еді: олардың қанында топырақтың сөлі мен шарапқа, астыққа, асқа, әйелге, байлыққа деген ынтызарлық секілді пендеге тән қасиеттердің бәрі бар-тын. Аталары жерді өзі кетпендеген еді, ал балалары басқа қылық танытты, өмірдің қызығын көріп қалғысы келді. Алайда, қазірдің өзінде Маттео ағай жүзімдік қанша себет өнім беретінін, егістіктен қанша қапшық астық түсетінін, телімге қанша тыңайтқыш қажет болатынын көзбен-ақ мөлшерлей алады.

Басқарушы оған есеп-қисап қағаздарын әкелетін, сосын екеуі жоғарыға көтеріліп кілттеніп алатын, ал оларға кофе апарып жүрген Эмилия болса, Маттео ағайдың төлем қағазын түгел жатқа білетінін, астықтың бірде-бір арбасын, жүзімнің бірде-бір себетін, босқа кеткен бірде-бір жұмыс күнін қалт жібермейтінін айтып аузының суы құриды.

Екінші қабатқа бастайтын баспалдақпен жоғары көтерілуге көп уақыт жүрегім дауаламады, Ал Эмилия онда әлсін-әлі бара беретін, ол басқарушының жиені еді, маған бұйрық бере алатын; үйге қонақтар келгенде оларға алдына алжапқыш байлап қызмет жасайтын. Кей-кейде Эмилия мені верандадан шақыратын, терезеден айқайлап: жоғары көтеріл, ананы әкел, мынаны істе, деп әмір беретін. Мен алысырақ жерге барып тығылып қалуға тырысатынмын. Бір жолы мені қожайындардың үйіне бір шелек су әкелуге жіберді, мен суды есіктің алдына қойдым да қашып кеттім. Сондай-ақ, таңертең верандада бірдеңе жөндеу керек болып, маған жұмысшы шығатын басқышты демеп тұру тапсырылғаны есімде. Мен жоғары көтерілдім, мебельдерге, журналдарға, гүлдерге лық толы, бәрі айнадай жалтырап тұрған қаракөлеңке бөлмелерден өттім. Қызғылтым тас тақтайшалармен жалаңаяқ жүріп келе жатқам, қарсы алдымнан шашы көмірдей қара, мойнында медальоны бар синьора бой көрсетті. Қолына сейсеп ұстап келе жатыр екен, бірден аяғыма қарады.

Эмилия террассадан:

— Әй, Жыланбалық, мұнда кел деймін саған, Жыланбалық! — деп айқайлап жатқан.

— Милия мені шақырып жатыр, — деп міңгірледім.

— Барсаңшы онда тезірек, — деп жауап қатты синьора.

Күн сәулесіне шомылған террасада сейсептер кептірулі тұрған, егер осы арадан Канелли жаққа көз жіберсең Нидо қамал-сарайын көруге болатын. Сүлгісін иығына асып алған Ирена кенере жанында алтындай сары шашын кептіріп тұр еді. Басқышты демеп тұрған Эмилия маған:

— Болсаңшы жылдам! — деп айқайлады.

Ирена оған әлдене айтты да, екеуі мәз бола күлді. Мен баспалдақты демеп тұрып қабырға мен тас еденнен көз айырмауға тырыстым, сосын олардан өшімді қайтарғым келіп, бір топ бала жиналып қамыстың арасына тығылып отырып бір-бірімізге не айтатынымызды еске түсірумен болдым.

XVI

Морадағы үйден өзенге бару әлдеқайда оңай, ал Гаминелладағы үйден барар болсаң жағада қаулай өскен қара бүлдіргеннің, бұталар мен қарағанның арасынан зордың күшімен өтер едің. Мұндағы жағалау құмдауыт, жасыл құрақ өсіп тұр, ал әрмен қарай, Мораның егістігіне дейін — орман. Күннің қайнап тұрған ыстығында Чириноның кейде мені жүзім сабағын қиюға немесе тал шыбықтарын қырқуға жіберетіні болатын. Ондайда мұны достарыма жеткізетінмін, олар бірі тесік себет, бірі қапшық алып жағаға келетін; біз шешініп тастап балық аулайтынбыз, күйіп тұрған құммен жүгіретінбіз. Осы арада өзімді Жыланбалық атандырғанын айтып мақтанғанмын. Николетто соны қызғанып, Чириноға бәрін айтып берем деп қорқытқан және мені дүбәра деп келеке еткен. Николетто — синьораның бір апасының баласы, қыста Альбада тұрады. Бір-бірімізді таспен белдеп ойнайтынбыз, бірақ оған дәл тигізбеуге тырысатынмын, әйтпесе ол кешкісін Морада көгеріп кеткен жерін жұртқа көрсетуден жүз жанбайтын. Кейде басқарушының немесе егістікте жұмыс істеп жүрген әйелдердің бізді көріп қалатыны болады, ондайда бұталар арасына тығылуым, шалбарымды жүре киіп, қонысқа қарай зымырауым қажет болады. Бірақ, әкетіп бара жатқан дәнеңе жоқ, басқарушы ақырып-жекіреді немесе желкеден бір қояды — бар-жоғы сол-ақ.

Мұның бәрін Чинтоның қазіргі тірлігімен еш салыстыруға болмайды. Әкесі оның аяғын қия бастырмайды, жүзімдіктен бақылап жүреді, әйелдер оны әлсін-әлі шақырады, Пиоланың үйінен шықпайсың деп ұрсады, біресе шөп апар, біресе жүгері собығын апар, біресе қоян терілерін апар деп үйге жұмсаумен болады.

Бұл үйде қай нәрсе болсын қашан да жетіспейтін. Олар нан жемейтін, шарап ішпейтін — су ішетін. Жейтін асы полента мен жасымық еді, жасымықтың өзі де күнде бола бермейтін. Апшы қуырар аңызақта кетпен шабудың, тыңайтқыш төгудің не екенін жақсы білем ғой, ал оның үстіне аш болсаң, оның үстіне ішімдігің болмаса ше? Мына жүзімдіктің өзімізге де аздық ететінін білетінмін, алайда өнімнің жартысын басқа біреуге бермейтінбіз.

Валино ешкіммен сөйлеспейтін. Мігір таппай қыбырлай беретін: кетпен шабатын, жүзім сабағын қиып-байлайтын, бірдеңені жөндеп жататын; малға аяушылық көрсетпейтін, полентасын жүре жейтін; бұйрығын сөзбен айтып жатпайтын, қабағымен-ақ білдіретін. Әйелдер бәрін қас қағымда бұлжытпай орындайтын, Чинто болса қашып кетуге тырысатын. Міне кеш те түсті, ұйықтайтын мезгіл, ал Чинто әлі жоқ — өзен жағасында бір жерде қаңғып жүр; ондайда Валино оны жағасынан алатын, өзі қолға түспесе, әйелдердің біреуін, — кім бірінші кезіксе, соны, — ешқандай сөзге келместен белбеумен шықпыртып сабай бастайтын. Гаминелланың қазіргі жай-күйін түсіну үшін Нутоның қысқа қайырып айтатын әңгімесіне құлақ тігіп, жолда кезіктірген кезімде Чинтоның әрдайым үргелектеніп тұратын әлпетіне көз жіберудің өзі-ақ жеткілікті болатын.

Төбетін де ол шынжырда ұстайтын, бірақ тамақ бермейтін, сорлы төбет түнде жақын маңайда кірпішешеннің, жарғанат пен сусардың жүргенін сезіп, шынжырын үзердей құтырына шапшитын, сосын, шамасы, полентаның дөңгелек наны деп жобалай ма, кім білсін, айға қарап арсылдай үріп, әбігері шығатын. Ондай кезде Валино төсегінен тұрып төбетті белбеумен аямай сойып салатын, аяғымен де тебетін.

Бір жолы әлгі күбіні қарап шығу үшін Нутоны Гаминеллаға баруға көндірдім. Ол әуел баста барғысы келмей азар да безер болды:

— Бірер ауыз тіл қатыссам болды-ақ, оны міскін деп атайтынымды, айуаннан бетер тірлік кешіп жүргенін бетіне басатынымды білем. Ал, онымен бұлай сөйлесуге қақым бар ма? Үкімет әуелі ақша мен байлар мәселесін шешіп алсын...

Жолай одан: жоқшылық адамдық кейіптен айыратынына шыныңмен сенесің бе, деп сұрадым.

— Өзін-өзі атып өлтіріп жатқан немесе қайғы-қасіретін есірткімен тұншықтырып жүрген миллионерлер жайында газеттерден ешқашан оқыған жоқсың ба? Көп ақша керек қылатын ұнамсыз ғадеттер де бар...

Ол маған: әңгіме тағы да ақшаға кеп тіреледі, деп жауап қатты. Ақшаң бар ма, жоқ па — бәрі соған байланысты... Ақша құрымай ешкім де қасірет құрығынан құтыла алмайды.

Үйге келгенімізде әлгі мұртты балдыз есік алдына шықты, Валиноның құдық жаққа кеткенін айтты. Бұл жолы ол бізді көп күттірмеді, өзі келіп, әйелге:

— Итті жіберме, — дегенді айтты. Бізді аулада бір сәтке де кідірткен жоқ. — Сөйтіп, күбіні қарап шығасың ба? — деді ол Нутоға.

Мен күбінің қайда тұратынын білетінмін, шырынсықпаның аласалау төбесі, қабырғадағы жарық пен өрмекшінің торы да есімде еді.

— Сендерді үйде күте тұрайын, — дедім. Сөйтіп, ақыры бұл табалдырықтан әрі аттадым.

Алайда, кіргенім сол-ақ, әлдебіреудің жылап, әлсіз ыңырсыған дауысын естідім — айқайлайтын дәрмені қалмаған кезде ғана адам осылай баяу ыңырсиды.

Аулада төбет шынжырын үзбекке әлек боп жатты. Иттің үргені, боқтық сөз, сарт еткен соққы дыбысы естілді — сыбағасын алған төбет қыңсылап қоя берді.

Бұл екі аралықта бәрін анықтап көріп алдым. Егде жастағы кемпір бұрыштағы төсеніште бір жамбасына қарай қисайған қалпы жалаңаш қабырғаға телміре қарап отыр еді. Үстінде көйлек қана, одан кір-кір аяғы көрініп тұр.

Төсеніші шұрқ тесік, тесіктерінен сабан шығып жатыр. Қу сүйегі қалған кемпірдің беті бір уыс қана болатын — бесікте жылап жататын, анасы ән салып жұбататын нәрестенің бетіндей-ақ еді. Жүрек айнытар сасық, шіріген иіс аңқып тұр, зәрдің иісі шығып тұр. Кемпірдің күндіз-түні бір тынбай, не істеп отырғанын өзі де білмей, осылай зар илей беретінін түсіндім. Қабырғаға қадала қараған қалпы, бір ауыз тіл қатпай, бір сарынды ырғақпен ыңырсып отыр еді.

Арт жағымнан Розинаның аяқ дыбысын естідім де, былайырақ ығысып, оған: "Кемпірдің уақыты жақындады ма? Оған не болған?" деп сұрақты көзбен қарадым. Бірақ, ол сұрағыма жауап қайырған жоқ, бар айтқаны тек:

— Үстімді ластап алам демесеңіз, отырыңыз, — деді. Сосын алдыма орындық қойды.

Қанаты сынған торғайдай аянышты кемпір ыңырсуын жалғастыра берді. Бөлмеге көз жүгіртіп шықтым — айналуға келмейтін аядай әрі бөгде боп көрінді. Сол кезді еске салатыны — шағын терезесі, шыбынның ызыңы, пештегі жарық қана болатын.

Қабырға жанындағы жәшікте — қауақ пен екі стақан тұр, бір байлам сарымсақ жатыр. Мен сол бойда шығып кеттім, ал Розина, ит сияқты соңымнан еріп келе жатты. Інжір ағашының қасына келгенімізде одан кемпірдің жағдайын сұрадым.

— Қартайды ғой — аузына келгенді айтады, күбірлеп дұға оқиды, — деп жауап қатты ол.

— Апырай, ә?! Қай жері ауыратынын айтып мұңын шақпай ма?

— Оның жасында, — деді әйел, — адамның ауырмайтын жері болмайды. Адам аузынан шыққан қай сөздің де астарында мұң болады. — Ол маған алакөздене қарап қойды. — Қарттықтан ешкім қашып құтыла алмайды. — Соны айтып шалғынның жиегіне барды да, бейне біреу өзін сойып жатқандай, бейне тап қазір табылмаса өліп кететіндей, бар дауыспен: "Чинто! Чинто!" деп айқайлай бастады.

Чинто төбе көрсете қоймады.

Қорадан Нуто мен Валино шықты.

— Малың күйлі екен, — деді Нуто. — Өз жемшөбің жетіп тұр ма?

— О не дегенің, жемшөпті бибі береді.

— Солай дейсің, — деді Нуто, — қоныстың қожайындары жұмыс істейтін адамды емес, малды асырайтын боп тұр-ау сонда.

Валино үн қатпады.

— Жә, болды, кеттік, — деді Нуто. — Асығыспыз. Сендерге шайыр беріп жіберермін.

Сүрлеумен төмен түсіп келе жатқан ол: тіпті Валиноның қолынан да шараптан дәм татқысы келетіндер табылады, дегенді айтты.

— Анадай тұрмыс кешіп отырған адамнан! — деп дауыстап жіберді.

Біразға дейін тіл қатысқан жоқпыз. Мен кемпір жайында ойлап келе жатқам. Қамыс арасынан қолында бір уыс шөбі бар Чинто бой көрсетті. Аяғын сүйрете басып бізге қарай бет алды.

— Мынадай балаға қайдағы-жайдағыны айтып, оған әлдебір жаққа бар деу үшін ұяттан біржола ада болу керек шығар, — деді Нуто.

— Әлдебір жаққа деймісің? Қайда барса да жағдайы бұл жердегіден әлдеқайда жақсы болар еді.

Чинтоны жолықтырған сайын оған бірнеше лира сыйлағым келетін де тұратын, бірақ өзімді-өзім ұстап қалатынмын. Бұл ақша оны қуанта қоймайтын, оған қоса оны қайда жұмсар еді? Біз тоқтадық, Нуто одан:

— Не, сұр жылан тауып алғанбысың? — деп сұрады.

Чинто күрсініп алды да:

— Тапсам, басын кесіп тастаймын! — деді.

— Мазаламасаң сені сұр жылан да шақпайды, — деді Нуто.

Сол арада балалық шағым есіме түсіп, Чинтоға:

— Жексенбіде "Анжело" қонақ үйіне кел, саған бір жақсы шаппа сыйлайын, пышағын ытқытып шығаратын серіппесі бар, — дедім.

— Рас па? — деді Чинто көзін бадырайтып.

— Өтірік айтып тұрған ештеңем жоқ. Нутоның Сальтодағы үйінде болып па ең? Ол үй саған ұнар еді. Іскенжелер, сүргілер, бұрауыштар... Әкең жіберсе, сені кәсіпке үйрететін жерге кіргізер едім.

Чинто иығын қозғап қойды.

— Әкем бе? — деп міңгір етті. — Оған айта алмаймын...

Чинто кеткеннен кейін, Нуто:

— Бәрін түсінем ғой, бірақ баланың кемтар боп туғанын қарасайшы... Қалай өмір сүрмекші ол? — деді.

XVII

Мені Морадан алғаш рет қашан көргенін Нуто ұмытпаған екен — сол кезде онда қабан сойылып жатқан, әйелдердің бәрі тым-тырақай қашып кеткен, тек таяуда тәй-тәй басқан Сантина ғана қан енді шүмектеп аға бастаған шақта қалбақтап қасымызға келіп жеткен.

— Әкетіңдер баланы! — деп айқайлады басқарушы. Нуто екеуіміз оны сол бойда екі қолынан ұстап сүйрелей жөнелдік, жолай өзіміз де сыбағамызды алдық — Сантина екеуімізді оңдырмай тепкілеумен болды. Ол аулада өздігінен жүгіріп жүрген, демек, менің Морада болғаныма бір жылдан асқан ғой, ендеше Нутоны одан да бұрын көргенім кәміл Өзім алғаш рет оны жүгері орып жатқан шағымызда қалың бұршақ жауған сол жылғы күзде кездестіргендей болам. Қараңғы тартып бара жатқан мезгіл еді, аулада адам көп болатын, — жалшылар, балалар, көршілер, әйелдер, — бәрі ән салып, мәз-мейрам күлісіп отырған; қалың етіп үйілген жүгері жапырағының үстіне жайғасып алып, сарғыш собықтарды тазалап, бастырманың астына қарай лақтырып жатқан. Ауадан құрғақтық пен тозаң иісі сезіліп тұрған. Сол кеште сонда Нуто да болып еді. Чирино мен Серафина жұртқа шарап толы стақан үлестіргенде ол да ересектерден қалыспай сілтеп отырған. Ол кезде, шамасы, он бестерде болса керек, бірақ маған үлкен жігіт тәрізді көрінген. Сол кеште бәрі әңгіме соғып, неше алуан хикаяны айтып жатты, жігіттер қыздарды ішек-сілесін қатырып күлдіруге тырысып бақты. Нуто гитарасын ала келген-ді, собық тазартудың орнына аспабында ойнап отырды. Сол кездің өзінде-ақ тәп-тәуір ойнайтын еді. Ақыр соңында бәрі би билеуге кірісіп, Нутоны: "Жарайсың", деп мақтап жатты.

Алайда мұндай бас қосу жылда болып жататын, біз басқа бір жағдайда жолығыстық дегенде, Нуто, бәлкім, шындықты айтқан да шығар. Сол кезде ол әкесіне көмектесіп те жүрген, іскенжемен әлдене істеп жатқанын көргем, бірақ ол кезде алжапқыш тақпайтын. Рас, бұл іскенжеге ол ұзақ байланып қалмайтын. Оңтайын тауып тайып тұруға бейім еді, ал мен болсам, онымен бірге кетсем уақытымды босқа жоғалтпайтынымды білетінмін: әр жолы әйтеуір бір оқиға орын алады, не қызғылықты әңгіме айтылады, не әлдебіреуге жолығамыз, жә болмаса ол құстың алабөтен әдемі ұясын тауып алады, немесе өзің өмірі көрмеген хайуанатты көрсетеді, немесе бұрын аяқ баспаған жеріңе алып келеді. Қысқасы, онымен бірге жүрудің қызығы мол еді, кейін еске алатын жайлар көп кезігетін. Нутомен бірге болудың маған тағы бір ұнаған себебі, екеуіміз ұрысыспайтынбыз, ол маған досы секілді қарайтын. Сол кездің өзінде-ақ дөңгелек мысық көзі мысымызды басып тұратын. Не жайында әңгіме соқпасын мейлі, аяқтай келе қашанда: "Өтірік айтсам, оңбай кетейін", дегенді қосып қоятын.

Сөйтіп, жұрттың: "Өйттім, бүйттім, тамақ іштім, шөл қандырдым", деген секілді әңгіме айтқанда құр босқа ауыз ауыртып сөйлемейтінін, әлдененің аужайын аңғару үшін, дүние-жалғанның жұмбағын түсіну үшін сөйлейтінін ұғына бастадым. Бұрын бұл жайында ешқашан ойланбағам. Жаздың күні кейде түні бойы қарағай түбінде отыратынбыз. Верандада — қасында өгей шешелері бар Ирена мен Сильвия тұрады, ал Нуто бәрімен қалжыңдасады, бәрін мазақтайды, басқа қоныстарда қандай оқиға болғаны жайында, айлакерлер мен ақымақтар жөнінде, музыканттар турасында, поппен кімнің не туралы келісім жасағаны хақында әңгіме айтады, не нәрсені сөз етпесін мейлі, ересек адамның пайым-парасатын байқатады.

Маттео ағай оған:

— Солдатқа алғанда неғыларыңды, қалай әндетеріңді көрер ме едім! Полкта жыныңды ә дегенше болмай қағып алар, — дейтін.

Ал, Нуто оған былай деп жауап қайтаратын:

— Бәрін түгел қаға алмайды. Біздің мына жүзімдіктерден жын дегенді қанша керек болса сонша жамап аласың.

Осындай сөздерді тыңдау, Нутоның досы болу, онымен сырласу мен үшін шарап ішумен немесе музыкаға шаттанумен бірдей рақат болатын. Тек әлі бала екеніме, жалшы боп жүргеніме, Нуто сияқты сөйлесе білмейтініме ұялатынмын және өздігімнен ешқашан ештеңеге қол жеткізе алмайтындай көретінмін. Бірақ ол маған сенім білдіретін, мені кернейде ойнауға үйреткісі кеп жүргенін айтқан, Канеллидегі мерекеге өзімен бірге ала баруға және нысанаға он рет қатарынан оқ атқызуға уәде берген. Адамды оның кәсібіне қарап емес, қалай жұмыс істейтініне қарап бағалау керек, дейтін; кейде ертеңгілік іскенжеге барып жұмысқа кірісуге сондай құлшынатынын, үстелшені көркем етіп жасауға сондай аңсары ауатынын айтатын.

— Неден қорқасың сонша? — дейтін ол — Істің өзі-ақ саған жөн сілтейді. Тек онымен айналысар ынтаң болсын. Өтірік айтсам, оңбай кетейін...

Жылдар өте келе Нутодан көп нәрсені үйрендім, әлде, бәлкім, ер жетіп келе жатқандықтан әрненің аужайын өзім түсіне бастаған да шығармын. Бірақ, Николеттоның сұмпайы біреу екенін маған ұғындырған осы Нуто болатын.

— Ол нағыз надан, — деді маған Нуто. — Альбада тұратынына, күнде бәтеңке киіп жүретініне, ешкім өзін жұмыс істеуге мәжбүр етпейтініне бола өзін бізден — шаруалардан артық санайды. Ата-анасы оны мектепке жібереді, ал шын мәнінде оны бағып-күтіп отырған сенсің, өйткені солардың отбасы иелігінде жұмыс істейсің. Бірақ, мұны ол түсінбейді.

Сондай-ақ, пойызға отырып қалаған жеріңе баруға болатынын да, темір жол түгесілсе — кеме сапарға аттанатын порттар барын да айтқан басқа біреу емес тап осы Нуто еді; күллі әлемді жол торлап алған, порт барлық жерде бар, адамдар төрткіл дүниені кезіп саяхат жасайды, пойыздар мен кемелер белгіленген уақытта жолға шығады, дейтін. Бірақ, қай жерде болсын, әйтеуір біреу билік жүргізеді, сұңғыла мен су миды қай жерден болса да кездестіресің, дейтін. Маған неше түрлі елдің атауын үйретті, газет оқыған жөн екенін, одан не қилы нәрсе жайында мәлімет алуға болатынын түсіндірді. Егістікте жұмыс істеп жүрген шағымда, қайнаған ыстықта жолдың үстіне итіне төнген жүзімдіктің арам шөбін отап жүрген кезімде, алқапты түгел тітіренткен тарсыл-гүрсілге құлақ тосып қалатынды шығардым, — пойыз Канеллиге қарай немесе кейін қарата кетіп бара жататын, мен кідіріп, кетпенге сүйеніп тұрған күйімде вагондар мен ауада сейіліп бара жатқан түтін шумақтарын көзбен шығарып салатынмын; Гаминелла жаққа, Нидо қамал-сарайы жаққа көз тігетінмін, Канелли мен Каламандран жаққа, Калоссо жаққа көз жіберетінмін, сонда өзімді шараптан сіміріп алғандай, басқа адамға айналғандай, Нуто секілді ересек боп кеткендей, одан еш жерім кем еместей және күндердің күні болғанда пойызға отырып басым ауған жаққа тартып кететіндей көретінмін.

Канеллиге де велосипедпен талай барып қайтқам, Бельбоның үстіндегі көпірге тоқтағам, бірақ қаладан өзімді Нуто жолықтырып қалған сол күн өзім үшін онда алғаш рет аяқ басқан күн секілді жадымда қалды. Ол қалаға әкесіне әлдебір құрал сатып алмаққа барған екен, дүңгіршектің жанынан мені көріп қалыпты — әдемі суреті бар ашық хаттарды қарап тұр екем.

— Сөйтіп, саған да сигарет сататын болғаны ма? — деген дауысты естідім ойда жоқ жерде желке тұсымнан. Ыңғайсызданып қалдым. Шын мәнінде басқа мәселеге — екі сольдоға түрлі-түсті қанша шар алуға болатынына бас қатырып тұрғам. Тап сол күннен бастап шар ойнаудан тыйылғам. Сосын екеуіміз қыдырдық, жұрттың кафеге кіріп-шығып жатқанына көз жібердік. Канеллидегі кафе — біздің селолық остерия емес, онда шараптан басқа да сан алуан ішімдік бар. Көшеде жігіттердің әңгімесіне құлақ түрдік — олар өз шаруаларының жайын байыппен әңгімелеп бара жататын және таудың өзі орнынан қозғалып кетердей көрінетін былапыт сөзді де байсалды кейіпте былш еткізе салатын. Витриналардың бірінде кеме мен аппақ шағалалар бейнеленген плакат ілулі тұр еді: мұның саяхат жасауға, жер-жаһанды аралап көруге құштар жандарға арналғанын Нутодан сұрап жатпай-ақ түсіне қойдым. Кейін Нуто екеуіміз осы плакат жайында сөйлескенімізде ол маған өзіміз көрген бір жігіттің — галстук таққан, үтіктелген шалбар киген ақсары жігіттің — осындай кемемен саяхатқа шыққысы келетіндер алдын-ала келісім жасайтын кеңседе қызмет істейтінін айтты.

Оған қоса, Канеллиде үш, әйтпесе тіпті төрт әйел мініп қыдырыстайтын жеңіл арба бар екенін, әйелдер көшелерді аралап отырып вокзал жанынан өтетінін, әулие Анна шіркеуіне дейін баратынын, тас жолмен әрлі-берлі жүрген соң кафеге кіріп, не түрлі ішімдік ішетінін де сол күні білдім — мұндай серуен өздерін көрсетіп, клиент тарту үшін жасалады екен.

— Мұны олардың қожайыны ғой ойлап тапқан. Ақшасы барлар және, әрине, қартайып отырмағандар, кейін Виллановадағы үйге соғып, солардың біреуімен қойындасып қайтады.

— Канеллидегі барлық әйел осындай ма? — деп сұрадым Нутодан, мәселенің аужайын ұққаннан кейін.

— Өкінішке қарай, барлығы емес, — деп жауап қатты ол — Бәрі бірдей жеңіл арбамен қыдырыстамайды.

Он алты-он жетілердегі кезімде, — ал, Нутоны таяу күндерде солдатқа әкеткелі жатқан, — жер қоймадан кезекпен-кезек шарап таситынбыз, өзен жағасына кететінбіз, күндіз қамыс арасына кіріп алатынбыз, айлы түндерде жүзімдіктің жиегіне жайғасатынбыз, шарапты шөлмектің аузынан сылқытып, қыздар жайында әңгіме көйітетінбіз.

Ол кезде әйел атаулының әдеті бір ыңғайда болатынына, бәрі де еркек іздейтініне сенбеуші едім. Сірә, солай болу керек те шығар, дедім ойлана келіп, бірақ мені бәрінің, тіпті асқан сұлу, асқан бай әйелдердің де ойында бір-ақ нәрсе тұратыны таңғалдырған еді. Ол кезде оншалықты ашық ауыз емес едім, біраз нәрседен құлағдар боп та үлгергем, Ирена мен Сильвияның біресе ананың, біресе мынаның соңынан жүгіріп жүргенін білетінмін және көргенмін де. Сөйте тұрғанымен, бұл мені қатты таңырқатқан. Нуто сонда маған:

— Енді қалай деп ойлап едің? Ай жұрттың бәріне жарығын төгеді, жаңбыр жұрттың бәріне жауады, аурудан ешкім қашып құтыла алмайды. Мал қорада тұрсын мейлі, кең сарайда тұрсын мейлі жұрттың бәрінің қаны — қызыл, — дегенді айтқан.

— Ендеше, священник неге мұны күнә дейді?

— Жұма күндері — күнә, — деп жауап қатты Нуто ернін сүртіп жатып. — Бірақ, тағы да алты күн бар емес пе.

XVIII

Міне, енді басқалар секілді мен де жұмыс істей бастадым, кейде тіпті Чирино да айтқан сөзіме құлақ асатын болды. Маттео ағаймен оның өзі сөйлесті: егер балалармен бірге құстың ұясын бұзуға зыр-зыр қашқанын қойып, қоныста болып, өнімді көбейтуге қам жасағанын хош көрсең бұған жалақы белгілеуің керек, деді.

Қазір мен кетпен шабатынмын, күкіртті қалай пайдалануды білетінмін, соқамен жер жыртатынмын, мал жайғайтынмын. Жұмыста жан аярлық жасағам жоқ. Ағаштарды будандастыруды үйрендім — бақта әлі күнге дейін өсіп тұрған өрік ағашының қалемшесін алқорыға өзім будандаған едім. Бір жолы Маттео ағай мені верандаға шақырып алып, сондағы синьора мен Сильвияның көзінше Кіндікатамның жағдайын сұрады. Сильвия шезлонгта жөке ағаштарының ұшар басына көз тігіп, ал синьора бірдеңе тоқып отыр еді. Сильвияның көйлегі қызыл, ал шашы қара болатын, бойы Иренадан аласалау еді, екеуі де өгей шешелерінен әлдеқайда әдемі-тұғын. Ол кезде екеуінің де жасы жиырмаға әлі тола қоймаған. Кейде жүзімдікте жұмыс істеп жатасың, ал ана екеуі қол шатыр ұстап қыдырыстап жүреді, сен оларға қолың жетпес қос шабдалыға қарағандай аңтарыласың — бұтағы тым биікте. Олар бізге жүзім үзісуге келгенде мен Эмилияның қатарына өтіп кететінмін де, бұларда ешқандай шаруам жоқтай ақырын-ақырын ысқырумен болатынмын.

Кіндікатаны содан бері көрмегенімді айтып, Маттео ағайдан өзімді неге шақырғанын сұрадым. Шалбарымның тотияйынға былғанғаны, бетімнің де кір-қожалақ екені өкіндіріп тұрған — бұл арада әйелдер отырар деп ойламағам. Маттео ағайдың мені қысылшаң күйге түсіру үшін әйелдердің көзінше әдейі шақыртқанын қазір жақсы түсініп жүрмін ғой. Бірақ, сол арада, көңілімді көтеру мақсатында, Эмилияның Сильвия жайында бізге: "Ә, ана қыз ба! Ол іш көйлексіз ұйықтайды", дегенін еске алумен болғам.

— Жұмысқа жалқаулығың жоқ, — деді Маттео ағай маған сол күні, — Кіндікатаның жүзімдіксіз қалуына қалай жол бердің? Өкінбейсің бе соған?

— Бүгінгінің балдарын қой, — деді синьора, — Бесіктен белі шықпай жатып күнбе-күндік ақыны талап етеді.

Кірерге жердің тесігін таппадым. Шезлонгта отырған Сильвия көзін алайта қарап, әкесіне әлдене айтты. Сосын:

— Тұқым әкелуге Канеллиге біреу кетті ме? — деп сұрады. — Нидода қалампыр гүл жарыпты.

Ешкім оған: "Ендеше, өзің бара қойсаңшы", деген жоқ. Ал, Маттео ағай маған қарап:

— Жүзімдік қалай? Бітірдіңдер ме? — деді.

— Кешке қарай бітіреміз.

— Ертең арбаларға арту керек...

— Басқарушы ойластырып жатырмын деді ғой...

Маттео ағай маған қайтадан көз тастап, жұмысың үшін ішер ас, жатар орын берілді, саған сол да жетеді, деді.

— Аттың көңілі тоқ, — деді ол маған, — ал ат сенен көп жұмыс істейді. Өгіздердің де көңілі тоқ. Мына балақайдың бізге келгенде қандай болғаны есіңде ме, Эльвира? Суық торғайдан аумайтын еді ғой. Ал енді қазір қара, қандай дәу жігіт болғанын, монах сияқты бордақыланып біткен. Сен, байқа, сақ бол, — деді ол маған, — әйтпесе, сені рождествоға сойып аламыз.

— Сонымен, Канеллиге ешкім бармайтын болды ма? — деп сұрады Сильвия.

— Жіберсеңші мынаны, — деді синьора.

Верандаға Сантина жүгіріп кірді, өкшелей басып соңынан Эмилия еріп келеді. Сантинаның аяғында қызыл бәтеңке бар еді, ал шашы ақсары, жіп-жіңішке болатын. Ботқа жеуден бас тартыпты. Эмилия оны үйге әкетпек боп әуре боп жатты.

Маттео ағай орнынан тұрды.

— Қане, Санта, Сантина, келе ғой маған, жеп қояйын сені.

Ол қызын еркелетуге кірісті, мен не кетерімді, не қаларымды білмей дал болдым.

Әйнектер тап-таза боп жарқырап тұр еді, Бельбоның ар жағынан, алыстан, Гаминелланы, қорыс боп өскен қамысты, біздің үйдің тұсындағы жағалауды ажыратуға болатын. Мэрия төлеп тұрған бес лира есіме түсті.

Қызын қақпақылдап жатқан Маттео ағайға:

— Неғылайын, ертең Канеллиге барайын ба? — дедім.

— Сильвиядан сұра.

Бірақ Сильвия бұл кезде кенереден асылып, өзін күте тұруды сұрап айқайлап жатыр еді. Қарағай жанынан Ирена мен тағы бір қыз мінген жеңіл арба көрінген. Әлдебір жас жігіт оларды вокзалға апара жатқан болатын.

— Канеллиге ала кетіңдерші мені! — деп айқайлады Сильвия.

Сәлден соң бәрі зым-зия жоқ болды. Синьора Эльвира кішкентай қызын ертіп үйге кетті, ал аналар мәз бола күлісіп жолмен тартып бара жатқан болатын.

Сол арада Маттео ағайға:

— Баяғыда жетімхана маған бес лира төлейтін. Өзім ондай ақшаны көрген емеспін, кім алып жатқанынан да хабарсызбын. Бірақ, менің еңбегіме бес лира аздық ететін шығар... Бәтеңке алуым керек, — дедім.

Сол күні кеште зор бақытқа бөлендім, ол жайында Чириноға, Нутоға, Эмилияға және жегін атқа айтып бердім: Маттео ағай маған айына елу лира төлеуге уәде берді және бәрі өз қолыма тиетін болды. Ақшаңды маған беріп қой, банкіде сақтағандай сақтаймын, деді Серафина.

— Қалтаңа салып жүрсең жоғалтып аласың.

Нуто осы арада тұрған; ысқырып жіберді де, банкідегі миллионнан қолыңдағы екі сольдо артық, дегенді айтты. Одан соң Эмилия менен сыйлық дәмететінін мәлім қылды, — қысқасы, түннің бір уағына дейін айлығымның жайы ауыздан түспеді.

Алайда, Чирино маған: ақша алатын болғандықтан енді еркектермен бірдей жұмыс істеуіңе тура келеді, деді. Ал, мен бойымда қандай өзгеріс болғанын түсіне алмадым: сол баяғы білегім, сол баяғы арқам, сол бұрынғыша мені Жыланбалық деп мазақтайды. Нуто маған: бұл жайында басыңды көп қатырма, саған елу лира беріп тұрса, кем дегенде жүз лираға жұмыс істеп жүргенің ғой, деген ақыл айтты, одан соң: кларнет сатып алуға қалай қарайсың, деп сұрады.

— Жоқ, ойнау қолымнан келмейді, — деп жауап қаттым мен. — Тіпті байқап та көргім жоқ. Сондай боп жаратылғанмын ғой.

— Оп-оңай нәрсе емес пе, — деп қарсылық білдірді ол.

Есіл-дертім басқада болатын: ол — ақша жинап алу, сосын тайып тұру еді! Бірақ жазда барлық ақшамды мереке кезінде жойып алдым, тирде нысана ату секілді түкке тұрғысыз нәрселерге босқа кетті. Сол тұста өзіме шаппа пышақ сатып алғам; бұл маған кешкісін Сан-Антонио жанынан жолдан күтіп тұратын Канелли балаларын қорқыту үшін қажет-ті. Ол кезде әлдебір жігіт би алаңдарына келгіштеп, қыздарға жиі қарағыштай бастаса-ақ болды, жергілікті балалар жұдырығын орамалмен орап алып, кешкісін оны жолдан тосып тұратын. Ал, қарттардың айтуынша, жас кездерінде жағдай бұдан да жаман болыпты — бірін-бірі өлтіріп, пышақтап кететін көрінеді. Жолда құлама жардың жиегіне қойылған кресті Камо жанынан әлі күнге дейін көруге болады — сол жерде екі жігітті арбасымен қосып құзға құлатып жіберіпті. Бірақ кейін үкімет тиісті шара қабылдаған, саясат жігіттерді сабасына түсірген: полициямен ауыз жаласып алған фашистер ол кезде кімді қаласа соны соққыға жығатын, нәтижесінде бәрі жуасып қалыпты. Қарттардың айтуынша, біршама тыныштық орнапты.

Нуто бұл мәселеде де менен жетік болатын. Сол кездің өзінде де оның бармайтын жері, тіл табыспайтын адамы болмайтын. Санта-Аннадан бір қызды кезіктіріп, оған түн жамылып барып жүрген сол қыста оған ешкім бір ауыз артық сөз айтқан жоқ, сірә, сол жылдары оның кларнетте ойнай бастағанының және футбол жөнінде ешкіммен өжектеспегенінің пайдасы тиген шығар, оның үстіне әкесін де жұрттың бәрі танитын — міне, осы себепті оны ешкім мазалаған жоқ, қалауынша қыдырып, қалауынша қалжыңдасумен болды. Канеллиде де танысы көп еді, жігіттер біреудің сазайын тартқызғалы жатқанын естісе болды-ақ, оларға өзі жетіп баратын, ұрсысып-керісіп, оларды миғұла, надан деп сөгетін, мұндай істермен осы үшін ақы алатындар айналыссын, дейтін. Бір сөзбен айтқанда, оларды ұялтатын. Иттер ғана келімсек иттерге тап береді, сендерді қожайын бір-біріңе әдейі айдап салып отыр, өйткені не істегісі келсе де ерікті, дейтін. Мақұлыққа айналып кетпегендеріңде, өзара пәтуаласып алып қожайынның өзіне тап берер едіңдер, дейтін. Мұндай ойдың басына қайдан келіп жүргенін білмеймін, шамасы, әкесі айтқан шығар немесе келімді-кетімділерден естіген болар. Ол айтатын: бұл да он сегізінші жылғы соғыс секілді — бірін-бірі түтіп жеуі үшін қожайын төбеттерді жұлыстырып қойған, ал өзі және басқа да қожайындар бәрін бұрынғыша билеп-төстей берген, дейтін.

Ол айтатын: егер газет оқысаңдар, — қазіргілерді емес, сол жылы шыққандарын, — дүниеде не көп — иттерді бір-біріне айтақтап отыратын қожайын көп екенін түсінер едіңдер, дейтін.

Сол тұста Нутоның бұл жайында көп әңгімелейтіні есімде. Ол кезде, тіпті ештеңеге көңіл қойғың келмегеннің өзінде де, көшеге шықсаң-ақ болды, кім-кімнің де қолында дауыл алдындағы бұлттан бетер қап-қара тақырыптары бар газет жүргенін көрер едің.

Енді қазір, қалтамда ақша пайда болғаннан кейін, Анжолина, Джулия, Кіндікаталар қалай тұрып жатқанын білуге аңсарым ауды. Тек оларға барып қайтуға уақыт таппай-ақ қойдым. Өнім жинау басталып, Коссанодагы жұрт жүзімін Канеллиге апаруға кіріскен кезде, оларды жанымыздағы жолмен өтіп бара жатқан жерінен тоқтатып, сұрастырумен болдым. Бір жолы солардың бірі маған ондағылардың мені ұмытпағанын, өзімді күтіп отырғанын, әсіресе Джулияның сағынғанын айтқан. Мұны естіген соң, қызалақтардың қалай тұрып жатқанын сұрадым. "Қайдағы қызалақ айтып тұрғаның, — деп жауап қатты маған жолаушы. — Олар әлдеқашан бой жетті. Өзің сияқты жалшылықта жүр". Сол арада Коссаноға міндетті түрде барып қайтуым керек деп ұйғарғам, бірақ жазда тіптен қол тимей қойды, ал қыста онда бару ақирет еді — екі арадағы жол өте нашар болатын.

XIX

Келесі базар күні Чинто "Анжело" қонақ үйіне өзім уәде еткен пышақты алуға келді. Маған бір баланың есік алдында күтіп тұрғанын хабарлаған, шықсам Чинто екен, үстіне мерекелік кәстөм, аяғына ағаш ұлтанды шәркей киіпті. Карта ойнап жатқан төрт жігітке қарап тұр екен.

— Әкем базардан кетпен сатып алуға кетті, — деді ол.

— Саған ақша керек пе әлде пышақ керек пе? — деп сұрадым.

Ол пышақты қалады. Сөйткен соң, біз күн сәулесіне шомылған алаңға шықтық, мата, қарбыз сатып жатқан қатардан өттік, сеңдей соғылысқан адамдар арасымен жүрдік, кенепке жайып қойылған не түрлі құрал-жабдықты, ілмектерді, шегелерді, түрендерді қарап өттік.

— Көрген бойда әкең пышақты тартып алады ғой. Оны қайда жасырасың? — дедім.

Чинто күлді, қас атаулыдан ада көзі ғана күлген-ді.

— Әкем жайында алаң болмай-ақ қойыңыз, — деді ол — Тартып алып көрсін, жарып өлтірем.

Пышақ сатып жатқан қатарға келген соң, оған: өзің таңдап ал, дедім. Чинто сенбей, аң-таң болды.

— Таңда, таңда, — дедім мен. Оның таңдаған пышағына өзім де қызығып кеттім: әдемі, үлкен, сарғыш түсті, серіппелі екі басы және тығын ашатын бұрғысы бар.

Сосын қонақ үйге қайтып келдік, сол жерде одан: әлгі шұңқырдан басқа карта тапқан жоқсың ба, деп сұрадым. Ол пышақты қолында ұстап жүр еді, бір ашып, бір жауып, алақанымен жүзінің өткірлігін байқап қояды. Маған: тапқан жоқпын, деп жауап қатты.

Оған Канелли базарынан кезінде осындай шаппа сатып алғанымды, тал кескенде керемет көмегі тигенін айтып бердім. Чинтоға жалбыз тұнбасын алдырттым, соны ішіп отырған кезінде одан: пойызға не автобусқа мініп көрдің бе, деп сұрадым.

— Қайдағы пойыз, — деп жауап қатты ол, — велосипедке де мініп көргем жоқ. Бірақ Моронеде тұратын Госто айтады, аяғың ауыратындықтан саған велосипед тебуге болмайды, саған мотоцикл керек, дейді.

Оған шағын жүк машинасымен Калифорнияда қалай сапар шеккенім жайында әңгімелей бастадым, Чинто мені зейін қоя тыңдады, карта ойнап жатқан әлгі төртеуге енді қайтып көз салған жоқ.

Сосын маған көзін бадырайта қарап:

— Бүгін футбол ғой! — деді.

"Сен оған бармайсың ба?" деп сұрамақшы едім, бірақ қонақ үйдің есігінен бұрынғыдан да бетер қарайып кеткен Валино төбе көрсетті. Чинто оның аяқ дыбысын естіп, осында келгенін өзін көрместен бұрын-ақ сезген-ді, сөйткен соң стақанды қойды да, әкесіне қарай жүгіре жөнелді. Екеуі алаң үстіндегі аптапты сағымға сіңіп ғайып болды.

Әлемді Чинтоның көзімен тағы бір мәрте байқастау үшін, өмір жолымды, — мейлі сондай әкемен болсын, мейлі сондай кемтар аяқпен болсын, бірақ дәл қазіргі білген-түйгеніммен, қорғана білетін қабілетіммен, — Гаминелладан сол секілді қайта бастау үшін ештеңеден аянып қалмас едім.

Чинтоға аяушылық білдіріп жүрген жоқ едім, кейде оған тіпті қызғанышпен қарайтынмын. Оның түнде қандай түс көретінін, алаңмен ақсаңдап бара жатқанда не жайында ойланатынын жақсы білетін секілді сезінетінмін. Бала кезде ақсаған емеспін, аяғымды сүйрете басқан жоқпын, дей тұрғанмен, әйелдер мен балалар тиелген, ызы-қиқы көңілді шуға толы арбалардың жолмен шұбырып Кастильонедегі, Коссанодағы, Кампеттодағы мерекеге, жәрмеңкеге, циркке кетіп бара жатқанына қандай күйінішпен қарап тұрдым десеңші, өйткені өзім Джулиямен және Анжолинамен бірге жаңғақ бауында, інжір ағашының көлеңкесінде, кішкене көпірдің кенересінде қала баратынмын, мені таусылып бітпейтіндей ұзақ жазғы кеш күтіп тұратын, сол баяғы аспанмен, сол баяғы жүзімдікпен оңаша қалатынмын. Сосын жұрттың жол бойымен ән салып, күліп, мәз-шат қайтып келе жататынын, Бельбоның арғы бетіне өтер кезде бір-біріне көңілді дауыспен қалай дыбыс беретінін түні бойы естіп отыратынмын. Мұндай кештерде алыстан жылтыраған оттарға, алыс жоталардағы алауға көз жіберіп тұрып, жоқ-жітік, кембағал, мүсәпірлігіме деген көкірегімді кернеген күйініштен жерге жата қап домалағым, ашу билеп, ыза қысып айқайды салғым келетін. Жазғы дүлей нөсер мерекенің берекесін кетіргеніне сондай қатты қуанушы едім.

Әйтсе-дағы, қазір осыны ойға алып отырғанда, сол күндердің өтіп кеткеніне өкінем және қайтадан тап сол кездегі қалпыма түссем деп армандаймын.

Сол бір тамыз айының кешіндегі Морадағы аулаға қайтадан тап болғым келеді-ақ. Сол кеште жұрттың бәрі Канеллидегі мерекеге кеткен, тіпті Чирино да, тіпті көршілер де, барлығы кеткен, ал аяғына ағаш ұлтанды шәркей киген маған: "Жалаң аяқ бармайсың ғой енді. Қал осында, үйді күзет", дескен. Ол менің Морадағы алғашқы жылым еді, сондықтан шатақ шығара алмадым. Бұл думан-тойды жұрт көптен күткен: Канеллидегі мереке қашан да қызықты өтеді, ұшар басына жүлде қойылған сабындалған бағана орнатылады, аяғына қапшық кигендердің жарысы болады, оған қоса футбол ойыны да өткізілмекші еді.

Қыздарын ертіп қожайындар да, құйттай қызалақты алып Эмилия да кетті; барлығы үлкен жеңіл арбаға жайғасты; үйдің есігіне құлып салынды. Мен итпен және өгіздермен бірге жалғыз қалдым. Әуелі біраз уақыт бақтың қоршауы жанында тұрып, жолмен өтіп бара жатқандарға қараумен болдым. Бәрі де Канеллиге бағыт алған-ды. Тіпті қайыршылар мен мүгедектерге де қызғанышпен қарадым. Сосын кіремітті сындыру үшін кесек таспен кептерхананы белдей бастадым, жарықшақтардың веранданың цемент еденіне құлап түсіп жатқанын естідім. Одан соң бәріне опық жегізбекші болып, бау-бақша пышағын алдым да, жүзімдікке қарай зыттым. "Үйді қасақана күзетпеймін. Өртеніп кетсін, тонап кетсін мейлі". Жүргіншілердің дауысы бұл арадан естілмейтін, ал мен үрей мен ызадан жылап жіберудің аз-ақ алдында тұрғам. Шегіртке қуып, ұстап алып аяқтарын жұлып тастадым. "Өздеріңе сол керек. Канеллидегі мерекеге неге бармай қалдыңдар?" дедім шегірткелерге. Содан соң өзіме мәлім боғауыздың бәрін айтып, бар дауысыммен айқайлаумен болдым.

Батылырақ болғанымда бақтағы гүлдерді де таптап тастар едім. Ирена мен Сильвияның әлпетін көз алдыма елестетіп, өзіме-өзім: "Олардың менен несі артық?.." дей бердім.

Қақпа алдына жеңіл арба келіп тоқтады.

— Үйде кім бар? — деп дауыстады әлдебіреу. Арбада Ницца-Монферратода тұратын екі офицер отыр еді, бұлардың верандада қыздармен бірге болғанын көргем. Бастырманың астына бұғына қалдым.

— Біреу бар ма үйде? Синьориналар! — деп айқайлады олар. — Синьорина Ирена!

Ит үріп қоя берді, ал мен тіл қатпадым.

Олар кетіп қалды, арқамнан жүк түскендей болды. Қарашы, жексұрындардың дәмесін, дедім іштей. Сосын үйге кіріп, бір тілім нан жедім. Жер қойма құлыптаулы еді, бірақ шкафта, пияз арасында, бір шөлмек жақсы шарап тұрған, соны алдым да, нарғызгүл көшеттерінің арт жағына жайғасып, түбіне дейін тауысып ішіп қойдым. Басым айналып, ішінде шыбын ызыңдап жүргендей гуілдеп кетті. Бөлмеге қайтып оралып, бөтелкені еденге, мысық құлатқан тәрізді көрінетіндей етіп шкафтың жанына лақтыра салдым, еденге су төктім. Сөйттім де, шөп қораға ұйықтауға кеттім.

Кешке дейін масаң күйде жүрдім; мас болғаныма қарамастан өгіздерді суардым, астын тазалап, шөбін салдым. Жолда қайтадан жүргінші пайда бола бастады; шарбақтың бер жағында тұрып алып олардан бағанға қандай жүлде байланғанын, қапшықпен жаяу жарыс өткен-өтпегенін, кім жеңгенін сұрастырумен болдым. Жұрт ықылас білдіре тоқтап жатты — бұрын менімен ешкім бұлайша ұзақ әңгімелеспеген. Бұдан соң өзім де өзіме басқа біреу секілді көріне бастадым, тіпті ана екі офицермен сөйлеспегеніме, қыздарымыздан оларға не керек бола қалғанын сұрамағаныма, бұларды Канеллидегі әлгі бір әйелдердің санатына қосатын-қоспайтындарын білмегеніме өкініп те қалдым.

Мораның ауласы адамға толғанға дейін мереке жайындағы әңгімеге әбден қаныққаным сонша, ол жайында Чириномен, Эмилиямен, кім кездессе сонымен, құдды бір қатысып келген кісіше әңгіме-дүкен құра алатын болғам. Кешкі тамақтың үстінде тағы шарап іштім. Үлкен арба түннің бір уағында оралды, мен әлдеқашан ұйықтап қалғам; түс көріппін, түсімде Сильвияның жалаңаш арқасымен бейне жүлдесі бар бағанмен өрмелегендей жоғары өрмелеп бара жатыр екем. Чириноның тұрып, қақпаны ашуға кеткенін естідім, дауыстарды, есіктердің сартылын, аттың алқына тыныс алғанын құлағым шалды. Екінші бүйіріме аунап түстім де, бәрі түгел үйге оралғаны қандай жақсы болды, деп ойладым. Ертең тұрамыз, аулаға шығамыз, сосын мен жұрттан мереке жайында әлі де ұзақ сұрастырып, айтылған әңгімелерді тыңдайтын болам.

XX

Өткен күндердің бір жақсылығы, әйтеуір, бәрі өз кезегімен орын ауыстырып жататын және жылдың қай маусымының да өз дәстүрі мен өз қуанышы болатын. Барлығы да егістіктегі жұмысқа, жиналған өнімге, ауа райына байланысты еді. Күзді күні ас үйге балшыққа былғанған шәркеймен келіп кіретінбіз; таңның атысынан соқа соңында жүрген соң кешке қарай арқаң иліктірмей қояды, қолың ойылып қалады. Міне, жер жырту да тәмамдалды, енді көп күттірмей қар жауа бастайды. Сөйтіп, күндеріміздің бәрі жексенбіге айналады — қуырылған каштан шайнаудан аузымыз босамайды, отырмаққа барамыз, жоқтан өзгені айтып мылжыңдасамыз, ал жұмыс жайына келсек — ара-тұра мал қорасына бас сұғасың да қоясың. Қыс кезінде атқарылатын жұмыстың соңғы күндері әлі есімде, "ит басына бергісіз күндерді" де — қаңтар айындағы қақаған суықты біздің өңірде осылай атайтын — ұмытқан жоқпын. Ылғал тартып, қарайып кеткен жапырақтар мен жүгері тазартудан қалған қалдықтарды телімдерге апарып тау-төбе ғып өртейтінбіз; бұлардың түтіні отырмақты, көңілді түндерді, мамыражай ауа райын емексітетін.

Қыс айлары — Нутомен достығымның ең тәуір кезеңі болатын. Ол шын мәніндегі ересек жігітке айналған еді. Кларнетте ойнайтын: оны вокзал жанындағы оркестрге алған, жазда айнала-төңіректі шарлап тентіреп кететін; тек қыста ғана қашанда жақын маңайдан табылатын; онымен үйінде, Морада, көрші қоныстарда кездесіп жүрдім. Үстінде ақшылтым жасыл күпәйке болатын, велосипедшілер кепкісін көзіне түсіре киіп алатын, айтпайтын әңгімесі де жоқ-ты: әлдебір жерде әлдебіреулердің ағашта қанша алмұрт өсіп тұрғанын есептеп шығаратын машина ойлап тапқанын, Канеллиде ұрылар пайда болып, түнде қоғамдық дәретхана күркесін алып кеткенін, Калоссодағы бір шаруаның өзі жоқта балалары бір-бірін тістеп тастамасы үшін үйден шығарда оларға тұмылдырық кигізіп кететінін сол айтқан-ды. Білмейтіні жер астында еді-ау! Кассинаскода бір адам бар екен, жүзім сатудан түскен жүз лиралық қағаз ақшаларын қамыс бойраға жайып, бүлініп кетпесін деп күнде таңертең күнге кептіретін көрінеді. Ал Куминиде тұратын, асқабақтай жарығы бар бір әпенді денемде желін пайда болды деп ұйғарып, әйелінен өзін саууды өтініпті. Ал екі мешкей мынадай кепке кезігіпті: екеуі ешкінің етіне мелдектей тойып алыпты, сосын — ал, керек болса! — бірі секектей жүгіріп, маңырай бастапты, ал екіншісі маңдайына мүйіз өсіп шыққандай, көрінгенді сүзуге кірісіпті. Нуто қалыңдықтар жайында, өтпей қалған үйлену тойлары жөнінде, үйінің астындағы төледен өлік табылған шаруалар турасында әңгімелейтін.

Күз айларынан бастап қаңтарға дейін балалар шар, ал ересектер карта ойнауға кіріседі. Нуто барлық ойынды білетін, бірақ бәрінен де фокус көрсетуді ұнататын: ойлаған картаңды көп картаның ішінен бірден суырып беретін немесе оны қоян құлағының қалтарысынан тауып ала қоятын. Ол таңертең келетін, мені қырманда күнге шуақтап отырған жерімнен жолықтыратын, сосын сигаретті ортан белінен сындыратын да, екеуіміз шылым шегуге кірісетінбіз.

— Жүр, үйлеріңнің шатырында не барын көрейік, — дейтін ол.

Шатырдың жоғары жағындағы кептерхананың бәлекей мұнарасына кішкене сатымен көтеріліп, сол жерде екі бүктетіліп отыратынбыз. Сонда ескі сандық тұратын, пайдаға жарамай қалған рессорлар, неше алуан ескі-құсқы нәрселер, жылқы қылының будалары жататын; Сальто жотасына қарайтын кішкене дөңгелек терезесі Гаминелладағы үйіміздің терезелерін еске салатын. Нуто сандықты ақтаратын — онда парақтары бейне тат басқандай сарғайып кеткен, тоз-тозы шыққан кітаптар, шаруашылық шығыны жазылған дәптерлер, жыртылған суреттер жататын. Ол бұл кітаптарды іріктеп, зеңін сүртіп тазартатын; бұларға жанасып кеткеннің өзіне қолың мұздап сала беретіндей көрінетін. Мұның бәрі қариядан — Маттео ағайдың әкесінен қалған дүниелер еді, ол кісі Альбада оқыған болатын. Онда латын тілінде жазылған кітаптар да, дұғалар жинағы да, маврлар жөніндегі, таңғажайып хайуанаттар жайындағы кітаптар да бар еді — пілдер, арыстандар және киттер туралы мен сол кітаптардан білдім. Нуто біреуін таңдап алып, күпәйкесіне жасырып үйіне алып кететін.

— Бұлардың бәрібір мұнда ешкімге қажеті жоқ, — дейтін.

— Саған бұл кітаптардың не керегі бар? — деп сұрадым бірде одан. — Сендер онсыз да газет жаздырып аласыңдар ғой.

— Ол газет, ал мынау кітап, — деп жауап қатты ол — Шамаң келгенінше оқи бер. Оқымайды екенсің — қайыршы әрі қараңғы қалпыңда қалып қоясың.

Баспалдақ алаңымен өтіп бара жатып Иренаның күйсандықта ойнағанын тыңдайтынбыз; күн шуағы мол ертеңгілік шақта ол әйнектелген есікті ашып қоятын, ондайда музыка верандадан да, жөке ағаштарының жанынан да естіліп тұратын.

Мына қара сандықтың оның ұзын да аппақ саусақтарына бойұсынып қалай әндететіні, кейде тіпті әйнек дірілдеп кететіндей күркіреген дыбыс шығаратыны мені сондай таңдандыратын. Нутоға айтқызсаң — ол өте жақсы ойнайтын көрінеді. Музыкаға оны Альбада бала кезден баулыпты. Ал, ана Сильвия болса, тек клавиштерді соққылап, әуен ырғағын бұзып аңырата беруді ғана біледі. Сильвия апасынан бірер жас қана кіші еді, олар баспалдақпен жоғарыға жүгіре басып көтерілетін; сол жылы Сильвия велосипед теуіп жүрді, станса бастығының баласы оны ершікке отырарында сүйемелдеп жіберетін.

Пианиноның дыбысын естісем болды-ақ, қолымды айналдыра қарай бастайтынды шығардым. Ақсүйектерден, жалпы мынадай әйелдерден айырмам жер мен көктей екені айтпаса да белгілі еді. Қара жұмыспен айналысуды қойғаныма жиырма жыл болғанына, маңызды хаттарға қол қойып жүргеніме қарамастан, тіпті осы күнде де қолыма көз салсам-ақ болды, өзімнің ақыры синьорға айналмағанымды аңғаратынмын, кетпенмен жұмыс істегенімді кез-келген адам түсіне қоятын. Алайда, бұған тіпті әйелдердің өзі де мән бермейтінін қазір жақсы білем ғой.

Нуто Иренаға нағыз әртісше ойнайтынын, оны таңертеңнен кешке дейін тыңдауға әзір екенін айтты. Сол-ақ екен, Ирена оны верандаға шақырды (мен де олармен бірге кеттім), сосын әйнектелген есікті ашып қойып, ең қиын, ең көркем дүниелерді орындай бастады; үйдің ішін дыбыс кернеп кетті, сірә, тіпті жолдың жиегіне келіп тірелетін сонау алыс жүзімдіктерге дейін жеткен шығар. Нуто, бейне дәл осы қазір кларнетте ойнағалы тұрғандай ернін шүртите тыңдап отырды, ал мен бөлмеге көз жіберіп, гүлдерге, айналарға, Иренаның оқтаудай тік арқасына, оның тынымсыз қимыл үстіндегі қолына, нотаға қарай еңкейген басына, ақсары шашына қарап отырдым. Сондай керемет ұнап тұр еді ол маған!.. Оған қоса, көз алдымда жота, жүзімдіктер, өзен жағасы көлденеңдеумен болды. Иә, бұл саған жәрмеңкедегі оркестр емес — бұл музыка басқа нәрсені баян етеді, ол Гаминелла үшін, Бельбо жағасындағы ағаштар үшін шығарылмаған, ол бізге арналмаған. Алыста, Сальтодағы қоныстан Канеллиге бара жатқан жолда, шынар ағаштар арасынан Нидо қамал-сарайы қызартып көрінеді. Иренаның музыкасы, міне, осы қамал-сарайға, Канеллидегі мырзаларға бағышталған, бұл соларға лайық.

— Жоқ, — деп айқайлап жіберді Нуто оқыстан. — Қате!..

Ирена қатесін дереу жөндеп, ойынын жалғастыра түсті, тек болар-болмас қызарып кетті де, оған көз тастап қойып күліп жіберді. Сосын Нуто бөлмеге кіріп, нота парақтарын аударып, онымен дауласа жөнелді, одан соң Ирена қайтадан ойнай бастады. Мен Нидо қамал-сарайы жақтан, Канелли жақтан көз аудармай верандада отырдым да қойдым.

Жоға, Маттео ағайдың бұл қыздары маған арналмаған, тіпті Нутоға да арналмаған. Олар дәулетті, олар шектен тыс сымбатты әрі сұлу. Олар офицерлермен, мырзалармен, жер өлшеушілермен, жалпы бізден ересектеу жігіттермен шүйіркелесуге лайық. Кешкілік Эмилиямен, Чириномен, Серафинамен бас қосқанымызда бірі болмаса бірі Сильвияның қазір кіммен серуендеп жүргенін, Иренаның кімге хат жолдайтынын, оларды кеше кешкісін кімнің шығарып салғанын жыр ғып айтып отыратын. Оған қоса, иелікті бөлшектеп әкетеді деп өгей шешелерінің оларды күйеуге бергісі келмейтіні, өз қызы Сантинаның жасауы молырақ болғанын қалайтыны жайында да әңгіме айтылып қалатын.

— Иә, ұстап көр үйде мұндай екі бойжеткенді, — дейтін басқарушы.

Мен үнсіз тыңдайтынмын; жазғы кештерде, Бельбо жағасында отырып Сильвия жөнінде ойлайтынмын. Ақ сары өңді Ирена сұлу жайында армандауға да батпайтын едім. Бір күні Ирена Сантинаны өзен жағасындағы құмайтта ойнатуға алып келді. Ол жерде менен басқа жан жоқ еді, Иренаның қызалақпен бірге қалай жүгіре басып өзенге келгенін, қалай судың нақ жиегіне барып тоқтағанын көрдім. Аюбадам бұтасының тасасына бұғына қалдым. Сантина арғы беттегі әлденені нұсқап айқайлай бастады. Сөйткен соң Ирена кітабын бұтаның түбіне қоя салды да, еңкейіп төплиі мен шұлығын шешті. Белдемшесін тізесіне дейін түріп алып, аппақ балтырын жарқыратып аяғын суға малды, алтындай сары шашы иығына төгіліп тұрды. Асықпай, сақтана басып өзенді кешіп өте бастады. Одан соң Сантинаға "отырған орныңнан қозғалма" деп айқайлады да, өзі табан жапырақтарды жұла бастады. Осының бәрі күні кеше ғана болғандай әлі күнге көз алдымда.

XXI

Арада бірнеше жыл өткен соң, Генуяда солдаттық кызмет атқарып жүргенімде, маған Сильвияға ұқсас бір қыз кезікті, бұл да сондай қараторы, бірақ одан толықтау әрі айлакерлеу болатын. Мораға келгенімде Сильвия мен Ирена нешеде болса, бұл да ол кезде сонша жаста еді. Мен полковниктің атқосшысы боп жүргем, ол кісі теңіз жағалауындағы шағын үйде тұратын. Мені бағбандық жұмысқа алған. Мен бақта жұмыс істедім, пеш жақтым, ваннаға су жылыттым, ас үйге қолғабыс еттім. Тереза оның күтушісі еді, деревнялық сөйлеу мәнерімді мазақтап тыным бермейтін. Әр сөзімді келеке ғып күлумен болған сержанттардан аулақ жүруді көздегендіктен де осы атқосшылыққа кеткем. Мен оның көзіне қадала қарайтынмын. Қалыптасқан әдетім сондай еді — қарайтынмын да, үнсіз тұра беретінмін. Ал, өзім жұрттың не айтып жатқанына құлақ түріп, көп сөйлемейтінмін, сөйтіп күн сайын өзіме пайдалы бірдеңені көңіліме түйіп алатынмын.

Тереза ішек-сілесі қата күлетін, көйлегіңді жуатын қыз таптың ба, деп сұрайтын.

— Ол Генуяда емес, — дейтінмін. — Қызым бар, бірақ бұл жерде емес.

Мұны естіген ол: демек, бірер күндік демалысқа шыққанда іш киімдерің түйілген буманы өзіңмен бірге ала кетеді екенсің ғой, деп тықақтайтын.

— Деревняға қайтып бармаймын. Осында, Генуяда, қалғым келеді, — дейтінмін мен.

— Ал, қызыңды қайтесің?

— Түкіргенім бар, қыз деген Генуяда да жеткілікті.

Ол сықылықтай күледі, әлгі қыздың қандай екенін білгісі келеді. Сол арада мен де күлем, өзім де білмеймін, деп жауап қайтарам.

Онымен тар төсекте табысқаннан кейін, түн жамылып қуықтай бөлмесіне барып жүрген кезімде, ол біресе қалжыңдап, біресе шындап: қолыңнан келетін кәсіп жоқ, Генуяда немен шұғылданасың, неліктен үйіңе қайтқың келмейді, деп мені жиі-жиі сұрақтың астына алатын.Өйткені, мұнда сен барсың, деп жауап қайтаруыма болатын. Бірақ алдаудың қажеті жоқ еді, онсыз да құшақтасып жатқанбыз. Генуяның өзі маған тарлық етеді, Генуяда Нуто да болған, мұнда жұрттың бәрі болған, Генуя мені жалықтырып бітті, әрменірек барғым келеді, деуіме болатын. Өйтсем ол долданып шыға келер еді, ұрыс-керіс бастар еді, сенің де басқалардан артық ештеңең жоқ, дер еді. Басқалар, деп түсіндірдім оған бір жолы, Генуяда қуана-қуана қалып қояды, осында арнайы келеді. Менің кәсібім бар, бірақ мұнда, Генуяда, оның түк пайдасы жоқ. Маған осы кәсібімнен табыс түсетіндей жерге бару керек. Тек алысыраққа, деревнямның адамдары аяқ баспаған жаққа аттануым керек, дедім.

Тереза әкем де, шешем де жоқ екенін білетін, оларды неге іздеп табуға тырыспайсың, ең болмаса шешеңді тауып алғың келмей ме, деп сан қайталап сұраған.

— Сірә, сенің бойыңдағы қан — қаңғыбастың қаны шығар, — дейтін ол. — Сен, шамасы, сыған шығарсың, әне шашың да бұйра-бұйра...

Эмилия — мені Жыланбалық атандырған сол ғой — әрдайым маған: әкең — жәрмеңкедегі акробат, ал шешең — Ланга тауында өскен шыбыш, дегенді айтатын. Мен күліп, жоқ, поптан туғанмын, деп жауап қайтаратынмын. Ал Нуто сол кездің өзінде-ақ: "Неге олай дейсің?" деп сұрайтын. — "Оңбаған біреу боп өсіп келе жатқандықтан солай дейді", деп салатын Эмилия. Ондайда Нуто: ешкім де сұмпайы, мейірімсіз, бұзақы болып тумайды; адамның бәрі өмірге терезесі тең дәрежеде келеді; оның жаман адамға айналатын себебі, оған жаман тәрбие беріледі, деп айқайды салатын. Мен оған: "Ана жарымес Танолаға қарасайшы — ол тап сондай боп туған", деп қарсылық білдіретінмін. "Жарымес — мейірімсіз деген сөз емес, — деп жауап қайтаратын Нуто. — Надандар оны келемеж қылады, соған ол тас-талқан болады".

Мұның барлығы жайында тек әйелмен оңаша қалған кезде ғана ой кешетін едім. Арада бірнеше жыл өткенде — Америкада жүргенде — ондағылардың бәрі өңкей тексіз келімсектер екеніне көзім жетті. Ол кезде Фреснода тұрғам, талай әйелмен төсектес болғам, алайда бірде-біреуінен әке-шешесі қайда қалғанын, туып-өскен жері қайда екенін сұрап біле алмадым. Олар жалғыз тұратын, бірі консерві фабрикасында, бірі кеңседе жұмыс істейтін. Розанна мұғалима болатын, алайда Фресноға киножурналда жұмыс істей алады деген кепілдік хатпен келген-ді, қайдан келгені де белгісіз, әйтеуір бидай өсіретін бір штаттан. Бұрынғы өмір-тіршілігі жайында ол маған ақыры ештеңе айтпады. Бар-жоғы тек көп қиындықты бастан кешкенін мәлім қылды — а hell of a time. Дауысының қырылдаңқырап шығатыны, ауық-ауық шіңкілдеп кететіні, бәлкім, содан шығар. Әділін айтқанда, мұнда да, әсіресе, жаңа үйлер орналасқан жотада тұратын жұрттың отбасында да, адам құрамы мол болатын; жазғы кештерде фермалардың, жеміс шырынын шығаратын заводтардың алдынан ызы-қиқы шу естіліп жататын; әуеде жүзімдік пен шарап жидектерінің таныс иісі қалқитын, балалар мен қыздар көшелер мен аллеяларда топ-топқа бөлініп топырласып жүретін, бірақ бұлардың бәрі мексикан, итальян және армян отбасылары еді, олар мұнда таяу арада ғана қоныс аударғандай көрінетін, телімде де олар қала көшелеріндегі қоқыс жинаушы тәрізді енжар қимылдайтын, өздері қалада қонып, сонда көңіл көтеретін. Сосын қайда туып-өстің, әкең кім, атаң кім деп ешкім саған ешқашан сұрақ қоймайтын. Мұнда нағыз деревняның қызы деуге болатын қыздар да жоқ-ты. Тіпті алқапта тұратындарының өзі де ешкі бағу дегеннің не екенін білмейтін, өзеннің иісі болатынынан хабарсыз еді. Олар машинамен жүйткіп, велосипедпен зымырап, пойызбен заулап жүретін, телімдегі жұмысқа кеңсеге баратындай боп шығатын. Барлық жұмысты бригада боп атқаратын, тіпті жүзім жиналар күнгі шеруге арналған мерекелік арбаны да бригада боп жасақтайтын.

Розанна жанымда болған айларда оның шынымен-ақ тексіз келімсек екенін, барлық қауқары ұзын сирағында екенін, қарттары әлгі астығы мол штаттың әлдебір жерінде тұрып жатуы мүмкін екенін түсіндім, бірақ оның есіл-дерті мені өзімен бірге теңіз жағалауына баруға, ол жерден жүзім шырматылған күнсаясы бар итальяндық шағын ресторан ашуға, — a fancy place, you know , — мәжбүр ету ғана еді, одан соң қарап отырмай қарекет жасап, фотосының көркем суретті журналға басылып шығуын қарастыруы керек болады, — only gimme a brake, baby. Мақсатына жетіп, атағын шығару үшін суретке мейлі тыр жалаңаш болсын, мейлі екі аяғын аспанға көтеріп болсын түсуге дайын еді. Өзіне пайдам тиеді-ау деген ойға қайдан тап болғанын, неліктен осылай ұйғарғанын білмедім; не себепті менімен қойындасып жүргенін сұрағанымда ол күліп алып, қалай болғанда да сен әйтеуір еркексің ғой деген-ді (Put it the other way round, you come with me because I'm a girl). Оны есалаң біреу деп те айтуға болмайтын — өзіне не керегін білетін, бірақ сорлылығы сол, қолдан келмейтін нәрсеге ұмтылған еді. Өзі спиртті ішімдікті татып алмайтын (your looks, you know, are your only free advertising agent), бірақ ішімдікке тыйым заңы күшін жойғаннан кейін prohibition-time gin - жасырын сауда заманындағы ішімдікті ішіп дағдыланып қалғандарға арнап оны қайта шығару жөнінде маған кеңес берген де тап сол болатын, ал әлгіндей жарандар жетіп артылатын.

Ұзын бойлы, сымбатты ақсары әйел еді, әжімін жазатын амалдар жасап, жалықпай-талмай шашын сәндеумен болатын.

Мектеп қақпасынан шығып келе жатқан кейпін көрген бөгде біреу оны қамсыз-мұңсыз мектеп оқушысы екен деп қалатын. Онда балаларға не оқытып жүргенін білмеймін, бірақ әйтеуір олар мұны кезіктіргенде ысқырып, кепкілерін аспанға атып мәз болысатын.

Әу баста онымен мүмкін болғанынша ақырын сөйлесуге талпынғам және қолымды көрсетпеуге тырысып баққам. Алғашқы кездесуіміз кезінде-ақ ол менен Америка азаматтығын неге қабылдамай жүргенімді сұрады. Жауап ретінде: себебі, мен американ емеспін, because I'm a wop, дедім; ол күліп жіберді де, адамды американ ететін доллар мен ақылы, деді. Саған қайсысы жетіспейді? Ақша ма, ақыл ма?.. Екеуіміздің баламыз қандай болуы мүмкін, дегеннің төңірегінде талай ой кештім. Оның жамбасы тығыз да жұмыр, қарнының сарғыш түгі бар, сүт пен апельсин шырынын ішіп өскен, ал менің қаным қою да қарақошқыл Екеуіміздің қайдан пайда болғанымызды бір құдайдың өзі біледі, тек балалар ғана біздің шын мәнінде кім екенімізді, қанымызда не барын білуімізге мүмкіндік берер еді. Егер ұлым әкеме, атама тартып туса, деп ойладым, өзімнің кім екеніме көзім ақи-тақи жетер де еді. Өзімен бірге теңіз жағалауына барар болсам Розанна маған ұл туып беруге де дайын екенін айтқан. Бірақ, өзімді ұстап қалдым, барғым келмеді: мынадай шеше мен мына менен тағы бір дүбәра — американдық бозбаладан басқа дүниеге кім келе қоятын еді. Елге қайтып оралатынымды сол кезде-ақ білгем.

Менімен бірге тұрған уақытында Розаннаның ештеңеге қолы жеткен жоқ. Жазда жексенбі күндері машинаға отырып теңізге шомылуға баратынбыз, ол аяғына сандал, үстіне суға шомылатын лыпа киіп жағажайда қыдырыстап жүретін, тербетпелі креслода отырып, — дәлірек айтқанда, менің төсегімде жатқандай жатып, — сыздықтата сорып сусын ішетін. Мен күлетінмін, бірақ кімге күлетінімді өзім де білмейтінмін. Дей тұрғанмен, кей күндердегі ертеңгілік ауаның иісі секілді, итальяндардың көшеге қойған сөресіндегі жемістерін қолмен қозғау секілді бұл әйел де маған ұнайтын.

Бір күні кешкісін ол маған үйіне қайтып оралатынын мәлім етті. Мен абыржып қалдым — мұндай әрекетке барады деп ойламағам. Ұзаққа барасың ба, қашан келесің деп сұрай бастадым, ол тізесіне қарап қалды — біз машинада қатар отырғанбыз, сосын үгіттеудің қажеті жоқтығын, бәрі шешіліп қойғанын, енді үй-ішіне біржола қайтып оралатынын айтты. Одан қашан жүрмек ойы барын сұрадым.

— Ертең-ақ кетуіме болады. Any time.

Пансионына бара жатқан жолда оған жағдайды жөнге келтіру қолда екенін, үйленуімізге болатынын айттым. Ол басын көтермеген қалпы езу тартты, маңдайын тыржитты, бірақ сөзімді бөлген жоқ.

— Бұл жайында ойланғам, — деді ол қырылдаңқырап шығатын дауысымен. — Пайдасы жоқ. Ұтылып қалдым. I've lost my battle.

Бірақ, ол үй-ішіне қайтып оралған жоқ, тағы да теңіз жағалауына тартты. Фотосы көркем суретті журналға ақыры жарияланбады. Бірнеше айдан соң маған Санта-Моникадан ашық хат жіберді — ақша сұрапты. Сұраған ақшасын салып жібердім, бірақ ол жауап қатқан жоқ. Бұдан кейін ол жайында ештеңе естіген емеспін.

XXII

Дүниені шарлап, тентіреп жүрген кезімде талай әйелмен — аққұбасымен де, қара торысымен де табысқан едім; әйелдерді жүрген жерімнің бәрінен өзім іздейтінмін, ақшаны да оларға шаш етектен шығындағам. Енді қазір жастық шақ өтіп кеткен кезде әйелдер мені іздейтін болды, алайда әңгіме бұл жайында емес. Маттео ағайдың қыздары алабөтен сұлу болмағанын қазір жақсы түсініп жүрмін — Сантинаны айтпаймын, оның бой жеткен кезін көргем жоқ. Олар георгин, жабайы раушан тәрізді, бақтағы жеміс ағаштары астында өсетін гүлдер тәрізді шешек атқан-ды. Өмірін реттестіруге де олар онша бейімді бола қоймады — фортепьянода ойнау да, романдар оқу да, сәнді шыны аяқтармен шай ішу де, қолшатыр астында қыдырыстау да олардың нағыз синьораға айналуына, еркек пен үйді билеп-төстеуіне көмегін тигізе алмады. Мұнда, біздің алқапта, өзіне керектіге олардан әлдеқайда оңай қол жеткізетін, оған қоса өзгелерге де әмір жүргізетін шаруа әйелдер жетіп артылады. Ал, Ирена мен Сильвия не шаруа әйел емес, не синьора емес, әрі-сәрі ахуалдағы жандар еді — бейшаралардың жағдайы, айтары жоқ, өте ауыр болды. Сөйтіп, екеуі де дүниеден ерте кетті.

Олардың бұл осалдығын Морадағы әдепкі жылдардың біріндегі жүзім жинау тұсында-ақ түсінгем, дұрысын айтқанда — сезінгем. Сол жылы жазда аулада ма әлде қоныста ма — қай жерде жүрсең де мейлі, басыңды көтеріп верандаға, әйнектелген есікке, шарап құйылған құмыраларға көз тастасаң болды-ақ, мұндағы қожайын — өгей шешелерімен және оның қызалағымен бірге тап солар екені есіңе сап ете қалатын; тіпті Маттео ағай да бөлмеге есік алдындағы кілемшеге аяғын сүртпей кіре алмайтын. Сосын кейде жоғарғы бөлмелерден олардың дауысын естисің, ат жегіп дайын ғып қоясың, әйнектелген есіктен қалай шығып келе жатқандарын, күн сәулесінің астында қолшатырмен қалай қыдырыстап жүргендерін көресің және керемет әдемі киінетіндері сонша, тіпті Эмилияның өзі де бір ауыз бұралқы сөз қыстыра алмайтын. Ертеңгілік Сильвия мен Ирена төмен түсіп аулаға шығатын, кетпендердің, арбалардың, малдың жанынан өтіп, раушан гүлін үзбекке баққа қарай бет алатын. Ал кей-кейде екеуі егістікке баратын, аяқтарында төпли, сүрлеуден сүрлеуге өтіп серуендейтін, Серафинамен, басқарушымен әлдене жайында әңгімелесетін, әдемі себеттеріне ерте пісетін жүзімді жинайтын.

Сол күнгі кеш, Иван Купала мерекесіне қараған түнгі кеш әлі есімде — өнім жинап алынған болатын, барлық жерде алау жанып жатқан. Сол кеште олар салқын ауамен тыныстап, қыздардың әнін тыңдау үшін аулаға шықты. Ал, кейін ас үйде және жүзімдікте жұмыс істеп жүргенде бұлар жайында не түрлі әңгіме естімедім десеңші — олар фортепьянода ойнайды екен, кітап оқиды екен, кішкене көпшікке кесте төгеді екен және шіркеуде жез тақтайшада есімі жазылған сәкілері бар екен. Бірақ, осы күндерде, себеттер мен күбілерді әзірлеп, шарап қоймасын тазартып жатқан шақта, Маттео ағайдың өзі жүзімдікте әрлі-берлі алшаңдай басып жүрген кезде, міне, тап осы күндері Эмилиядан үйдегілердің шат-шәлекейі шығып жатқанын, Сильвияның есіктерді сарт-сұрт жабатынын, ал Иренаның дастарқан басына көзі қып-қызыл күйде келіп отыратынын және астан татып алмайтынын естідік. Мен дүниеде жүзім жинаудан басқа және мол өнім сыйға тартатын қуаныштан басқа бірдеңе бар дегенді көз алдыма елестете алмайтынмын — ойлап қарасаң осының бәрі солар үшін, солардың шарап қоймаларын лық толтыру үшін, соларға бұйыратын ақшамен Маттео ағайдың қалтасын сықау үшін істеліп жатыр ғой! Кешкілік, бәріміз бөрене үстінде отырған кезімізде, Эмилия бізге шатақтың бәрі Нидо қамал-сарайына байланысты шыққанын айтты.

Кемпірдің — Генуяда тұратын графиняның — барша келіні мен немересін ертіп өзінің Нидо қамал-сарайына теңізге шомылудан қайтып оралғанына екі аптадай болған. Енді ол Канеллиге, стансаға шақыру жіберіп жатқан — шынар ағаштарының аясында мереке өтпекші еді, бірақ Морадағы қонысты, қыздарымызды, синьора Эльвираны графиня ұмыт қалдырыпты.

Ұмыт қалдырған ба? Әлде, бәлкім, әдейі шақырмаған ба? Енді қазір зайыбы мен екі қызы Маттео ағайдың басына әңгіртаяқ ойнатып жатыр еді. Эмилияның айтуынша, бұл үйде өзін жұрттың бәрінен байсалды ұстаған кішкентай Сантина ғана көрінеді.

— Оларға жамандық жасаған ештеңем жоқ, — деп қосып қойды Эмилия. — Бірақ, біресе біреуі бақырып қоя береді, біресе екіншісі орнынан ұшып тұрады, біресе үшіншісі есікті сарт еткізіп жабады. Жаман түс көріп шошып оянғандай бәрі.

Содан соң жүзімдік жинау басталды да, олар ойымнан шығып кетті. Бірақ көп нәрсеге көзім ашылды. Демек, Ирена мен Сильвия да өзіміз секілді адам екен ғой. Демек, көңілін қалдырсаң олар да ашуланып, ыза болып, күйінеді екен және қол жетпеске қолын созады екен. Демек, мырзалар атаулының бәрі бірдей болмағаны, атағы зорлау, дәулеті молдауы қожайындарымды шақырмай қоюға да ықтиярлы. Сол арада мен: апырай, Ирена мен Сильвия барып шығуға өлердей құмартып тұрса және қолдарынан ештеңе келмей аласұрып жатса, Нидоның бөлмелері қандай болғаны сонда, байырғы қамал-сарай жанындағы бақтың қандай болғаны, деген ой кештім.

Нидо жайында біз тек Томмазино мен басқа да бірер малайдың айтқан сөзінен ғана білетінбіз, өйткені жотаның сол беткейі түгел қоршалып тасталған еді және оны біздің жүзімдіктерден өзен бөліп жатқан болатын. Онда аңшылар да аяқ баса алмайтын еді — тыйым салынған тақтайша ілулі тұрған. Егер қамал-сарайға жотаның етегіндегі жолда тұрып басыңды шалқайтып қарасаң бітімі бөлек бамбук шоғырын көрер едің. Томмазино онда парк барын, үйдің айналасындағы аллеяларға қиыршық тас төселгенін, бірақ бұлар жолдың қарауылы көктемде жолға себетіннен әлдеқайда ұсақ әрі ақшылтым екенін айтып берген. Ал Нидо қожайындарының пайдаланатын жерлері қамал-сарайдың тап іргесінен басталады: жүзімдік пен бидай, бидай мен жүзімдік, сүтсірне қайнататын шаруалықтар, жаңғақ тоғайлары, шие баулары, бадам — сонау Сан-Антониоға дейін және одан да әріге осылай жалғаса береді, ал Канеллиде олардың қабырғасы бетоннан құйылған, жағасына гүл бағы орнатылған өз балық тоғаны бар.

Нидоның гүлі қандай екеніне өткен жылы Ирена мен синьора Эльвира екеуі сонда болып, құшақ-құшақ гүл шоғын алып қайтқанда көзім жетті — бұлар шіркеу витраждары мен священниктің мерекелік жамылғыларынан да әдемі еді. Сол жылы Канеллиге баратын жолдан біреулер кемпірдің — қамал-сарай қожайынының жеңіл арбасын да көріп қалыпты. Нуто да көрген екен, делбешісі карабинерден аумайды, ақ галстук таққан, жалтыраған қалпағы бар, деді. Бұл арба бізге ешқашан соқпаған, тек бір рет стансаға бара жатқан жолда жанымыздан өткен. Кемпір ғибадатқа да Канеллиге баратын. Ал, біздің қариялар ертеректе, кемпір мұнда әлі тұрақ тебе қоймаған кезде, Нидодағы мырзалардың мінәжат етуге шіркеуге бармағанын айтады: оларға мұндай қызметті үйден көрсетіпті, жеке священниктері болыпты, сол арнайы бөлмеде күн сайын діни рәсім өткізіп тұрыпты. Алайда мұның бәрі ертеректе, бүгінгі кемпір есімі әлі ешкімге беймәлім бойжеткен шағында Генуяда графтың баласымен махаббат құрып жүрген кезде болған жайлар. Сосын ол барша дүние-мүліктің қожайыны боп шыға келді, графтың баласы қайтыс болды, кейін Францияда жүргенде кемпір өзіне үйлендіріп үлгерген сымбатты офицер де дүниеден баз кешті, ал ұлдарының қай жерде жүріп өмірден өткенін бір құдайдың өзі біледі, енді міне шашы аппақ құдай, қашан көрсең де сарғыш қолшатыр ұстап жүретін бұл кемпір жеңіл арбамен ара-тұра Канеллиге сапар шегіп, немерелерін қолына алып, оларды бағып-қағып отыр. Әйтсе де, сол заманда, — графтың баласы әлі тірі болған кезде, одан соң француз офицері әлі тірі болған кезде, — Нидо шамдары түнде жарқырап жанып тұратын, Нидода таусылмас-бітпес мереке өтіп жататын, ал графиня, — ол кезде әрі жас, әрі раушандай реңді келіншек, түстік пен балдың бірінен соң бірін өткізіп, Ниццадан, Алессандриядан қонақ шақыратын. Әдемі әйелдер, офицерлер, депутаттар пар ат жегілген жеңіл арбамен, малайларын ертіп ағылып келіп жататын. Келіп, карта ойнайтын, мұзқаймақ жейтін, өмірдің қызығына бататын.

Ирена мен Сильвия бұдан жақсы хабардар еді. Олар үшін кемпірдің өздеріне ықыласы түсуі, мерекеге шақыруы да бір мен үшін верандадан фортепьяно тұрған бөлмеге қас қағым сәтке көз жіберу де немесе қожайын әйел мен қыздарының жоғарғы қабатта үстел басында отырғанын, ал Эмилияның оларға тамақ тасып әрлі-берлі жортып жүргенін көру де бір еді.

Әйел адам болғандықтан да олар осылай қайғырып-қапаланады. Оның үстіне олар ұзақты күн бойы верандада отырады немесе бақта босқа тентіреп жүреді, жасайтын жұмыстары, ықылас қояр істері жоқ, тіпті Сантинаны да ойнатпайды. Екі бойжеткеннің бұл арадан кетіп қалуға, шынар ағаш өскен паркте қыдырыстап жүруге, графиняның немерелері мен келіндері арасында болуға ынтызар екені де түсінікті. Олар үшін бұл да бір — мен үшін Кассинаско жотасындағы алауды көру де немесе түнде паровоздың айқайын есту де бір.

XXIII

Сосын Бельбо жағасындағы тоғайлар арасынан және тастақты қыраттан таң алагөбеңнен мылтық дауысы естілетін шақ туды, ал Чирино болса, жыртылған жермен жүгіріп өткен қоянды көргенін айтып қоймай жүрді. Жыл бойындағы ең жаймашуақ күндер еді бұл Жүзім жинауды, жүгері тазалауды, шырын сығуды жұмысқа балаудың өзі артық; ыстық қайтқан, бірақ күн әлі салқын тарта қоймаған мезгіл; аспанда ақша бұлт қалықтайды; түскі асқа қоян еті мен полента беріледі, бәріміз саңырауқұлақ теруге барамыз.

Саңырауқұлақты үйге жақын маңнан жинайтынбыз; ал Ирена мен Сильвия болса, Канеллидегі құрбыларымен және таныс жігіттерімен бірге саңырауқұлақты сонау Альяноның өзінен теруге ұйғарыпты. Екеуі шалғындарды тұман бүркеп жатқан шақта, тым ерте жүріп кетті, — оларға атты өзім жегіп бергем, — өңге қыз-жігіттермен Канеллидегі алаңда кездесуге тиіс болатын. Делбені стансадағы дәрігердің баласы — анау әлгі тирде қашан да ондыққа тигізетін және таңды таңға ұрып карта соғатын жігіт ұстады. Сол күні тамыз айындағыдай нөсер жаңбыр жауып, күн күркіреп, жалт ойнады; бұршақтың бұдан екі апта бұрын, өнім әлі жиналмаған кезде жаумай, енді жауғаны мұндай жақсы болар ма, саңырауқұлақты сұлатып кеткені уақа емес, десті Чирино мен Серафина. Нөсер жауын түнге қарай да тыйылған жоқ. Маттео ағай мазасызданып кетті, плащына оранып, қолына фонарын ұстап бізге келді, оятып, арба келе жатқан жоқ па екен, тыңдап отырыңдар, деді. Жоғарғы терезелерде шам жанып тұрды: Эмилия үйдің ішінде олай да былай шапқылап жүрді, кофе әзірлеуге кірісті; Сантина саңырауқұлақ теруге өзін бірге ала кетпегендерін айтып қыңқылдап жатты.

Жеңіл арба тек ертеңіне таңертең ғана келді, дәрігердің; баласы қамшысын олай да бұлай үйіріп: "Альянонын бұлақтары жасасын!" деп айқай салды. Арбадан тепкішекке табан тіремей-ақ секіріп түсті. Сосын қыздардың түсуіне көмектесті; олар бүрсең қағып отыр еді, екеуі де басына орамал байлап алыпты, бос себеттерін тізесінің үстіне қойыпты. Бәрі жоғары көтерілді; олардың жылыну үшін үй ішінде жүгіріп жүрген аяқ дыбысын, әр нені айтып мылжыңдасқан сөзі мен күлкісін естідім.

Альяноға барған осы сапардан кейін дәрігер баласы Артуро жолды бойлап веранда жанынан жиі-жиі өтетінді шығарды, қыздармен сәлемдесіп, әңгімелесіп тұратын болды. Қыстың күндері қыздар оны үйге шақыра бастады, ондайда ол аяғындағы аңшының етігін қолындағы солқылдақ шыбықпен ұрып тазартатын, сосын жан-жағына қаранып, гүлді немесе ағаштың бұтағын, жә болмаса тіпті жүзімнің қызыл жапырағын жұлып алатын да, әйнектелген баспалдақпен жылдам басып жоғары көтерілетін. Ал, жоғарыда каминде от лып-лып жанып жататын, сосын кеш қарайғанша ол жақтан көңілді күлкі мен фортепьяно дыбысы естіліп тұратын. Кейде осы Артуро кешкі ас ішуге де қалатын. Эмилия оған печенье мен шай да берілетінін айтып келді, мұны оған әрдайым Сильвия ұсынады екен, бірақ анау көбіне-көп Иренаға қарағыштай беретін көрінеді. Ал, ақсары шашты сүйкімді қыз онымен сөйлеспеу үшін фортепьяноға барып отырады екен. Сильвия болса, диванға жайғасып алып, әлгімен жоқтан өзгені айтып мылжыңдаса бастайтын. Одан соң есік ашылып, синьора Эльвира бөлмеге Сантинаны қуып кіргізетін. Артуро орнынан атып тұрып, сыпайы түрде сәлемдесетін, синьора оған: "Бізде тағы бір қызғаншақ бойжеткен бар, ол да өзін таныстырғанды қалайды", дейтін. Сосын Маттео ағай келіп кіретін, оның Артуроны суқаны сүймейтін еді, ал Иренаға осындай да жарайды деп санайтын синьора Эльвира оған барынша ілтипат көрсететін. Бірақ, Иренаның өзі Артуроны жақтырмайтын, оны екіжүзді біреу деп білетін — музыкаға ол мүлдем құлақ қоймайтын, Сантинамен ойнайтыны — өгей шешеге жағынуды көздейді, дастарқан басында да әдептілік көрсетпейді, дейтін. Қып-қызыл боп кеткен Сильвия оны қорғаштап бағатын; олар шаңқылдай сөйлеп салғыласа бастайтын, ақыр соңында Ирена салқын ғана:

— Соны саған-ақ бердім. Ала бер керек болса, — дейтін.

— Қуып шығыңдар оны үйден, — деуші еді Маттео ағай қашанда. — Карта ойнайтын әрі бір жапырақ жері жоқ еркекті - жалпы, еркек деп айтуға болмайды.

Қыстың соңына қарай Артуро стансада қызмет істейтін бір танысын ертіп келетін болды — сырықтай ұзын бұл жігіт те Иренаға қырындай бастады. Ол французша сөйлемейтін, бірақ музыкадан әжептәуір хабардар еді; бұл ұзынтұра Иренамен қосылып фортепьянода төрт қолмен ойнай бастады, сөйтіп екеуі осылай жұп құрағаннан кейін, Артуро мен Сильвия да жұп құрап, құшақтасып алып билейтін, ішек-сілесі қатып күлетін; ал, Сантинаны ішке кіргізгенде олар қызалақты жоғары қарай лақтыратын, ұзынтұра оны ұтып алуға мәжбүр болатын.

— Егер бұл Тосканада тумағанда, — дейтін Маттео ағай, — оны жай әншейін топас біреу дер едім. Түрі де айтып тұр ғой... Триполиде бір тосқандық бізбен бірге болған...

Олардың бөлмесі қандай екенін білетінмін: фортепьянода екі гүл шоғы мен жүзімнің қызыл жапырақтары жататын, терезелерге Ирена кестелеп тіккен перде ілінген еді, үстел үстінде айдың су бетіндегі сәулесіне ұқсас сүттей жарық себелеп, мөлдір мәрмәрдан жасалған шам тұратын. Кей кештерде бәрі жылырақ киініп алып верандаға шығатын. Еркектер сигара тартатын; жүзім бұтасының тасасына тығылып отырып олардың әңгімесін тыңдауға болатын.

Нуто да тыңдауға келетін. Артуроның өзін жүрек жұтқан жігіт ретінде көрсететіні: жақында Костильоледе қанша жігітті пойыздан лақтырып жібергенін және Аквиде картадан сыпырылып, енді ұтылса үйіне қайтып оралмайтындай боп ақырғы ақшасын көнге тіккенін, ал шын мәнінде ұтып шыққанын, тіпті сондағылардың бәріне кешкі астың ақысын төлегенін айтып бөсетіні кісінің күлкісін келтіретін. Тосқандық оған:

— Есіңде ме, әлгі біреуді жұдырықпен неғылғаның?.. — дейтін.

Анау енді әлдебіреуді жұдырықпен неғылғанын баяндай бастайтын.

Қыздар аһ ұрып қалатын. Тосқандық Иренаның қасында тұрып оған өзінің үйі жөнінде, шіркеу органында ойнағаны жайында әңгімелейтін. Сосын сигаралар тұтқиылдан тура аяғымыздың астына кеп құлайтын, ондайда жоғарыдан сыбыр-күбір дауыс, сыбдыр-сыбдыр дыбыс, ауыр күрсініс естілетін. Ал, басыңды жоғары көтерсең, көретінің тек — қурап қалған жүзім сабағы мен аспандағы тоңазыған жұлдыздар ғана болатын. "Қаңғыбастар..." дейтін Нуто тістене сөйлеп.

Бұлар жайында мен әрдайым ойланып жүретінмін, Эмилиядан да сұрастырғам, кімнің кімге ынтық екеніне басым жетпей қойған. Маттео ағай тек Ирена мен дәрігердің баласы турасында ғана күңкілдейтін, таяу күндердің бірінде оған бетің бар, жүзің бар демей бәрін айтып салмаққа уәде берген. Синьора Эльвира бұртаңдаумен болатын. Ирена иығын қиқаң еткізіп қойып, Артуро секілді әдепсізді малайлыққа да алмайтынын, бірақ үйлеріне келіп-кетіп жүруі дағдыға айналғандықтан қолынан ештеңе келмейтінін айтатын. Ондайда Сильвия тосқандықты жай жүрген бір дәлдүріш деп салатын. Синьора Эльвира тағы да ренжіп қалатын.

Ирена тосқандықпен тым жақындаса алмайтын, себебі Артуро өзінен көз айырмайтын және серігін уысында ұстайтын. Демек, Артуро екі қызға бірдей қырындап, түптің түбінде Иренаны иемденбек ниетте еді, ал әзірше Сильвиямен ойнап-күліп жүрген. Жаздың шығуын күту, сөйтіп оларға ілесе жүріп отырып шалғынға бару ғана қалған-ды — сонда бәріне анық көз жеткізуге болатын.

Бірақ, сол аралықта Маттео ағай әлгі Артуроны желкеден алды.

Мұның бәрін біз бастырма астына бас сұққан Ланцонеден естідік. Маттео ағай сөзінің басында Артуроға әйелдің аты әйел, еркектің аты еркек дегенді айтыпты.

— Солай ма? — деп сұрапты ол.

Бұл кезде өзінің гүл шоғын әзірлеп те үлгерген Артуро шыбығымен етігін қаққыштап, гүлін иіскелеп, қожайынға ала көзбен қарапты.

— Солай бола тұрғанымен, — деп сөзін жалғапты Маттео ағай, — жақсы тәрбие алған қыз өзіне кім лайықты екенін жақсы біледі. Ал, сені, — депті ол, — олар керек етпейді. Түсіндің бе?

Артуро әлдебірдеңе деп міңгірлей бастапты: өздері маған жай әншейін келіп тұр деген, әрине, еркек...

— Сен еркек емессің, — депті сонда Маттео ағай, — сен сүмелексің.

Артуроның хикаясы осымен аяқталғандай болып еді, онымен бірге тосқандықтың төбе көрсетуі де тыйылған. Алайда, өгей ана бұған айызы қанарлық дәрежеде ашу шақырып үлгере алмады, себебі көп ұзамай әлгілерден әлдеқайда қатерлі басқа біреулер бой көрсетті. Талайы келіп-кетті ғой. Мысалға, анада Морада жалғыз өзім қалған кезде келген екі офицерді алайық. Маусым айында ғой деймін, — иә, маусымда, ол кезде жарқырауық қоңыздар болған, — олар Канеллиден күн сайын дерлік келіп тұрды. Шамасы, жолшыбай басқа да әйелдерге соғатын болса керек, себебі олар ешқашан қара жолдан бой көрсетпейтін. Шағын көпір арқылы Бельбодан өтетін, сосын жүгері егілген жермен және шалғынмен жүріп келетін. Ол кезде он алтыда болатынмын, біраз нәрсенің аужайын бажайлап та үлгергем. Бұларды Чирино бірден жақтырмады, себебі олар жоңышқаны таптап кететін, оған қоса соғыс кезінде осындай офицерсымақтардың қандай қасиетсіздік көрсеткенін әлі ұмытпаған. Бір жолы біз оларды қатырдық — шалғындағы сүрлеуге сымды кесе-көлденең керіп қойдық. Жырадан секіріп өткен олар бойжеткендермен кездесу қызығына елтіп, жүгіре жөнелді, бірақ сымға кеп соғылды да, тоңқалаң асып, тұмсығымен жер сүзе құлады. Ең тәуірі, әрине, әлгілерді мал боғына былғануға мәжбүр ету еді, бірақ сол кештен кейін олар енді қайтып шалғынмен жүрген жоқ.

Күн жылынғаннан кейін Сильвияны үйде ештеңе ұстап тұра алмайтын болды. Жаздың күні кешкілік қыздар қоныс қақпасынан шығып, жігіттерімен бірге жол бойында қыдырыстап жүретін. Жөке ағаштарының астынан өткен кездерінде құлағымызды түріп тыңдай қалатынбыз. Олар қақпадан төртеу боп шығып, қайтарда жұп құрап оралатын. Сильвия алғашта Иренаны қолтықтап алатын, сөйтіп олар ана екеуімен күлісіп, әзілдесіп бара жататын. Ал, қайтарда Сильвия еркекке жабысып алатын, хош иісті жөке ағаштарының аясында тұрып онымен әлдене жайында сыбырласумен болатын. Ирена өз жігітімен арт жақта келе жататын, олар ешқандай оғаш қылық жасамайтын, құпия сыбырласпайтын, тіпті ауық-ауық ана екеуін дауыстап шақырып қоятын. Осынау кештер, бәріміздің қалай бөрене үстінде отыратынымыз, сол кезде жөке ағаштарының иісі қалай мұрын жаратындай күшті болғаны есімде жақсы сақталып қапты.

XXIV

Сәби бала Санта — онда ол үш-төрт жаста еді — сондай сүйкімді болатын. Шашы аумаған Иренаның шашы секілді алтындай сары, көзі Сильвияның көзі секілді мойылдай қара еді, бірақ бірдеңеге ашуланса болды, бойын ыза билеп саусағын тістеп тастайтын, гүлдерді жұлатын, жә болмаса аяқ асты өзін қайткен күнде де атқа мінгізуді талап ететін, оған қоса жұлқынып, жер тебінетін. Осы қылығына қарап оны шешесіне тартқан дейтінбіз. Маттео ағай мен қыздары ұстамдырақ болатын, олар бұлайша өмір етпейтін. Әсіресе, Ирена сабырлы көрінетін: сұңғақ бойлы, әманда ақ киіп жүретін ол ешқашан сабасынан шықпайтын, ашуланбайтын, әманда кішіпейіл еді, тіпті Эмилия мен біздерге де "құдай ақы" деп сөйлейтін және кісінің көзіне тура қарайтын, бірақ жанарында ойнақылық бар еді, от бар еді. Морада болған соңғы жылымда елу лирадан алып тұрдым, мереке күндері галстук тағатын болдым, алайда оларға ілесе алмайтынымды және қолымнан түк ештеңе келмейтінін түсінетінмін.

Сол бір соңғы жылдары Ирена жайында ойлаудың өзіне де тәуекелім тұрмас еді. Нуто да ол жөнінде ойланған емес, сол тұста ол барлық жерге барып кларнетте ойнап жүрді, Канеллиден өзіне бір қыз тауып алды. Ирена жайында: Канеллидегі біреуді ұнататын көрінеді, деген сөз айтылатын. Апалы-сіңлілілер онда жиі барып тұратын, киім-кешек сатып алатын, сосын ескі көйлектерін Эмилияға сыйлайтын. Нидо қамал-сарайы қонақтар қабылдай бастаған еді, бір жолы сонда синьора мен қыздары да шақырылған; сол күні оларға Канеллиден тігінші әйел келген. Мен жеңіл арбамен оларды бұрылысқа дейін алып бардым, жолай Генуяда қандай керемет сарайлар бары жайындағы әңгімелерін естідім.

Маған олар түн ортасында қайтып оралуға әмір етті, ауланың ішіне кіріп тұр, қараңғыда қонақтар арба көпшіктерінің былғарысы жарылып кеткенін байқамайды, деді. Оған қоса, әдеп сақтау үшін маған галстук тағып алуға әмір берді.

Бірақ, түн ортасында қамал-сарайға келіп, арбамды басқа арбалар қатарына қойған кезімде олар шыға қоймады, шынар ағаштары түбінде отырып ұзақ күттім. Бұл арадан қамал-сарай керемет зәулім боп көрінді, айқара ашып тасталған терезелерден қонақтардың көлеңкесі қараңдап тұрды. Шілделіктің шырылы, — мұнда, тауда да, шілделік болады екен, — әбден мезі қылған соң, арбадан түсіп есікке бардым. Бірінші залдан аппақ алжапқыш байланған қызды көрдім, ол маған көз қиығын салды да, бір жаққа жүгіріп кетіп қалды. Сосын қайтып оралып, неге келгенімді сұрады. Морадан жеңіл арба келіп күтіп тұрғанын айттым.

Есік ашылып, ар жағынан күлкі естілді. Бұл залдың есігі гүлдің суретімен безендіріліпті, едені мозайка түрінде төселіпті.

Әлгі қыз тағы келіп, қайта беруіме болатынын, бибі мен қыздарын өздері апарып салатынын айтты.

Сыртқа шықтым, шіркеуден де сәндірек көрінген залды дұрыстап қарап алмағаныма өкініп қалдым. Атты сулығынан алып, шынар ағаштар арасымен ирелеңдеген, шықырлаған қиыршық тас төселген жолмен жүріп өттім. Жолай ағаштарға зер салдым — тоғай онша ауқымды емес секілді, бірақ шынардың әрқайсысы бір-бір үлкен шатыр тәрізді. Қоршаудың жанында тұрып темекі тартып алдым, сосын қараған аралас өскен бамбуктар жанымен, өзім өмірі көрмеген ағаштар жанымен арба төмен қарай жаймен жылжи берді. Мен жер бетіндегі нәрселердің бәрі қалай қызық реттестірілгені жайында, дүниеде неше алуан өсімдік бары жөнінде ой кештім.

Шамасы, Ирена қамал-сарайдан өзіне бір жігіт тауып алса керек — Сильвияның оны "графиня ханым" деп мазақтағанын сан мәрте естіген едім. Ұзамай Эмилия оған түкке тұрғысыз жігіттің тап болғанын білді, бұл — жиған-тергенін желге ұшырмасын деп кемпір әдейі өзінен сырттатып жүрген немерелердің бірі еді. Осынау қубереке, осынау түкке алғысыз графсымақ Мораға ақыры бір бас сұғып ілтипат көрсетпеді, тек Берта фермасында тұратын жалаңаяқ бала ғана анда-санда одан Иренаны серуенге шығуға шақырған хат әкелетін. Ирена шығатын.

Бақшада бұршақ суарып, өскіндерді байластырып жүріп, магнолия түбінде отырған Сильвия мен Иренаның не жайында сөйлесіп жатқанына құлақ түргенім бар еді.

Ирена былай деген:

— Сеніңше қалай сонда? Графиня оны сондай жақсы көреді... Анадай шаңырақтан шыққан жігіт би билеу үшін, өз малайларымен жүздесу үшін, вокзалға бара алмайды ғой енді...

— Онда қандай оғаштық бар?.. Өйткені, олармен өз үйінде құдайдың құтты күні жүздесіп жүрген жоқ па?..

— Кемпір оны аң аулауға да жібермейді. Әкесінің аса бір қайғылы жағдайда қаза тапқаны да жетеді, дейді...

— Қалай дегенмен де оның саған келуіне болатын еді. Ол неге келмейді? — деп сұрайды Сильвия.

— Сенің жігітің де мұнда келмейді ғой. Неліктен?.. Байқа, Сильвия. Оның саған өтірік айтпайтынына көзің жете ме?

— Шынын айтатын адам бар ма? Шындық жөнінде ойлана бастасаң басың шыр айналады. Тек сен оған бұл жайында бірдеңе айтып жүрме...

— Өзің біл енді, — деп жауап қатады Ирена, — сеніп жүрсің ғой оған... Жалғыз ғана тілегім, ол да әлгі неме сияқты оспадарсыз біреу боп шықпаса болды...

Сильвия жаймен күліп қояды. Мен бұршақ жүйегінде қимылсыз ұзақ тұра бере алмайтынмын, өйтсем олар сезіктеніп қалар еді. Ара-тұра кетпен шауып, сосын тағы тың тыңдайтынмын.

Бір жолы Ирена:

— Ана бала бізді естіп тұрған жоқ па екен? — деп сұрады.

— Мейлі ести берсін, малай ғой ол, — деп жауап қатты Сильвия.

Алайда бір жолы оның шезлонгта еңіреп жылап отырғанын көрдім. Үй жанындағы қалқада зіл балғамен темір соғып жатқан Чирино дұрыс естіртпей қойды. Ирена сіңлісін жұбатып, басынан сипап отырды, ал анау шашын саусақтарымен жұлмалап:

— Жоқ, жоқ, кеткім келеді, қарамды батырғым келеді!.. Сенбеймін, сенбеймін, сенбеймін!.. — деп айқайлап жатты.

Чириноның қарғыс атқыр зіл балғасы дым ештеңе естіртпейді.

— Кетейікші бұл жерден, — деді Ирена оны құшақтап, — верандаға барайықшы, сабыр етші енді.

— Маған ештеңе де керек емес, — деп айқайлады Сильвия. — Ештеңе керек емес!..

Сильвия Калоссода жер иеліктері бар Кревалкуоре әулетінен шыққан бір есерсоқпен — ағаш тілетін шаруалық қожайынымен әуейі боп жүрген. Оның мотоциклі бар-тын, Сильвияны артына отырғызып алатын да, екеуі күре жолмен құйындатып кете баратын. Кешкілік мотордың тырылы естіліп, мотоцикл келіп тоқтайтын, қақпадан кекілін көзіне түсіріп қойған Сильвия кіріп келе жататын. Маттео ағай бұдан мүлдем хабарсыз еді.

Эмилия өжектеп: бұл оның бірінші жігіті емес, дәрігердің баласы онымен өз үйінде, әкесінің кабинетінде құмардан шығыпты, дегенді айтатын. Бірақ біз анығын ақыры жөндеп біле алмадық; егер Артуро шынымен-ақ онымен махаббат ойнаған болса, онда олар неге жаздың ортасында — өте қолайлы кез туған, жақындасу оңайға түсетін мезгілде қош айтысқан? Бірақ, мотоцикл мінген жігіт дәл осы тұста пайда болған-ды, Сильвияның ақыл-естен айрылғандай көрінгені, өзін өзен жағасына, қамыс арасына алып баруға көнгені енді жұрттың бәрін мәлім болған-ды, — жұрт оларды Камодан да, Санта-Либерадан да, Браво ормандарынан да кездестірген еді. Кейде олар Ниццадағы қонақ үйге де барады екен.

Сильвияға көз тоқтатып қарасаң — сол бұрынғысындай-ақ, көзі де бұрынғысынша мойылдай қара, жанарынан от ұшқындап тұр. Анау өзін әйелдікке алар деп сеніп қалды ма екен, ол жағын білмедім. Бірақ Кревалкуореден шыққан осынау Маттео, ағаш тілетін шаруалықтың осынау қожайыны, шатаққұмар әрі сотқар болатын, талай қыздың қызығынан дәм татқанымен, әлі күнге дейін ешкім оны бірде-бір рет тәубесіне келтіріп көрмеген еді. "Міне, енді Сильвия ұл туады да, ол да мен сияқты әкесіз қалады, — деп ойладым. — Мен өмірге осылай келдім".

Бұл жағдай Иренаның да жанына батып жүрді. Ол, шамасы, Сильвияға көмектесуге тырысқан болса керек және оның басындағы жайлардан бізден гөрі көбірек хабардар болған шығар. Иренаның әлгі мотоциклде отырғанын немесе әлдебіреумен жағадағы қамысқа кіргенін көз алдыңа елестетудің өзі ақылға сыймайтын. Одан гөрі мұндайға бойжеткен кезде Сантинаның баруы мүмкін еді... Ол жайында жұрт бұл да сол жолмен кетеді, десіп жүретін. Өгей шешелері жұмған аузын ашпайтын, тек қыздардың үйге белгілі бір уақытта қайтып оралуын ғана талап ететін.

XXV

Ирена ешқашан сіңлісі секілді үмітсіздікке салынбайтын, бірақ өзін бірер күн Нидоға шақырмаса мазасызданып кететін, бақ қоршауы жанында тұрып хабар күтетін, жә болмаса қолына кітабын немесе кестесін алып, Сантинамен бірге жүзімдікте отырып, жолға жалтақтап қараумен болатын. Есесіне қолшатырын көтеріп Канеллиге аттанғанда жүзі қалай жайнап сала беретін еді десеңші. Сол сілімтікпен, әлгі Чезариномен, оның не жайында сөйлесетінін білмей-ақ қойдым; бір жолы педальды үсті-үстіне басып Канеллиге қарай екілене заулатып келе жатқанымда екеуін қараған арасынан кездестіріп қалдым — Ирена әлдебір кітапты оқып тұрғандай көрінді, ал жерде отырған Чезарино оған қадала қарап қалған еді. Ұзын қонышты аңшы етігін киген Артуро бір жолы Морадан қайта жүз көрсетті; веранданың астына тоқтап, Сильвиямен сөйлесе бастады, бірақ ол мұны жоғарыға шақырмады, тек бүгін күннің тымырсық боп тұрғанын, оның үстіне төплиінің өкшесі аласа екенін — мұндайды қазір Канеллиден де табуға болатынын айтты да қойды.

Артуро оған көзін қысып қалды да, үйлеріңде бұрынғыша би билейсіңдер ме, Ирена пианинода ойнай ма, деп сұрады.

— Оны өзінен сұра, — деп Сильвия әлде бір алыс қиянға, қарағайдың ар жағына көз жіберді.

Ирена қазір аз ойнайтын. Жұрттың айтуынша, Нидода фортепьяно жоқ көрінеді, себебі қыздың клавиштерді саусағымен соққылайтынын кемпірдің суқаны сүймейтін көрінеді. Кемпірге қонаққа барарында Ирена сөмкесіне, — жасыл түсті гүлмен әшекейленген үлкен сөмкеге, — кестесін салып алатын және сол сөмкемен Нидодан кемпір өзіне оқуға берген бір кітапты үйіне ала қайтатын. Бұлар былғарымен тысталған ескі кітаптар еді. Ал кемпірге өзі киім сәнін көрсететін журнал апаратын — Канеллиден апта сайын арнайы сатып алдыратын.Серафина мен Эмилия Иренаны графиня болғысы келіп жүр, десетін. Бірақ, бірде Маттео ағай қыздарына:

— Байқаңдар, қыздарым. Өлімнің өзі керек етпейтін кемпірлер де болады, — деп ескертіп қойды.

Графиняның Генуяда қанша туысқаны барын түсіну қиын еді, — жақын-жуықтарының арасында тіпті епископ та бар, деген әңгімелер айтылатын.

Кемпір қазір үйінде күтуші де, малай да ұстамайды, дегенді естідім, немере ұл-қыздарын пайдаланатын көрінеді. Бұл рас болса Ирена не нәрсеге үміттенеді екен? Бәрі ойдағыдай боп жатса, көппен бірге Чезариноға да әйтеуір мұрадан өз үлесін алуға тура келеді ғой. Қонысымызды, ат қораларымызды, шалғындарымызды, егістіктерімізді, жүзімдіктерімізді көзбен шолып, бәлкім, Ирена одан әлдеқайда дәулеттірек шығар, бәлкім, Чезариноның мұның соңынан сүмеңдеп жүрген себебі — жасауын иемденіп алмақ шығар, деп ойладым. Қаншалықты ыза қылғанымен, мұндай долбар өзіме ұнайтын, өйткені, сүйіп қалғандықтан болсын, атаққұмарлықтан болсын, Иренаның өзі оны қолға түсірмекке құлшынып жүр деген ой жанымды жабырқатып тастайтын.

Бәлкім, дедім өзіме, ол шынымен де ғашық боп қалған болар, Чезарино оған ұнайтын шығар, бәлкім, есіл-дерті тек соған ғана күйеуге шығу боп жүрген шығар. Онымен сөйлесуге, абай бол деп айтуға, ең ақыры Нидодан қарыс сүйем жырақ шығып көрмеген, өзі кітап оқып тұрған кезде жерде жалпиып отырған осынау дәлдүріш, осынау делқұлы үшін өміріңді босқа өксітпе, деп ескертуге сондай ынтық болғам. Қайткен күнде де, Сильвия, әйтеуір, уақытын босқа өткізген жоқ, кімге көңілі соқса сонымен қыдырды. Жалшы болмағанымда, он сегізге енді ғана толмағанымда, Сильвия, бәлкім, менімен де көңіл жарастырар ма еді, қайтер еді.

Ирена, әрине, уайым шегіп жүрді. Бұл графсымақ тәрбиесіз бикештен де жаман-ды: тәлімси беретін, қасы мен қабағына қарауға мәжбүр ететін, графиня кемпірді әлсін-әлі ауызға алатын және Ирена қандай ұсыныс айтпасын, бәрінен бас тартатын: әр нәрсенің ретін білген жөн, шалыс қадам жасамау керек, кім екеніңді, денсаулығың қандай екенін, талғамың қандай екенін есте сақтауың қажет, дейтін. Үйден қашып кетпеген, кілттеніп алмаған сиректеу күндерінде енді Сильвия Иренаның күрсінісін тыңдап отыратын болды. Үстел басында, дейтін бізге Эмилия, Ирена басын жерден көтермейді, ал Сильвия әкесінің көзіне тура қарайды, безгекпен ауырған жандай жанары жалтылдап тұрады. Үстел басында жалғыз синьора Эльвира ғана сөйлейді, ернін жымырып алып қатты-қатты сөздер айтады. Сантинаның аузын сүртеді де, дәрігердің баласына қатысты бір шымшып өтеді, жә болмаса тосқандықты, офицерлерді еске алады, басқаларды да ұмытпайды, сөйтеді де, салған жерден Канеллиде тұратын қыздардың бұлардан жастау бола тұра күйеуге шығып үлгергенін, балаларын шоқындырып жатқанын айтып сайрай бастайды. Ал, Маттео ағай әлденені мұрын астынан міңгірлеумен тынады екен, оның ешқашан ештеңеден хабары болмайтын.

Ал, Сильвия тыным таппай қойды, оған тығырыққа тірелмеген, ызаға булықпаған сәттерінде көз салған, айтқан сөзін тыңдаған бір ғанибет еді. Кей-кейде арба жегуге әмір ететін де, Канеллиге өзі тартып кететін — делбені еркектен кем ұстамайтын. Бірде ол Нутодан Буон Консильодағы ат жарыс кезінде оркестрде ойнайсың ба, деп сұрады. Сосын: қайткен күнде де Канеллиден ер-тоқым сатып алып, атқа салт мінуді үйренуім керек, деп мәлім етті. Басқарушы Ланцоненің оған: арбаға жегіліп үйренген ат салт мінуге жарамайды, себебі қалыптасқан дағдысы болады, деп түсіндіруіне тура келді. Буон Консильоға баруға оқталғанда Сильвия ол жерден Маттеосын кезіктіріп, оған өзінің де атпен көсілтіп шаба алатынын көрсетпек ойда болғанын кейін білдік.

Ақыр аяғында бұл қыз еркекше киінетін болады, жәрмеңкелерді аралап, даршы жігіттермен бірге арқан бойлап жүгіріп жүреді, десетінбіз бәріміз. Тап сол жылы Канеллиге балаган ат басын бұрды — онда мотоциклдер шеңбер бойымен шырқ айнала заулайтын, арқыраған дыбысы астық бастыратын машинаның тарсыл-гүрсілінен де қатты болатын. Кіре берісте қырықтардағы тыриған арық, саусағы толы сақина, аузына сигарет тістеген сары қатын билет сатып тұрды. Айтпады демеңдер, кревалкуорелік Маттео әбден жалығып біткенде Сильвияны осындай балаганға кіргізіп жібереді, дестік біз. Сондай-ақ, билет сатып алып жатқанда қолыңды титтей терезе алдына алабөтен түрде қойсаң-ақ болды, терезе жапқышы бар фургонға келіп, онымен сабан төсеніште қай уақытта құмардан шығуыңа болатынын сары қатын сол бойда-ақ айтып береді, десетін Канеллидегілер. Алайда, Сильвия мұндайға әлі жете қойған жоқ еді. Әрине, Маттеосына бола ақылын жоғалтып алғаны рас-ты, бірақ бәденділігі мен балғындығы соншалық, оған үйленуге құштарлар қазірдің өзінде көптеп табылатын. Ал, мұнда не болып жатқанын бір құдайдың өзі ғана біледі. Қазір Маттео екеуі Серауди жүзімдіктеріндегі жартылай қираған үйде кездесіп жүрген. Үйшік өзен жағасындағы құлама жардың нақ жиегінде түр еді, мотоциклмен бару мүмкін болмағандықтан олар онда жаяу баратын, ол жерге өздері көрпе-көпшік апарып қойған-ды. Бұл Маттео Морада да, Кревалкуореде де Сильвиямен бірге жүз көрсеткен емес. Әрине, оның жібі түзу қыз ретіндегі абыройы ақсамасын деп жүрген ол жоқ-ты, тұтылып қалудан, аяғын шырмаудан қашып жүрген. Үйленбейтінін білетіндіктен оңай құтылудың қамын жасап жүрген.

Сильвияның бет-әлпетінен Маттео екеуінің істеп жүрген нәрселерінің ізін таппақ боп әуреленгенім бар. Жүзім жинауға кіріскен сол қыркүйекте Ирена екеуі, бұрынғы жылдардағыдай, жүзімдікке келген; бұта арасына тығылып отырып оның жүзім шоғына қарай созылған қолына қарадым, бөксесіне, беліне, көзіне түсіп тұрған кекіліне назар салдым, сүрлеумен қалай адымдап бара жатқанын, шашын қалай сілкіп қалатынын қадағаладым, — басындағы тарағынан башпайындағы қара тырнағына дейін білуші едім оны, — алайда: "Міне, мына жерінде өзгеріс бар, Маттеоның қалдырған ізі осы", дерліктей ештеңе таппадым. Сол бұрынғы Сильвия еді ол.

Жүзімнің бұл жиыны Морадағы ең соңғы қуанышты кезең болды. Күллі Әулие күні Ирена төсек тартып қалды, стансадан дәрігер шақыртылды. Ирена сүзекпен сырқаттаныпты, жағдайы күрт қиындап кетті. Ауру жұқтырып алмасын деп Сантина мен Сильвия екеуін әкесі Альбаға аттандырды. Сильвия барғысы келмеген, бірақ ақыры көнді. Енді өгей шеше мен Эмилияның жүгіруіне тура келді. Жоғары бөлмелердегі пешке күндіз-түні бірдей от жағылды, Иренаның төсегі тәулігіне екі мезгіл ауыстырылып тұрды, ол сандырақтап жатты, оған укол салынды, шашы түсе бастады. Дәрі-дәрмек әкелу үшін Канеллиге әлсін-әлі барып тұрдық. Бір күні аулада монахиня пайда болды. "Рождествоға жете алмайды-ау", деді Чирино, — ал келесі күні священникті алдыртуға адам жіберілді.

XXVI

Морадан, осының бәрінен, бұрынғы тіршілігімізден қазір енді не қалды?

Арада қаншама жыл өтсе де, желдің жөке жапырағын сыбдырлатқанын құлағым шалса болды-ақ, неге екені белгісіз, өзімді басқа адам секілді сезінем, өзіммен өзім боп кетем. Осынау алқапта, жалпы, жарық дүниеде қанша адам тұратыны жайында, дәл қазір олар да бір кезде өзіміз өткерген жайларды бастан кешіп жүргені жайында, бірақ мұны олардың білмейтіні, бұл туралы ойланбайтыны жөнінде ой кештім. Бәлкім, дәл қазір де сондай үй бар шығар, қыздар, қарт, бала бар болар, нақ сондай Нуто бар шығар, Канелли бар шығар, темір жол стансасы бар болар, бір жаққа кетіп қалуға, байып шыға келуге ынтызар өзім сияқты бозбала бар шығар. Жазда онда астық бастырады, сосын жүзім жинайды, қыста аңға шығады, үйлері де верандалы — бір сөзбен айтқанда, бізде қандай болса ондағының бәрі дәлме-дәл сондай. Тап осылай болуға да тиіс. Балалар, әйелдер, әлем өзгерген жоқ. Қазір енді күн сәулесінен қорғанатын қолшатыр ұстау сәнге жатпайды, жексенбі күндері жұрт алаңға бармайды, киноға барады, астықты элеваторға тапсырады, қыздар темекі тартады — ал, өмір сол бұрынғы қалпында қалды, бірақ жастар артқа көз жіберуге тура келетін күннің туатынын, өздерінің де бастан өткергені кейінде қалатынын білмейді.

Генуяда жағаға шығып, соғыс талқандап кеткен үйлердің ортасында қалған кезімде ең алдымен маған: мұндағы әр үйдің, әр ауланың, әр балконның біреулер үшін өзіндік қадірі болды ғой, деген ой келген еді. Бұл арада тек құрыған дүние мен құрбандық қана жаныңды шырқыратпайды — бұл арада өміріңнің бір-ақ түнде із-түзсіз жоғалған жылдары да жаныңды күйзелтеді. Бәлкім, мұным бекер болар, осылай болғаны жөн де шығар? Бәлкім, бәрі алауға түскен құрғақ шөптей жанып кеткен і жақсы болар? Жұртқа бәрін жаңадан бастауға жол ашылар. Америкада осылай істейтін еді. Әлдене ығыр қылса, жұмыс жалықтырса, тұрған жері мезі етсе жұрт бәрін өзгерте салады. Одан тұтас бір елді мекендерді кезіктіруге болады — рестораны, мэриясы, дүкендері бар, бірақ жан адам қалмаған, қаңырап тұр, зираттағыдай жым-жырт тыныштық орнаған.

Нуто Мора жайында әңгімелеуге онша ықыластанбады, алайда барған жерлерімнен кімдерді кезіктіргенім жайында сұрастырудан жалыққан жоқ. Өзіміз трактирде бас қосатын жігіттердің, айнала-маңдағы өзіміз кегль және доп ойнаған балалардың, өзіміз би билеген қыздардың жайына қаныққысы келген. Нуто кімнің қазір қайда жүргенін, кімнің қандай кепке тап болғанын — бәрін білетін. Сальтодағы үйінде отырғанымызда жанымыздан біреу жолмен өтіп бара жатса, оған көзін қысып қалатын да, көзін мысықша сығырайтып: "Ал, мына жігітті әлі ұмытқан жоқпысың?" деп сұрайтын. Сосын жүргіншінің аң-таң боп аузын ашып қалғанына мәз боп, екеуімізге де шарап құятын. Сол арада әңгіме де басталып кететін. Біреулер маған "сіз" деп сөйлей бастайтын. "Мен Жыланбалықпын, — деп бөліп жіберетінмін оны, — сондықтан сызылмай-ақ қой! Ал, ініңнің жайы не болды, әкең қалай, әжең әлі бар ма? Иттерің өліп те қалған шығар?"

Ескі таныстарым онша өзгере қоймапты; өзгерген мен ғана екем. Олар баяғыда қандай оқыс қылық көрсеткенімді, әлдебірдеңе деп айтып салғанымды еске алды, қаперде қалмаған түрлі хикаяларды еске түсірді. "Бьянкетта ше? — деп сұрайтын менен біреу. — Бьянкеттаны ұмытқан жоқсың ба?" Неге ұмытайын! "Робиниге тұрмысқа шықты, — дейтін олар, — жап-жақсы тұрып жатыр".

Күнде кешкісін Нуто мені іздеп "Анжелоға" келетін, өзімді ортаға алған дәрігерден, мэрия хатшысынан, карабинер старшинасынан, сонда орын тепкен жер өлшеушілерден құтқарып, менімен әңгіме-дүкен құратын. Еркіндікке шыққан екі монах құсап, деревня маңында қыдырыстап жүретінбіз, шілделіктің шырылына, өзеннің шуылына құлақ түретінбіз; баяғыда мұндай беймезгіл уақытта мұнда ешқашан келмейтінбіз: тіршілік салтымыз басқа болатын.

Түнек тұмшалаған жоталардың үстінен ай көтерілген бір күні кешкісін Нуто менен Америкаға кетуіңе не түрткі болды, деп сұрады. Егер қайтадан сондай мүмкіндік туса және тап сондағыдай жиырма жаста болсам, бұған тағы да тәуекел етер ме едім, соны білгісі келген еді оның. Америкаға баруға аңсарым ауғандықтан кеткен жоқпын, ыза болғаннан кеттім — себебі, мұнда көздеген мақсатыма жете алмайтынмын. Мен кетіп қалуға құштар болғам жоқ, күндердің бір күнінде, мұндағылар өзімді баяғыда аштан өлді деп ұйғарып қойған кезде, қайтып оралуға құштар болдым. Деревняда қалсам, Чирино қарт секілді өмір бойы жалшылықта жүруіме тура келетін. (Оның да өмірден өткеніне біраз болыпты — шөп қорадан құлап омыртқасын сындырып алыпты, сосын бір жылдан астам азап шегіпті.) Демек, бақ сынап көргенім, Бормиданың арғы жағасына шыққаным, сосын мұхитты кесіп өткенім теріс болмаған.

— Дегенмен, қолма-қол осындай шешімге келіп, кемеге барып отыру да оңай емес-ау, — деді Нуто. — Сен батыл жігіт боп шықтың.

— Мұнда тұрған ешқандай батырлық жоқ, — дедім, — мен жайдан-жай қашып кеттім. — Енді оған бәрін баяндап беруіме болатын. — Шеберханада әкеңмен арада болған әңгіме есіңде ме? Сол кездің өзінде-ақ ол надандар дәйім надан күйінде қала береді, себебі бізді әрненің анық-қанығына жеткенімізді қаламайтындар — үкімет, капиталистер, қара көйлектілер билеп-төстеп отыр, деген еді... Мұнда, Морада, бұл онша байқала бермейтін, бірақ Генуя көшелерін кезіп тентіреп, солдаттықта жүрген шағымда олардың — қожайындардың, капиталистердің, офицерлердің қандай екеніне көзім анық жетті. Ол кезде билік басында фашистер отырған, еш нәрсе жайында ауыз аша алмайтынсың... Бірақ басқа адамдар да болды...

Оған бұл турасында ешқашан ештеңе айтқан жоқ едім, өйтсем оны да сыр ашуға мәжбүр етер ем — ал енді қазір бұдан келіп-кетер ештеңе жоқ-ты, оның үстіне арада жиырма жыл өтіп, не қилы кепті бастан кешкеннен кейін өзімнің де неге сенерімді білмей қалған жайым бар-ды. Бірақ Генуядағы сол қыста сенімім бекіген болатын... Полковник үйі жанындағы жылыжайда Гвидомен, Ремомен, Черретимен бірге қанша түнді қызыл кеңірдек айтыспен өткізбедік десеңші. Сосын Тереза шошынып, бізді қайтып кіргізгісі келмей қойды, сөйткен соң оған — ендеше, жалшылықта жүре бер, демек, саған осы лайық, ал біздің алған бағытымыздан айнығымыз келмейді, күрескіміз келеді, дедім. Бастаған ісімізді казармаларда, трактирлерде, армиядағы қызметті аяқтаған соң — өзіміз жұмысқа орналасқан кеме жасайтын верфьтерде, техникалық кешкі мектептерде жалғастыра бердік. Енді Тереза сөзімді сабырмен тыңдайтын болды, білім алып жүргенімді, көздеген мақсатыма жетуге тырысатынымды қоштайтын болды және ас үйде маған тамақ беретін. Одан кейін саясат жайындағы әңгімеге екеуміз де қайтып оралмағанбыз. Бірақ, бір күні түнде Черрети келіп, Гвидо мен Ремоның тұтқынға алынғанын, қалғандарымызды іздестіріп жатқанын хабарлады. Сол-ақ екен, Тереза, маған ешқандай кінә артпастан, біреулермен сөйлесіп, — әлде туысқанымен бе, әлде бұрынғы қожайынымен бе, білмеймін, — Америкаға аттанғалы тұрған кемеге мені екі күннің ішінде палуба матросы етіп орналастырды.

— Америкаға осылай тап болғам, — дедім Нутоға.

— Әңгіме қайда, — деп жауап қатты ол. — Қарт адамнан болсын, менің әкем секілді сормаңдайдан болсын, бала кезіңде естіген бір ауыз сөздің өзі кейде көп нәрсенің сырын ұғынуға көмегін тигізеді... Ал, жолдастарыңның жағдайы не болды?

Село жанындағы жолмен осылайша серуендеп жүріп өз тағдыр-талайымыз жайында ой толғадық. Мен айға көз салып қойып, арба дөңгелектерінің алыстан жетіп тұрған сықырына құлақ тігумен болдым — Америкада көптен естілмей кеткен нәрсе осы еді. Генуя жөнінде, кеңсем жайында, Ремо жұмыс істейтін верфьте сол күні таңертең мені де тұтқынға алғанда өмір тіршілігімнің қандай болатыны турасында ой кештім. Бірнеше күннен кейін қайтадан Генуяға, виа Корсикаға кетем. Бәрі де тамамдалып келеді.

Біреу жолдың шаңын бұрқыратып жүгіріп келе жатты, ит екен деп қалсам, бала екен, ақсаңдай басып бізге қарай жүгіріп келеді. Мұның Чинто екенін аңғарып үлгергенімше болмай, ол аяғымнан құшақтай алып, күшік секілді қыңсылап қоя берді.

— Не болды?

Біз оған бірден сене алмадық. Чинто әкесінің үйді өртеп жібергенін айтып отыр еді.

— Мүмкін емес! — деді Нуто.

— Ол үйді өртеп жіберді, — деп қайталады Чинто. — Мені өлтіргісі келді... Өзі асылып қалды... Ол үйді өртеп жіберді!

— Май шамды құлатып алған ғой, шамасы, — дедім мен.

— Жоқ, жоқ! — деп айқайлап жіберді Чинто. — Ол Розина мен әжемді өлтіріп тастады. Мені де өлтіргісі келген, бірақ мен беріспедім... Одан кейін ол сабанға от қойды, сосын мені іздеумен болды. Бірақ, менде пышақ бар еді. Содан соң жүзімдіктің ортасында асылып өлді.

Чинто үздіге дем алып, еңірей жылады. Бет-аузы тырналған, үсті-басы кір-қожалақ. Аяғымды құшақтап алған қалпы шаңдақта отырған ол:

— Папам жүзімдікте асылып қалды. Ол үйді өртеп жіберді... Өгіз де өртке кетті. Үй қояндары ғана қашып құтылды. Бірақ менде пышақ бар еді... Бәрі түгел өртеніп кетті. Пиола да көрді, — деп қайталай берді.

XXVII

Нуто оны иығынан алып, лақ ғұрлым көрмей жоғары көтерді:

— Анау Розина мен әжеңді өлтірді деймісің?

Дірдек қағып тұрған Чинтоның сөйлеуге дәрмені болмады. Нуто оны иығынан жұлқып қалды:

— Өлтіріп тастады ма оларды?

— Тиме оған, — дедім мен. — Шықпаған жаны ғана. Өзіміз барып көрейік.

Сол-ақ екен, Чинто аяғымды құшақтай алды. Қайткен күнде де ол жаққа қайтып барғысы жоқ-ты.

— Тұр, — дедім оған. — Бізді іздеп келдің емес пе?

Ол мені іздеп келген, бірақ жүзімдікке баруға үзілді-кесілді қарсы болатын. Чинто Моронедегілерді шақырыпты, Пиоланың отбасын да шақырыпты, жұрттың бәрін оятыпты — олардың жүгіре басып жотадан төмен түсіп келе жатқанын да көріпті. Чинто оларға өртті сөндіріңдер деп айқайлапты, қолынан келгеннің бәрін жасапты, бірақ тек жүзімдікке қайта оралуға жүрегі дауаламай тұр еді. Пышағын да жоғалтып алыпты.

— Жүзімдікке бармаймыз, — дедім оған, — жолдан былай бұрылмаймыз. Нуто онда өзі барып қайтады. Неден қорқасың сонша? Жұрттың солай қарай жүгіргені шын болса, ендігі өртті сөндірген де шығар...

Оны қолынан ұстап, жолға түсіп жүріп кеттік. Бұл арадан Гаминелла жотасы көрінбейді, оны тау сілемі қалқалап тұр. Тас жолды қалдырып, беткеймен Бельбоға қарай құлдауымыз керек, сонда ағаш арасынан өрт көрініп тұруға тиіс. Алайда айдың түнгі тұманды көктей өткен сәулесінен ештеңе көзге шалына қоймады.

Нуто сүрініп кеткен Чинтоны қолынан жұлқып қалды. Біз жүгіре басып келе жатқанбыз. Қамыс шоғырына жақындағанымызда мұнда әлдебір төтенше жағдайдың шынымен орын алғаны белгілі бола бастады: жоғары жақтан айқай-шу, балтамен ағаш шауып жатқан дыбыс естілді. Түнгі салқынға сыналай енген күйік иісі жолға қарай бет алған еді.

Чинто қыңыратқыған жоқ, бізге ілесіп отыруға тырысып, қолымды бар күшімен сығымдай түсті.

Жоғарыдағы інжір ағашының жанында адамдар жүр еді, шаңқылдаған дауыс естіледі. Бұрынғы шөп қора мен мал қораның орыны тып-типыл екенін сүрлеумен келе жатқанда-ақ ай жарығынан көзім шалған, сондай-ақ, жанып бітуге қалған үй қабырғаларының әр жері қап-қара боп үңірейіп тұрғанын байқағам. Жалынның тілі қабырға етегін жалап жатқан, қара түтін сол жерден бұрқырап шығып тұрған. От шалған жүннің, еттің, мал тезегінің сасық иісі тыныс тарылтарлық еді. Аяғымның арасынан үй қояны жүгіріп өтті.

Нуто қырманның жанына тоқтады, бет-ауызы тыржиып кетіпті, екі қолымен басын ұстап алған.

— Өй, мына иісті-ай, — деп міңгірледі ол — Мына иіс...

Өрт сөнген де болатын. Оны сөндіруге көршілердің бәрі келген-ді; жұрттың айтуынша, өрттің жалыны тіпті жағалауды да жарық қып жіберіпті және оның Бельбо суына шағылған кезі де болыпты. Ештеңені аман алып қалу мүмкін болмаған, тіпті үйдің артына үйілген тезек те жанып кеткен.

Біреу карабинер старшинасын шақыруға кетті. Мороне фермасынан шарап әкелуге бір әйел жіберілді. Чинтоға да аздап ішкіздік. Ол бізден ит қайда, ит өртке кетті ме, деп сұраумен болды. Әркім өз ойындағысын айтып жатты. Чинтоны шалғынның ортасына отырғыздық, ол біресе сөйлеп, біресе үнсіз қалып, бастан кешкенін баяндап берді. Ол ештеңе сезбепті, өзенге қарай бара жатыпты, сосын иттің үріп қоя бергенін, әкесінің өгізді қуалап қораға кіргізіп жатқанын естіпті. Бұршақ пен картопты бөліп алу үшін баласын ертіп вилланың бибісі келген екен. Картоптың екі қатары қазып алыныпты, жартысын қайтарыңдар, депті ханым. Розина айқай шығарыпты, Валино да ұрсыса бастапты. Сөйткен соң, ханым сөзінің дұрыстығын кемпірге де дәлелдемекке үйге кіріп кетіпті, ал баласы себеттерді күзетуге сыртта қалыпты. Одан соң бибі мен баласы картоп пен бұршақты өлшеп, екеуара әлдене жайында келісіпті, бірақ бір-біріне қабақ түйе қараумен болыпты. Олар бәрін арбаға тиеп алыпты, ал Валино селоға кетіп қалыпты. Кешкісін қап-қара боп түнеріп қайтыпты, Розина мен кемпірге айқай сала бастапты, бұршақты жасыл күйінде жинап алмағандары үшін балағаттапты, өздеріне тиесілі бұршақты енді қожайын әйел жейтін болды, депті. Кемпір төсенішінде жылап жатыпты. Ал, өзі, Чинто, кез-келген сәтте тұра қашуға әзір боп есік алдында отырыпты. Одан соң Валино белінен белбеуін ағытып алып, Розинаны өкіртіп сабай бастапты, астық бастырып жатқандай аямай сабалапты. Розина үстелге барып соқтығып, зар илеп, екі қолымен мойнын қорғаштай беріпті. Сосын ол бұрынғыдан да бетер бақырыпты, еденге бөтелке құлап түсіпті, Розина жүгіріп барып кемпірді құшақтай алыпты. Сол-ақ екен, Валино оны тепкілеуге кірісіпті, бәрі естіліп тұрыпты — бүйірінен теуіп, зіл батпан шәркейімен таптапты. Розина еденге құлапты, ал Валино болса оны ішінен, бетінен тебе беріпті.

— Розина өліп қалды, — деді Чинто, — аузынан қан ағып жатты. "Әй, тұрсаңшы! Жетер саған, тұр деймін!" деді әкем. Бірақ Розина өліп кеткен еді, тіпті кемпір де үнсіз қалды.

Содан соң Валино мұны іздей бастаған, ал бұл жүзімдікке қарай қашқан, ол жерден тек шынжырдағы иттің қалай жұлқынғаны ғана естіліп тұрған.

Шамалыдан сон Валино Чинтоны шақыра бастайды. Чинто оның дауысынан әкесінің өзін жай шақырып тұрғанын, сабамайтынын сезеді. Сөйткен соң пышағын ашып алып, аулаға кіреді. Әкесі түндей түнеріп табалдырықта тосып тұр екен. Мұның қолындағы пышақты көріп, "иттің баласы" дейді де, оны ұстап алуға тырысады. Чинто тағы қашып кетеді. Сосын әкесінің көрінген нәрсенің бәрін қиратып жатқанын, боғауыз айтып, священникті балағаттап жатқанын естиді. Одан соң ойда жоқ жерден шалқыған жалынды көреді.

Әкесі қолына әйнексіз май шам ұстап аулаға шығады. Үйді айнала жүгіріп, шөп қораны, сабанды өртейді, содан соң жанып тұрған шамды терезеден лақтырады. Бөлменің іші отқа оранады. Есіктен ешкім шықпайды, іште қалған әйелдер өкіре жылап, көмек сұрап жатқандай боп көрінеді.

Енді үй тұтастай отқа оранған болатын, Чинто шалғынға қарай шығуға қорқады, себебі әкесі көріп қоюы мүмкін еді — айнала күндізгідей жарық боп тұрған. Ес-түстен айрылған төбет құтырына үріп, шынжырын үзердей боп жұлқынады. Үй қояндары тым-тырақай қашып, қорада өгіз отқа өртеніп жатады. Қолына арқан ұстаған Валино Чинтоны іздеп жүзімдікке қарай жүгіреді. Пышағын қолынан тастамаған Чинто өзен жағасына қашып кетеді. Сол жерге барып жасырынып, өртеніп жатқан үйге бұтаның арасынан көз жібереді. Өрттің қалай өршелене гуілдегені сол арадан да естіліп тұрады — пеште лапылдап жанған құрғақ отын секілді боп көрінеді. Төбет тоқтаусыз үріп, ұлып жатады. Жаға да күндізгідей жарық боп тұрады. Ал, иттің үргені де, әкесінің дауысы да — бәрі тынған кезде Чинто өзін осы қазір ұйқыдан оянғандай сезінеді, тіпті мына арада, өзен жағасында неғып отырғанын да есіне түсіре алмайды. Сөйткен соң, сол бұрынғыша пышағын қолына қыса ұстап алған күйі, сақтана тың тыңдап әрі өрттің қызыл шапағына қарағыштап қойып, жай басып үлкен жаңғақ ағашына қарай барады. Оттың жарығынан әкесінің жаңғақ ағашында салбырап тұрған аяғын және жерге құлап түскен басқышты көреді...

Оған осының бәрін карабинер старшинасына қайталап айтып беруіне тура келді, сосын оған әкесінің кенеп төсеніште жатқан мәйіті көрсетіліп, танитын-танымайтыны сұралды. Өртенген жерден табылған нәрсенің бәрі — қол орақтар, арба, басқыш, өгіз қамыты мен елеуіш — шалғынға апарылып, бір жерге үйілді. Чинто пышағын іздеп, оны әркімнен сұрастырып жүрді, әрі түтін мен күйік иісінен жөтелумен болды. Жұрт оған пышағын тауып беретінін және өрттің күлі суығаннан кейін кетпендер мен күректердің басын алып пайдаға жаратуына болатынын айтып жатты. Чинтоны Мороне қонысына таң ағарып ата бастаған кезде алып келдік. Қалғандары өртенген үйдің орнынан әйелдер мәйітінің қалдығын іздестіріп жатты.

Моронедегі жұрт ояу екен, ас үйдегі пеште от жанып жатыр. Әйелдер бізге шарап әкелді. Еркектер тамақ ішуге үстел басына жайғасты. Күн салқын-ды, суық деуге де болатын. Мен қызды-қызды айтыстан жалығып кеткем; бірінің айтқанын екіншісі қайталап жатқан. Нуто екеуіміз аулада қыдырыстап жүрдік; аспанда жұлдыздар жарығы бәсең тарта бастаған, салқын да күлгін түсті дерлік ауада, қарсы алдымыздан алқаптағы ормандар көлденеңдеп, өзеннің суы жарқырап көрініп жатты. Таң шапағының таңғаларлық әсем бояулары жадымнан шығып та кетіпті! Нуто басын төмен салып, бүкшиіп жүрді. Чинтоға енді өзіміз қамқорлық жасауымыз қажет, бұл жайында бұрынырақ ойланғанымыз жөн еді, дедім оған. Ол ісініп кеткен қабағын көтеріп, ұйқысынан ояна алмай тұрғандай маған меңірейе қарады.

Келесі күні біз қаның қайнайтындай жаңалыққа кез болдық. Дүние-мүлкінің күлі ғана қалғанын көрген вилла бибісінің жарылып кете жаздардай боп долданғаны жайында селода айтылып жатқан әңгімелерді естідім; отбасынан тірі қалған жалғыз Чинто еді, әлгі әйел барлық шығынды сол Чинто өтесін, ақшасын төлесін, әйтпесе оны түрмеге қамасын, деп байбалам салыпты. Сосын оның ақылдасу үшін нотариусқа барғанын, анау мұның жөн еместігін оған тұтас бір сағат бойы түсіндіріп баққанын естідім, одан соң ханым жүгіріп попқа кетіпті.

Ал, поп бұдан да асқан сорақылыққа барды! Валиноның кешірілмес күнә боп табылатын масқара өліммен өлгенін, сондықтан жаназасын шіркеудің ішінде оқудан бас тартатынын мәлім етті. Священник іште әйелдердің қапшыққа салынған өрт шалған сүйектеріне дұға оқып болғанша Валиноның табыты сыртта, баспалдақтарда тұрды. Кешкісін, жұрттан жасырын жерленді. Мороне қонысындағы кемпірлер қара орамал тартып, өліктерді зиратқа шығарып салуға кетті, жолшыбай әсел мен беде теріп барды. Священник зиратқа бармай қалды, себебі, ойлап көрсең, Розина да кешірілмес күнәда тірлік кешкен еді ғой. Бірақ, бұл жайында өсек таратумен аты шыққан тігінші қатын ғана мылжыңдап жүрді.

XXVIII

Сол қыста сүзек Иренаға ажал құрығын сала алмады. Оның өміріне қатер төніп тұрғандықтан мен былапыт сөз айтпауға, кім жайында болсын жаман ойда болмауға тырысып бақтым. Серафина өзіме осылай деген, оның бұл ақылын тіпті қора тазалап жүргенде де, жаңбыр астында соқамен жер жыртып жүргенде де есімнен шығарған емеспін. Бірақ, өйтіп босқа әуре болдым ба, бәлкім, священникті алдыртуға адам жіберілген сол күні-ақ өліп кеткені дұрыс па еді, оны білмеймін. Қаңтар айында ол ақыры сыртқа шықты, түрі бозарып, жүдеп кеткен еді. Жеңіл арбамен Канеллидегі мессаға барып қайтты. Чезарино әлдеқашан Генуяға тайып тұрған, көңілін сұрап та келген жоқ, ең ақыры, халы нешік екенін білуге кісі де жіберген жоқ. Ал Нидо қамал-сарайының барлық есігі сыртынан тақтаймен тас қып шегеленіп тасталған-ды.

Қайтып оралған, жұрттың айтуынша, аса бір қайғырып-қапалана қоймаған Сильвияны да қуанарлық ештеңе күтіп тұрмаған. Тағдыр-талайының рақымсыздығына әбден бой үйретіп алған Сильвия оның соққыларына төзудің, қайтадан бас көтерудің жолын тапқан болатын.

Бұл екі аралықта оның Маттеосы басқа біреумен ашына боп та үлгерген. Сильвия Альбада жатыңқырап қалған еді. Морадағылар бұл тегін емес — жүкті боп қалған ғой, десіп жүрді. Альбадағы базарға барып қайтқандар кревалькуорелік Маттеоның күні бойы алаңда дарылдатып мотоцикл айдайтынын, айнала-маңды мылтық атылып жатқандай азан-қазан қылатынын, ал басқа уақытта кафеде отыратынын айтып жүрді. Ойнап-күлгендерін де, тіпті бірге жүргендерін де ешкім көрмепті. Ендеше, Сильвия үйден шықпаған, ендеше, оның аяғы ауыр болғаны. Қайткен күнде де, әйтеуір, Сильвия жазғытұрым қайтып оралғанда Маттео басқа біреуді — Санто-Стефанодағы кафе иесінің қызын — тауып та алған, түнгі уақытын енді сонымен бірге өткізіп жүрген. Қайтып оралған Сильвияны жұрт тас жолдан көрген-ді, Сантина екеуі қол ұстасып келе жатыр екен: оларды қарсы алуға ешкім пойызға шықпаған. Бақтан өтіп келе жатқан олар алғаш кезіккен раушан гүлін иіскемекке кідірді. Жаяу жүргендіктен жүзі алабұртып кеткен Сантинамен екеуі бейне шешесі мен қызы секілді, әлдебірдеңені айтып сыбырласып тұрды.

Ал, Ирена қазір тым әлсіз, тым жүдеу еді, өне бойы төмен қарап жүретін, осы қалпында оны жүзім жинап алғаннан кейін шалғында беймезгіл бой көтерген сүреңсіз гүлге, немесе жапырып кеткен тастың астынан жоғары қарай бой созған шөптің сабағына ұқсатуға болатын. Шашы қайта шығып келе жатқан кезеңде өне бойы басына қызыл орамал тартып жүрді, одан тек мойыны мен құлағы ғана көрінетін. Ол енді ешқашан бұрынғыдай сұлу бола алмайды, дейтін Эмилия. Ал Сантинаның жасына жас қосылып, әлпеті әрлене түсіп келе жатты, шашы бір кездегі Иренаның шашынан да әдемі болатын. Сантина сүйкімді бала екенін білетін, жұрттың өзіне көз тойдыра қарап алуы үшін кей-кейде шарбақ жанында тоқтап тұратын жә болмаса біздерге, аулаға, сүрлеуге шығып, әйелдермен мылжыңдасатын. Одан Альбада қалай тұрғандарын, Сильвияның не істеп, не қойғанын сұрастырдым. Көңілі соққан кездері ол маған: шіркеудің қарсы бетінде, бөлме сайын кілем төселген әдемі үйде тұрғандарын, ханымдар, балалар мен қыздар келіп-кетіп жүргенін — шетінен сәнді киінетіндерін, бәрі бірге ойнап, тәтті тоқаш жегендерін, ал бір күні кешкісін апатайымен және Николеттомен бірге театрға барғандарын, қыздар монахинядан дәріс алатынын, өзінің де алдағы жылы мектепке баратынын әңгімелеп беретін. Сильвияның уақытты қалай өткізгенін ақыры біле алмадым, шамасы, ол онда ауырып жатпаған шығар, офицерлермен билеген болар.

Мораға қайтадан жігіттер мен бұрынғы құрбылар топырлап келе бастады. Нуто солдаттыққа кетті. Мені қазір ересек адам деуге әбден болатын; басқарушы өзімді белбеумен осып жіберетін, кез-келген біреу дүбәра деп қорлайтын заман артта қалған-ды. Мені төңіректегі көптеген қоныстың тұрғыны танитын, кейде тіпті үйге де қонбайтынмын, Бьянкеттамен қыдыратынмын. Көп нәрсенің аужайын түсініңкіреп те қалдым; жөке жапырағының иісі мен гүл шашқан қараған иісінің мен үшін де өзіндік мәні болды. Әйел дегеннің не екенін, кей-кейде музыка мен биден кейін жалғызсырап, бұралқы төбет секілді неліктен далада тентіреп жүретінімнің себебін енді жақсы білетінмін. Тереземнен Канелли бетіндегі жоталар көрініп тұратын, нөсер жаңбыр мен жаймашуақ ауа райы бізге сол жақтан келетін, таң сол жақтан сібірлейтін, паровоздың айқайы сол жақтан естілетін, Генуяға апаратын жол да сол жақтан басталатын. Екі жылдан кейін өзім де Нуто сияқты пойызға отыратынымды білетін едім. Өзіммен бірге әскерге шақырылатын бозбалалармен мереке кездерінде жақынырақ араласуға тырысып жүрдім. Біз шарап ішіп, ән айтып, шаруа-жайларымыз жайында шүйіркелесетінбіз.

Сильвия қайтадан құтырына бастады. Қасына тоскандық досын ерткен Артуро да Морадан бой көрсетті, бірақ Сильвия оларға келдің-ау да, кеттің-ау да демеді. Қазір оның Канеллиде жұмыс істейтін бухгалтерге ықыласы ауып жүрген, олар күні ертең үйленетіндей көрінетін. Маттео ағай қарсылық білдірген жоқ. Сан-Марцанода тұратын, ақсары шашты бухгалтер жігіт велосипедпен келетін және қашанда Сантинаға кәмпит әкелетін. Бірақ, бір күні кешкісін Сильвия зым-зия жоқ боп кетті. Қолына бір құшақ гүл ұстап ертеңіне ғана оралды. Бақсақ, Канеллиде оның мына бухгалтерден басқа да тағы бір ағылшынша және французша сөйлейтін миландық ашынасы бар екен. Шашына ақ кіре бастаған, сұңғақ бойлы, нағыз ақсүйек; жұрт оны жер сатып алып жүр, десетін. Сильвия онымен әлдебір танысының вилласында жолығысыпты, оларды онда жақсы қабылдапты. Бір кешкі астан кейін Сильвия таң алдында ғана оралыпты. Мұны бухгалтер біліп қойған және тіпті кек қайтармақ боп қопаңдаған, бірақ әлгі мырза, әлгі сол Лульи, оған өз аяғымен барып кішкентай бала құсатып жер-жебіріне жетіп ұрысыпты, сонымен іс те бітіпті. Лульи, шамасы, елуден асқан адам болса керек, ер жеткен балалары да бар-тын. Оны тек алыстан ғана көргем. Бірақ Сильвияның онымен ашыналығы кревалькуорелік Маттеомен арадағыдан да нашар аяқталды. Маттео да, Артуро да, басқалары да мен үшін әсте жұмбақ біреу емес-ті — бұлар өз өңірімізде өскен, көк тиындық құны болмаған күнде де, әйтеуір, өз адамымыз еді, өзіміз сияқты шарап ішетін, күлетін, әңгімелесетін. Миландық Лульидің жөні басқа болатын — оның Канеллиде немен айналысып жүргенін жан баласы білмейтін. Ол "Ақ крест" мейманханасында түстік беретін, әкіммен, фашистік дөкейлермен әмпей-жәмпей болатын. Сильвияға, сірә, Миланға немесе басқа бір қалаға, әйтеуір Мора мен үйінен алыс бір жаққа алып кетем деп уәде берсе керек.

Сильвия есін жоғалтып алғандай болды; әлгіні "Спорт" кафесінде күтіп отыратынды шығарды, фашистік хатшының машинасымен виллалар мен қамал-сарайларды адақтап жүрді, сонау Аквиге дейін барды. Оның өзі мен апасы, сосын кейін Генуя немесе Америка өзім үшін қандай қастерлі болса, ол үшін де Лульи, сірә, сондай қастерлі болса керек. Ол кезде мен біраз нәрсенің ыңғайын бажайлап та үлгергем, екеуін бірге көз алдыма елестетіп, олардың не жөнінде әңгімелесетінін бағамдауға шамам жететін. Шамасы, ол бұған Милан жайында, ат жарыстары жөнінде, театрлар мен байлар турасында әңгімелесе керек, ал Севилья сырттай сыр білдірмей, бәрі де өзіне бек жақсы таныс тәрізді түр көрсеткенімен, оны есі кете тыңдап, көзі жайнап отырса керек. Әлгі Лульи қашан да су жаңа киім киетін, аузында қашан да мүштік жүретін, ал тістері мен қолындағы сақинасы таза алтыннан еді.

Бір жолы Сильвия Иренаға — мұны Эмилия өз құлағымен естіпті — Лульидің Англиядан келгенін, сонда қайтып оралмақшы екенін айтыпты.

Сөйтіп жүргенде бір күні Маттео ағайдың шыдамы таусылып, әйелі мен қыздарына ал келіп тиісті дейсің. Бұлардың сүлесоқ жабырқау жүзі жүдә жалықтырғанын, таусылмайтын түнгі жүрістеріне бұдан әрі төзе алмайтынын, олардың жанынан шырқ үйіріліп шықпайтындардың әбден ығыр ғып біткенін, енді бұлайша өмір сүре алмайтынын, кіммен туыс болғанын білгісі келетінін, әйтпесе жұрттың өзіне күліп жүргенін айтып айқайды салды. Өгей шешеге, барлық сенделбай атаулыға, жеңіл жүріске жаны құмар әйелдер қауымына ауыр-ауыр айып тақты. Сантаны өзі тәрбиелейтінін мәлім етті, қыздарына — біреу алатын болса күйеуге шығыңдар, Альбаға кетем десең де еріктерің, тек аяғыма оралғы болмаңдар, деді. Бейшара қартайып, қажыған еді, өзін-өзі ұстаудан, басқаларға билік жүргізуден біржола қалған-ды. Бұған ақыры Ланцоненің де көзі жетті, бұған басқалар да күмән келтірмеді.

Нәтижесінде жылай-жылай көзі қызарып кеткен Ирена төсек тартып қалды, синьора Эльвира Сантинаны құшақтап алды да, мұндай әңгімелерді тыңдамауға әмір етті. Ал Сильвия болса, иығын қиқаң еткізіп шығып кетті де, үйге тек бір күннен кейін ғана келді.

Одан соң Лульиге қатысты хикая да тәмамдалды: оның қомақты сомадағы қарыздарын қайтармай қашып кеткені мәлім болды. Сильвия бүл жолы жын ұрған мысықтай жанталасты; Канеллиге аттанды, фашистердің ғимаратына барды, фашистік хатшыға кірді, Лульи екеуі көңіл көтеріп, тар төсекте табысқан виллаларды адақтады, қысқасы, Лульидің Генуяда екенін біліп алғанша бір тыным таппады. Сөйткен соң, алтын бұйымдары мен қолына түскен азын-аулақ ақшасын алып, пойызға отырып Генуяға тартты. Полиция арқылы қайда жүргенін анықтап білген Маттео ағай бір айдан соң оны Генуяға іздеп барды. Сильвияның жасы кәмелетке толғандықтан оны үйіне күшпен қайтаруға болмайтын. Ол ашығып, Бринолье паркі сәкілерінде түнеп күн өткізіп жүр екен, Лульиді таба алмапты, жанашыр адам да жолықпапты, сөйтіп пойыздың астына түсуге де оқталыпты. Маттео ағай оны жұбатып, мұның өзі ауру немесе бақытсыздыққа ұқсас нәрсе, Ирена сауығып шыққан сүзекпен бірдей бәле, Морадағы жұрт өзіңді сағына күтіп отыр, депті. Сильвия қайтып оралды, бірақ бұл жолы шын мәнінде де жүкті болатын.

XXIX

Сол күндері тағы бір хабар келді: Нидодағы кемпір қайтыс болыпты. Ирена бір ауыз сөз айтқан жоқ, бірақ тұла бойының ысынып сала бергені, бетінің от боп жанғаны байқалып тұратын. Шаруасын өз бетімен тындыра алатын қазіргі шақта Чезариноның қандай адам екенін анық тануға болатын. Неше алуан сыбыс шығып жатты: біреулер оны жалғыз мұрагер екен, десті; екіншілер — мұрагерлер қисапсыз көп екен, деді; ал үшіншілер — кемпір бәрін епископ пен монастырьға мұраға қалдырыпты, дегенді айтып жүрді. Қамал-сарай мен жерді көру үшін Нидоға нотариус келді. Ол ешкіммен, тіпті Томмазиномен де, сөйлескен жоқ. Жұмысқа байланысты, өнім жинауға қатысты нұсқаулар берді. Қамал-сарайдағы дүние-мүліктің тізімін алды. Егін орағының басталуына орай сол тұста қысқа мерзімдік демалыс алған Нуто Канеллиден бәрінің жай-жапсарын біліп алған еді. Кемпір дүние-мүлкін өзіне немере-жиен боп келетін сіңлісінің балаларына мұраға қалдырып, нотариусты қамқоршы етіп белгілепті. Одан соң Нидо қамал-сарайының есіктері тас бекітілді, ал Чезарино ақыры қара көрсеткен жоқ.

Сол күндері мен Нутоның қасынан шықпай қойдым, біз көп нәрсе турасында — Генуя, әскери қызмет, музыка, Бьянкетта жайында әңгімелесіп жүрдік. Ол темекі тартып, маған да ұсынып, Морада жалшылық ету жалықтырған жоқ па, деп сұрады; дүние кең, онда кім-кімге де орын табылады, деді. Сильвия мен Иренаның жайын естіген кезде иығын қозғады да қойды, қазбалап сұраған жоқ.

Нидоға қатысты жаңалықтар жайында Ирена жұмған аузын ашпады. Сол бұрынғыша әлсіз, жүдеу қалпы еді, Сантинаны ертіп ауық-ауық өзен жағасына барып отыратын. Кітапты ашады да алдына қояды, ал өзі ағаштардан көз алмайды. Жексенбілікте олар басына қара орамал тартып мессаға аттанады — өгей шеше бар, Сильвия бар, қысқасы, бәрі бірге кетеді. Бір жексенбіде пианинодағы ойынды ұзақ үзілістен кейін қайта естідім.

Осы қыста емес, өткен жылғы қыста Эмилия маған бір кітапшаны оқуға берген, бұл Иренаның Канеллиде тұратын таныс қызынан алып тұратын кітаптарының бірі еді. Нутоның айтқан ақылын тыңдап, не де болсын бірдеңені үйренуге көптен құлшынып жүргем. Қазір мен кешкі астан кейін ауладағы бөренеде отырып алып, жұлдыздар мен шіркеу мерекелері жайындағы әңгімені аузын ашып, көзін жұмып тыңдайтын бала емес едім. Отқа жақын жерден орын алып, романдарды оқуға кірістім, әйтеуір бірдеңе білгім келді. Бұларда айналасын бақ қоршаған, керемет әдемі виллаларда өзін қамауда ұстап отырған қамқоршыларымен немесе нағашы апаларымен — жау адамдарымен бірге тұрып жатқан қыздар жайында баяндалатын. Күтушілер оларға хат тасып жүреді, керек болған жағдайда у әкеп береді, өсиеттерін ұрлайды. Сосын салт атты сымбатты жігіт пайда болады, қызды сүйіп-сүйіп алады; түнде қыздың ұйқысы қашып, баққа шығады, оны қарақшылар ұрлап әкетеді, таңертең қыз орманшының құжырасында ұйқыдан оянады, міне, әлгі сымбатты жігіт те тап сол кезде оны құтқаруға келеді.

Кейбірінде ит тұмсығы өтпейтін ну орманды паналап жүрген әлдебір бұзақының бастан кешкені сөз етіледі; оның қамал-сарай иесінің заңсыз некеден туған баласы екені анықталады, әлгі қамал-сарайда деміл-деміл қылмыс жасалып жатады, мезгіл-мезгіл әлдебіреу уланып өлумен болады; әлгі бозбаланы соның бәріне кінәлі ғып шығарады, ол абақтыға қамалады, бірақ ақ шашты священник келіп оны құтқарып алады, сол-ақ екен, ол басқа бір қамал-сарайдың мұрагері боп табылатын қызға үйленеді. Бұл хикаяларды баяғыдан білетініме көзім жетті — Гаминеллада бұларды Джулия екеуімізге Виржилия айтып берген еді. Оның алтын шашты Ұйқыдағы Ару жайындағы әңгімесі де жадымда — қыз орманда қатып ұйықтап жатады, аңшы келіп сүйген кезде ұйқысы шайдай ашылады; Жеті басты сиқыршы жөніндегі әңгіме де жадымда — оған бір сұлу қыз ғашық боп қалады, сөйткен соң анау сымбатты жас жігітке, король ұлына айналады.

Маған бұл кітапшалар ұнайтын, бірақ бұлардың қалайша Ирена мен Сильвияның талғамына татып жүргеніне таңғалатынмын — өйткені, олар бойжеткен қыздар ғой, Виржилияның әңгімесін ешқашан тыңдаған емес, қорадағы малдың боғын да ешқашан тазалаған емес. Лашықта ма әлде қамал-сарайда ма, қайда тұрмасын мейлі, барлық адамның қаны қызыл, жұрттың бәрі бай болғысы келеді, бәріне махаббат керек, бақыт керек, дегенді айтқанда Нутоның қателеспегенін түсіндім. Кешкілік Бьянкеттадан оралғанымда ақырын ысқырып қойып қараған арасымен келе жататынмын. Сондай бақытты болатынмын, тіпті пойызға отыратыным жайында да ойланбайтынмын.

Синьора Эльвира Артуроны қайтадан кешкі асқа шақыра бастады, бірақ ол қулық жасап, тоскандық досын өзімен бірге ертіп келмейтін болды. Маттео ағай енді қарсылық білдіре қоймады. Ол кезде Сильвияның қандай кепке тап болғанын әлі ешкім білмейтін, сондықтан Морадағы тіршілік азын-аулақ кедір-бұдыры болғанына қарамастан бұрынғы ағымына түсе бастағандай көрінетін.

Артуро салған жерден Иренаға қырындауға кірісті; Сильвия оған кекілінің астынан мысқылдай қарап қойып жүрді. Бірақ Ирена пианиноға отырса болды-ақ, бірден верандаға қарай беттейтін немесе серуенге кететін. Қол шатырын алмайтын, қазіргі кезде әйелдер тіпті күннің шыжыған ыстығында да жалаңбас жүретін.

Ал Иренаның Артуроны суқаны сүймейтін. Оның алдында өзін барынша байсалды, салқын ұстайтын, қақпа жанына дейін шығарып салатын, бірақ екеуара мүлдем дерлік сөйлеспейтін. Артуро мүлдем өзгермеген еді, сол бұрынғыша әкесінің ақшасын шашып жүрген, тіпті Эмилияға да көз қысып қоятын, бірақ, картақұмарлығы мен тирде нысана атқыштығын есептемегенде, қара басының көк тиындық қадірі жоқтығына күмән келтіруге болмайтын.

Сильвияның аяғы ауыр екенін бізге Эмилия айтып берді. Мұны ол әкесінен де, басқалардан да бұрын біліп алған еді. Маттео ағай бұл жаңалықты естіген сол күні кеште — мұны оған Ирена мен синьора Эльвира хабарлаған-ды — ол тіпті айқай шығарып та жатпаған, оғаштау түрде күліп жіберіп, қолын аузына қарай апарған.

— Ал, енді оған әке тауып беріңдер, — депті ол алақанын аузынан алмаған күйі ызалана мырс етіп.

Сосын орнынан тұруға талпынып, Сильвияның бөлмесіне бармақ болған, бірақ сол арада басы айналып, аяғынан әл кетіп құлап түскен. Аузы қисайып кеткен, есі кіресілі-шығасылы Маттео ағай сол күннен бастап төсек тартып қалды.

Ол кішкене сауығып, төсегінен тұрып, жүре бастаған кезге дейін Сильвия бәрін өзі тындырып та қойған болатын. Костильоледегі акушер әйелге өз аяғымен барып, баласын түсіртіп тастаған-ды. Ешкімге тіс жарып ештеңе айтпаған. Қайда болғанын үй іші тек екі күннен кейін ғана білді, себебі қалтасынан темір жол билеті шыққан-ды. Көзінің асты көгеріп, өліктей сүреңсіз кейіпте оралған; оралған бойда төсегін қанға малшындырған. Ақыры священникке де, басқаға да бір ауыз тіл қатпастан дүние салды, тек бәсең дауыспен: "Папа, папа", деп шақырумен болды.

Жерлеуге арнап біз бақтағы және қоныстағы барлық гүлді жұлып алдық. Маусым айында гүл көп қой. Оны жерлеп қойғанын әкесі білген жоқ, бірақ көрші бөлмеден марқұмға бағышталған дұғаны құлағы шалып, қорқып кетіп, әлі тірі екенін айтпаққа талпынумен болды. Сөйтіп, оған верандаға шығуға рұқсат етілген кезде оны синьора Эльвира мен Артуроның әкесі екі жағынан қолтықтап алып шықты. Береті көзіне дейін түсірілген еді, күн сәулесіне қыздырынып үнсіз отырды да қойды. Артуро мен әкесі жанынан бір адым жырақ кетпеді, бір-бірін кезекпен ауыстырып тұрды.

Енді Артуроға Сантинаның шешесі ала көзбен қарай бастады. Қарт сырқаттанып қалғаннан кейін ол Иренаның күйеуге шығып, жасауын алып кеткенін қош көрмеді. Одан да кәрі қыз боп үйде отырсын, одан да Сантинаға бас-көз болсын — қызалақтың үйге қожалық етер кезі де алыс емес, деп түйген-ді. Маттео ағай сөйлеуден де қалған, бір жақсы жері, әйтеуір, қасықты аузына апара алатын. Басқарушымен және біздермен енді синьора есеп айырыса бастады. Оның араласпайтын ісі болмайтын.

Ал Артуро айлакер боп шықты және қыр көрсетуге көшті. Енді ол Иренаға аяушылық жасағаннан ғана үйленетіндей сиық танытты, себебі Сильвияға қатысты хикаядан кейін жұрт Морадағы қыздар жеңіл жүріске салынған деп өсек тарата бастаған. Алайда, өзі мұндай ештеңе айтқан жоқ, Мораға басалқалы кейіпте келетін, қарттың қасында болатын, түрлі тапсырма алып біздің атымызбен Канеллиге барып қайтатын, ал жексенбі күндері шіркеуде Иренаның жанында отыратын, оған қасиетті су әперетін. Ол қазір қоңыр түсті кәстөм киіп жүретін, қартқа дәрі-дәрмек әкелетін. Әлі үйлене қоймаса да, таңертеңнен кешке дейінгі барлық уақытын біздің үйде және телімдерде өткізетін. Ирена оған күйеуге шығуға келісім берді — бұл арадан қарасын батыруды, жотадағы Нидо қамал-сарайын енді қайтып көрмеуді, өгей шешенің күңкілін естімеуді, қаскөйлік қарекеттеріне көндікпеуді көздеген еді. Оған қараша айында, Сильвия қайтыс болғаннан кейін бір жылдан соң шықты; той қарапайым ғана боп өтті, себебі аза уақыты әлі аяқталмаған-ды, ал Маттео ағайдың жағдайы тіптен мүшкіл болатын. Олар Туринге кетті; синьора Эльвира Эмилия мен Серафинаға мұңын шағумен болды: Иренаны туған қызымдай көретін едім ғой, жақсылықты білмейтіндей бұл не қылғаны, деп зарлады. Бар-жоғы алты жаста ғана болғанымен, жібек көйлек киген Сантина тойда жұрттың бәрінен әдемі, бәрінен сәнді көрінді.

Сол жылғы көктемде мен солдатқа кететінмін, сондықтан Морада не болып, не қойып жатқанына мән бергем жоқ. Туриннен Ирена мен Артуро қайтып оралды. Артуро қолма-қол билеп-төстеуге кірісті. Пианиноны сатып жіберді, атты да сатты, әлі шабылмаған пішеннің бір бөлегін де сатты. Жаңа үйде тұрам ба деп үміттеніп келген Ирена енді әкесінің қасынан шықпай, оған күтім жасап, қолынан келгенінше қамқорлық көрсетіп жүрді. Артуро үйде отырмайтын болды. Қайтадан ойынға салынып, аңшылыққа шығып, кешкілік дос-жаранына арнап дастарқан жаюмен айналыса бастады. Бір жылдан соң, алғашқы және ақырғы рет, Мораға келгенімде Иренаның жасауынан — барлық дүние-мүліктің тең жартысынан дәнеңе де қалмаған еді, ал Ирена мен Артуро Ниццада тұрып жатқан, олардың бір-ақ бөлмесі бар-тын; Артуро оны сабайтын.

XXX

Жаз айындағы бір жексенбі есімде қалыпты — ол кезде Сильвия әлі тірі болатын, ал Ирена әлі жас еді. Сол тұста мен, шамасы, он жеті-он сегізде шығармын, айнала-маңдағы деревняларды аралап қыдырып жүретінмін. Бірінші қыркүйекте Буон Консильода мереке болды. Сильвия мен Иренаның танысы көп еді — шай ішу мен қонаққа бару деген таусылмайтын, — бірақ жігіттерімен ұрсысып қалды ма әлде киіп баратын киімдері дайын болмады ма, әйтеуір олардың бұл мерекеге барғысы келмеді. Екеуі кептерхана тұсынан аспанға көз салып, тербетпелі креслода жатқан. Сол күні таңертең жақсылап жуынып, жаңа көйлек, жаңа шәркей кигем, селоға барғам, енді, міне, тамақ ішіп алып тезірек велосипедке отыруды көздеп көтеріңкі көңілде үйге қайтып келе жатқам. Нуто Буон Консильоға біраз бұрын кеткен — ол би әуендерін орындайтын.

Сильвия верандадан дауыстап қайда бара жатқанымды сұрады. Менімен мылжыңдаспақ ойы бардай көрінді. Кейде менімен қылымси күлімсіреп сөйлесетін, — өзінің әдемі екенін білетін әдемі қыздардың әдеті сол ғой, — ондайда жай ғана жалшы екенім есімнен шығып кететін. Бірақ сол күні мен асығыс едім, тезірек кетсем деп тықыршып тұрғам.

— Атты неге жекпейсің? — деді Сильвия. — Тезірек жетесің ғой. — Сосын Иренаға қарап айқайлады: — Буон Консильоға барып келсек қайтеді? Жыланбалық бізді алып барады, атқа да бас-көз болады.

Мұның бәрі маған онша жақпай қалған, бірақ істейтін амалым да жоқ-ты. Екеуі тамақ салынған себетін, қол шатырларын, жылы жамылғысын алып төмен түсті. Сильвияның көйлегі түрлі-түсті гүл бейнеленген алабажақ, Иренаның көйлегі ақ түсті болатын, екеуі де биік өкше төпли киіп шыққан еді. Олар арбаға отырып, қол шатырын ашты.

Жақсылап жуынып алғаныма қуанып келе жаттым: Сильвия қол шатырын ұстап жанымда отырған, тұла бойынан гүлдің иісі аңқып тұрған. Оның сырға тағатын тесігі бар қызғылтым түсті кішкене құлағы мен аппақ мойынын көріп келе жатқам, арқа тұсымда алтын шашты Ирена отырғанын да біліп келе жатқам. Олар екеуара сөйлесіп отырды: әңгімелері өздеріне келіп-кетіп жүрген жігіттер жайында еді; екеуі оларды мазақ етіп күліп, әрқайсысынан әртүрлі кемшілік табуға тырысумен болды; менің отырғаным естеріне түсіп, сен әңгімемізді тыңдама, дегенді айтты. Сосын екеуі Буон Консильоға кімдердің келетіні жайында долбар жасауға кірісті. Жол өрге тарта бастаған, атқа салмақ түсірмеу үшін арбадан түсіп жаяу жүрдім, ал делбені Сильвия ұстады.

Жолшыбай олар менен өзіміз жанынан өтіп бара жатқан үйдің, тауапхананың, қоныстың иесі кім екенін сұрастырумен болды, бірақ мен бұл маңайдағы жүзімнің қандай екенін ғана білетінмін, қожайындары жайында ешқашан ештеңе естімегем. Бұрылып, Калоссодағы қоңырауханаға көз жібердік, сол арада оларға Мораның қай тұста қалғанын көрсеттім.

Сосын Ирена менен: сені шынымен-ақ ата-анасын білмейді деген сөз рас па, деп сұрады. Оларға мұқтаж боп жүрген дәнеңем жоқ, деп жауап қаттым оған. Сол-ақ екен, Сильвия мені басымнан аяғыма дейін шолып шықты да, жоқ жерден Иренаға ешқандай қалжыңсыз: бұл өзі әп-әдемі жігіт, осы араның адамы деуге аузың бармайды, деді. Ал, Ирена мені өкпелеп қалмасын деп, қолы әдемі екен, деді, мен қолымды сол бойда-ақ жасыра қойдым. Соны көріп ол да Сильвия сияқты сықылықтай күлді.

Одан соң олар қайтадан өкпе-реніштері мен киім-кешектері жайында айтып кетті, сөйтіп отырып Буон Консильоға да жеттік.

Ол жерден не жоқтың бәрін табуға болады екен — бадамнан жасалған тәтті — дәм толы сөрелер тұр, барлық жерге жалауша ілінген, қаптаған ат-арба, тирлер де ашық — атыстың сытыр-пытыры тынымсыз естіліп жатыр. Атты туарып, шынар ағаштар астындағы мамаға апарып байлап, алдына шөп салдым. Ирена мен Сильвия: "Ат жарыс қай жерде өтеді екен?" деп сұрағыштай берді. Бірақ ат жарысқа дейін әлі көп бар еді, сондықтан олар достарын іздеп кетті. Мен атқа қарадым, бірақ мерекені де естен шығарған жоқпын.

Біз ерте келген едік. Нуто әлі ойнай қоймаған, бірақ музыканттардың аспаптарды қалай күйіне келтіріп жатқаны, қалай бей-берекет кернейлетіп, ысқырып, пысылдап, ойларына не келсе соны істеп сайқымазақтанғаны естіліп тұрған. Нутоны ағайынды Сераудилермен бірге сельтер шарабын ішіп тұрған жерінен кезіктірдім. Олар шіркеу сыртындағы алаңшада тұрған, ол жерден қарсы беттегі жота да, жүзімдіктер де, өзеннің орманға дейінгі жағалауы да жақсы көрінетін. Мұнда, Буон Консильоға, жұрт жан-жақтан — төңіректегі жоталардан, шалғай қоныстардан, Манго тауының арғы бетіндегі адам аяғы баспаған елді мекендерден, — өйткені, онда баратын жол да жоқ, тау ешкі жүретін соқпақ қана бар, — ағылып келіп жатыр еді. Олар мұнда үлкенді-кішілі арбамен, велосипедпен, ал кейбірі тіпті жаяу жеткен болатын. Алаңда қыздар шүпірлесіп, кемпірлер ғибадатханаға мінәжат етуге бара жатқан, ал еркектер қауымы жан-жағына қаранумен тұрған. Мырзалар, сәнді киінген бойжеткендер, галстук таққан балалар шіркеудің кіре берісінде мессаның басталуын күтіп тұр еді. Нутоға Ирена мен Сильвияның да келгенін айтқам, ұзамай олардың құрбы-достарымен бірге мәз бола күлісіп жатқанын көрдік. Сильвияның гүл бейнеленген көйлегі бәрінен әдемі боп шықты.

Нуто екеуіміз траттория қорасындағы аттарды көруге бардық. Стансада тұратын бір жігіт, есімі Биццарро болатын, бізді кіре берістен кідіртіп, бөтен біреу келіп қалмауын қадағалауды тапсырды. Басқа да жігіттер бар, бәрі бір шыны шарапты ашты да, жартысын жерге төкті. Бірақ олар мұны ішкелі жатқан жоқ-ты. Көпіршіген шараптың қалғанын табақшаға құйып, түт ағашының піскен жемісіндей қап-қара, Лайоло аталатын атқа жалатты, содан соң оны әбден ширықтыру үшін қамшының сабымен артқы аяқтарынан үш-төрт рет ұрып-ұрып жіберді. Құйрығын мысықша қайқайтып алған Лайоло мөңки бастады. "Тырс етпеңдер, — десті әлгілер, — енді жүлдені біздікі дей беруге болады".

Бірақ сол арада табалдырықтан жігіттерін ерткен Сильвия бой көрсетті.

— Ішуді бастап та жібергенсіңдер ме, — деді оған еріп келген қушыкеш жуан бізге. — Кейін аттардың орнына өздерің шауып кетіп жүрмеңдер.

Биццарро қарқылдап күлді, сосын қызғылтым бет орамалымен терін сүртіп алып:

— Қыздар шапсын, олар бізден жеңілдеу, — деді.

Нуто шіркеуге құдай анасын дәріптеуге кетті. Жұрт шіркеу алдына қос қатар боп орналасыпты, іштен мадоннаның мүсінін шығарғалы жатқан. Нуто бізге көзін қысып қойды, сосын түкірініп алды да, аузын қолымен сүртіп жіберіп, кларнетін ойнауға кірісті. Олардың екілене ойнағаны сонша, тіпті Манго тауында да естіліп тұрған болса керек.

Маған алаңда, шынар ағаштарының көлеңкесінде тұрып кернейлер мен кларнеттер дыбысын тыңдау, жұрттың біресе тізесіне жығылып, біресе жүгіретінін, ал мадоннаның тобырдан қол ұсыным биікте ырғатылып бара жатқанын көру ұнайтын — мүсінді иыққа салып әкеле жатқан. Содан кейін священниктер, ұзын етекті ақ киім киген балалар, кемпірлер, мырзалар көрінді. Маған ладанның иісі, күн жарқырап тұрғанда жағылған шырақтар, гүл суреті бейнеленген көйлектер, қыздар, сөреде сауда жасайтындар, қант себілген бадам сатушылар, тирлер мен балаганның қожайындары — шынар ағаштары көлеңкесінде шеруді тамашалап тұрған жұрттың бәрі түгел ұнайтын.

Мадоннаны алаңды бір айналдырып өткізді; біреу шатырлаққа от қойды. Иренаның қолымен құлағын басып алғанын көрдім. Қайта-қайта қараймын: шаш емес, таза алтын. Екеуін мұнда арбамен алып келгеніме, мерекеде бірге жүргеніме қуандым. Бір минутқа арбамызға барып келдім: шашылған шөпті жинастырдым, сосын арбадағы жылы жамылғы, бөкебайлар мен азық салынған себет орнында тұр ма екен, соны тексердім.

Одан соң ат жарысы басталды, аттарды шығарған кезде қайтадан музыка ойнай жөнелді. Гүл бейнеленген көйлек пен ақ көйлекке көз аудармай қараумен болдым, екеуінің қалай мылжыңдасып, күлісіп тұрғанын көрдім; мына жас жігіттердің бірі өзім болсам ғой, мына қыздармен билесем ғой, шіркін!

Төмен құлдилағанда және өрге тартқанда аттар екі мәрте шынар ағаштары жанынан жүйткіп өтті — Бельбода су тасып жатқандағыдай дүбірден құлақ тұнар болды. Лайолоға өзіме бейтаныс бір жігіт мініпті, ат жалын құша еңкейіп, жануарды аямай қамшылап бара жатыр еді.

Биццарро жанымда балағат жаудырып тұрған, сосын әлде бір ат сүрініп мұрттай ұшқан кезде "ура" деп айқайлап жіберді; Лайоло басын кекжең еткізіп, алға ытырылды. Биццарро қайтадан балағат жаудырды, мойнындағы орамалын жұлып алды, мені дүбәра деп тілдеді, ал ағайынды Сераудилер биге басып, ешкі сияқты секектеді; содан соң басқа бір тұстан шу шықты; Биццарро шөптесінге құлай кетіп, кеспелтек денесімен домалай жөнелді де, басымен жерді бір түйді; сол арада жұрт та жапатармағай айқайлап қоя берді — Нейведегі біреудің аты озыпты; ал Серауди фермасының жігіттері болса, ойнақ салудан әлі тыйылмаған-ды.

Одан соң Ирена мен Сильвиядан көз жазып қалдым. Тирлер мен карта ойнайтын орындардың бәрін түгел адақтап шықтым, тратторияға кіріп отырдым, бір бөтелкеден соң екіншісін ішіп жатқан ат иелерінің өзара қалай қырқысқанын, қауым священнигінің оларды қалай татуластырмақ болғанын тыңдадым. Мұнда біреулер ән салып, біреулер боғауыз бұрқыратып, ал басқа біреулер колбаса мен сүтсірнені аузына бұрап тығып жатқан. Қыздардың мұндай жерге бас сұға қоймасы анық.

Бұл екі аралықта Нуто мен басқа музыканттар би алаңындағы өз орнына жайғасып, әуен сызылта бастаған. Ашық, таза, мөлдір кеш музыка мен күлкіге толды. Мен балаган маңын айналшықтап жүрдім, кіре берістің кенеп жапқышын желдің қалай жұлқылағанына көз салдым; айнала-маңымда жігіттер шарап ішіп, шылым шегіп жатқан, кейбірі сөредегі сатушы келіншектерге қырындауға да кіріскен. Балалар бір-бірін шақырып айқайлап, бірінің қолындағы тәттіні екіншісі жұлып алып, улап-шулап жүр еді.

Кенеп жаппасы бар алаңшада жұрттың қалай билеп жатқанын көруге бардым. Ағайынды Сераудилер биге барын салып жүр екен. Бұлар мұнда қарындастарын ертіп келген еді, бірақ оларға тіпті қарағаным да жоқ — гүл бейнеленген көйлек пен ақ көйлекті іздеумен болдым. Оларды газ фонары жарығында оқыстан көріп қалдым: жігіттеріне жабысып алып, басын солардың иығына сүйеп билеп жүр екен, музыканың сүйемелдеуімен әлдебір жаққа қалқып барады екен. Нутодай болсам ғой, деп ойладым... Нутоның қасына келдім, ол музыкант ретінде өзіне стақанды толтыра шарап құйып беруімді сұрады.

Бұдан кейін Сильвия мені жайылып жүрген атымның қасында, шалғында жатқан жерімнен тапты. Аспандағы жұлдыздардың қалай жымыңдайтынына қарап жатқам. Ойламаған жерден оның күлмең қаққан әлпетін, гүл бейнеленген көйлегін көрдім — ол аспанды көзімнен қалқалап жіберді.

— Өй, мына жерде ұйықтап жатыр екен! — деп айқайлады Сильвия.

Сол-ақ екен, ұшып тұрдым, бірақ жігіттері шу шығарып, қыздарға қала тұрыңдар деп жалынуға кірісті. Әрменіректе, шіркеудің арғы жағында, ән айтыла бастады. Жігіттердің бірі Сильвия мен Иренаны сол жерге дейін шығарып салғысы келген. Бірақ, басқа бойжеткендер:

— Ал, сонда біз қайтеміз? — десті.

Газ фонарлары жанып тұрған кезде жолға шыққанбыз: жаймен жылжып, көзге түртсе көргісіз қараңғыда таудан төмен құлдадық. Ал, шіркеудің ар жағындағы хор әнін әлі жалғастырып жатты. Ирена бөкебайға оранып алды, Сильвия болса өздері жолықтырған адамдар жайында, биге шыққан жігіттер жөнінде, биылғы жаздың қандай боп тұрғаны турасында ауыз жаппай сөйлеп отырды. Жұрттың бәрінен кемшілік тауып, тырқылдап күлумен болды. Сосын олар менен қызың мерекеге келді ме, деп сұрады. Мен өне бойы Нутомен бірге болғанымды, музыканттардың қалай ойнағанына қарағанымды айттым.

Сильвия бірте-бірте тыншу тауып, иығыма басын қойды, сосын жымия күліп, ат айдауыңа бөгет жасамаймын ба, деп сұрады. Мен делбені қолыма қыса ұстап, тура қарсы алдыма, аттың құлағына қарап отырдым.

XXXI

Ағаш ұсталығы мен музыкаға үйрету үшін Нуто Чинтоны өз қолына алды. Нуто екеуіміз алдын-ала келісіп қойдық — бала ептейлі боп шықса, кейін оған Генуядан жұмыс тауып беретін болдым. Оған қоса, дәрігерге аяғын қарату үшін оны Алессандрияға жіберуге пәтуаластық. Нутоның әйелі наразылық білдіріп, үйде онсыз да адам көп, жұмыскерлердің өзі қанша, оның үстіне барлық жерге іскенже орнатылған, қысқасы, Чинтомен әуре болуға уақытым жоқ, деді. Біз оған мұның қандай зейінді бала екенін түсіндірдік. Чинтоны былай алып шығып, бұл жердегі жағдайдың Гаминелладағыдай еместігін — ағаш шеберханасының алдынан жол өтетінін, жай машина мен жүк машинасының, мотоциклдердің көптігін, Канелли мен екі арада сабылып жататынын айтып, жолдан өткенде мейлінше сақ болуын ескерттім.

Чинтоны осылай орналастырдық, ал ертеңіне таңертең менің Генуяға кетуім керек еді. Таңғы уақытты Сальтодағы үйде өткіздім. Нуто қасымнан қыл елі қалар емес.

— Сөйтіп, енді кетіп бара жатырсың ба? Жүзім жинау басталған кезде қайтып оралатын шығарсың? — деді ол.

— Бәлкім, мұхиттың арғы бетіне қарай аттанармын, — дедім.

— Алдағы жылы, мерекеге қарай келем ғой.

Нуто дағдылы әдетінше ернін шүртитті.

— Аз ғана уақыт болдың. Тіпті жөндеп сөйлесе де алмадық, — деді маған.

Мен күлдім:

— Есесіне сені тағы бір ұлдың әкесі етіп үлгердім! Дастарқан басынан тұрған соң Нуто бешпетін алып, жотаның төбесіне көз жіберді:

— Жоғарырақ көтерілейік. Саған сондай жер ұнайды ғой. Біз тоғай арасымен жүріп, Бельбодағы көпірден өттік те, Гаминеллаға баратын жолдағы қараған арасынан бір-ақ шықтық.

— Үйге көз салып өтсек қайтеді? — дедім мен. — Қалай дегенмен, Валино да адам санатында жүрді ғой.

Сүрлеумен жоғары көтерілдік. Өртеніп кеткен үйдің қарауытқан қиратындысын, жүзімдік қадаларының ар жағында тұрған жаңғақ ағашын көрдік — ол қазір көзге жойдасыз үлкен боп көрінетін.

— Жүзімдік қана аман қалды, — дедім мен. — Валиноның ақ тер, көк тер боп, жүзім сабағын қиып текке әуре болғанын қарашы... Бір тұтам жер үшін Валино өзенмен қанша арпалысты десеңші, енді өзен өз білгенін істемек.

Нуто үн қатпай, тас толып кеткен, күл басқан ауланы көзбен шолып тұрды. Мен қиратынды арасымен әрлі-берлі жүрдім, тіпті шарап сақтайтын жер қоймаға кіретін жерді де табу қиын, бәрін уатынды көміп кеткен. Жағада ешкімнен жасқанбай жүзім шоқып жатқан торғайлар шырылдайды.

— Інжір жейінші, енді бұдан ешкімге ешқандай шығын келе қоймас.

Жұлып алдым, баяғыдан белгілі хош иіс мұрныма келді.

— Вилладағы бибі көрсе бұл інжірді аузымнан суырып алар еді, — дедім.

Нуто жотаға үнсіз көз салып тұрған.

— Енді мыналар да өлікке айналды, — деді ол — Сен Морадан кеткелі бері қыруар адам дүниеден өтті.

Мен бөренеге жайғастым, бұл сол баяғы бөрене еді, сөйттім де оған: дүниеден қанша адам өтсе де мейлі, бәрібір, Маттео ағайдың қыздарын ешқашан ұмыта алмаймын, дедім.

— Жарайды, Сильвияны айтпай-ақ қояйық, ол әйтеуір өз үйінде өлді ғой. Бірақ, Ирена ше? Анандай жексұрынмен тұрмыс құрып... Көрмегенді көріп... Ал, Сантина қалай өлді екен, оны білетін кім бар?..

Нуто алақанымен тас қақпақылдап, жотаның төбесіне көз тастап қойып тұрған.

— Гаминелланың шырқау биігіне шықсақ қайтеді? — деді ол — Жүр, кеттік, бұл арадан онша қашық емес.

Біз соған қарай бағыт алдық; Нуто алдымда, қатар-қатар тізілген жүзім сабағы арасымен адымдап келе жатты.

Кеберсіп, аңызақтан ағарып кеткен бүл топырақ маған бұрыннан таныс-ты; аяғың шөптен тайғанақтай беретін, әуеде шөптердің, гүлдердің, күн шуағында пісіп келе жатқан жүзімнің қойыртпақ иісі қалқып жүрген. Аспанды ұзын-ұзын жолақтар кесіп өтіп жатыр, ақшылтым шарбы бұлттарды жел қуалап барады: бейне жұлдыздарға беттеген Құс Жолын нұсқап, аспанда балқыған металл ақтарылып жатқандай еді. Мен ертең виа Корсикада болатыным жайында ой кештім, теңізде де ағыстардың жолақ-жолақ боп жөңкіліп жататыны, аспандағы бұлттар мен жұлдыздарға зер сала қарап жүрген бала кезімде-ақ жиһанкездік сапарымды бастап кеткенім, оны өзім де білмегенім, дәл осы сәтте ойыма орала кетті.

Нуто мені жотаның бір биігінде күтіп тұр еді, қасына келгенімде:

— Сантаны жиырмаға толғанда көрген жоқсың ғой. Көруің керек еді, көруге тұратын еді ол Иренадан да асқан әдемі болатын, көзі қарақаттай еді... Бірақ, жезөкше боп шықты, нағыз жексұрын жезөкше боп шықты... — деді.

— Апырай, шынымен-ақ сондай болғаны ма? — Мен тоқтап, алқапқа көз жібердім. Жас кезімде бұл жерге өмірі аяқ баспағам. Алыстан Канеллидің үйлері мен вокзалды да ажыратуға болатын, ал оң қол жақтан Каламандран тоғайы қарауытып көрінетін. Нуто қазір маған бәрін айтып беретінін біліп тұрғам, сол арада, неге екені белгісіз, Буон Консильодағы мерекені есіме алдым.

— Бір жолы сонда Ирена мен Сильвияны алып барғам, — деп бастадым мен. — Жеңіл арбамен барғанбыз. Онда тіптен жас болатынмын. Ол жерден ең шалғай жатқан деревнялар, қоныстар, аулалар, тіпті тулақтай жердің өзіне дейін анық көрінетін... Ат жарыс болды, жұрттың арқасы қозып еліріп кетті... Қазір енді кімнің жеңімпаз атанғаны да жадымда жоқ, жадымда қалғаны — беткейлердегі қоныстар мен Сильвияның қызғылтым-күлгін, гүл бейнеленген көйлегі ғана...

— Санта да бір жолы менімен бірге Буббиодағы мерекеге барған, — деді Нуто. — Бұл оның тек өзім оркестрде ойнаған кезде ғана биге баратын жылы еді... Ол кезде шешесі әлі тірі болатын... Ол кезде олар әлі Морадан қоныс аудармаған... — Нуто маған қарай жүзін бұрды. — Кеттік пе? — Сосын мені қайтадан жоғары қарай бастады. Деміл-деміл жан-жағына қаранып, жол іздейді. Мен бәрінің қайталанатыны жайында ойландым, көз алдымда — арбада делбе ұстап отырған, Сантаны мерекеге апара жатқан Нуто тұрды. Бір кезде өзімнің апалы-сіңлілі екі қызды апарғаным сияқты.

Жүзімдіктердің жоғарғы бетіндегі туфтың арасынан алғашқы үңгір көрінді — әдетте мұндай шағын үңгірлерде кетпендер сақталатын, егер жанында бұлақ болса, су жағасындағы көлеңкеде бозғылтым гүлдер өсуші еді. Біз бір күтімсіз қалған жүзімдіктің жанымен өттік, оны қырыққұлақ пен сабағы қатқыл кішкене сары гүл басып кетіпті — мұндай гүл тауда өсетін, оны жақсылап шайнап жараңа бассаң, жараң қолма-қол жазылатын. Ал, сүрлеу болса, жотаның беткейімен әлі жоғары өрлеп бара жатыр еді: біз бір қонысты артта қалдырғанбыз, тұрғын үйлерден жырақтап кеткенбіз.

— Несі бар, — деді бір қырын тұрған Нуто оқыстан, — ол қызды қалай өлтіргендерін саған айтып беруіме болады. Өйткені, өз көзіммен көрдім ғой бәрін.

Ол жотаның биігін беткейлеген түп-түзу дерлік сүрлеумен адымдай жөнелді. Оған ешқандай жауап қайтарған жоқпын, өзінің айтқанын күттім, аяғымның астына қарап келе жаттым, тек торғай немесе зауза қоңыз ұша жөнелгенде ғана басымды көтеретінмін.

Канеллиге келіп, Санта тұратын көшемен жүріп, терезе пердесі ашық па әлде жабық па деп жоғары қарай көз жіберетін кездерім болған, деп бастады Нуто. Жұрт не қилы өсек таратып жүрген. Ол уақытта Николетто Морада тұрып жатқан. Санта оны иттің етінен жек көретін, сондықтан шешесі қайтыс болғаннан кейін көп кешікпей Канеллиге қашып кетті, бөлме жалдап, мұғалима боп істей бастады. Бірақ Санта сондай ғой — ұзамай фашиодан жұмыс тауып алды, сол-ақ екен, оны біресе қара көйлектілердің майорымен, біресе фашистік подестамен, біресе фашио хатшысымен, қысқасы, осынау сілімтіктердің барлығымен ашына болды, бәрі де оның қойнына жатып шықты деген сыпсың сөз тарап кетті. Ондай сұлу да сымбатты қыз машинамен сайрандап, виллалар мен ақсүйектер үйіндегі той-думандарда жайраңдап, Аквиге барып теңіз жағасында тайраңдап жүруге тиіс еді ғой, ал Санта болса әлгіндей азғындардың арасында қалды.

Көшеде Нуто оны орағытып өтуге тырысатын, бірақ терезесінің астынан өткенде пердеге әрдайым көз жіберетін. Одан соң қырық үшінші жылдың жаз айы келді, тәтті тіршілік Санта үшін де тәмамдалды. Нуто бұрынғысынша Канеллиге барып-қайтып, мәлімет жинап, оны партизандарға беріп жүрді, бірақ енді Санта үйінің жанынан өткенде жоғары қарай көз салмайтын болды. Жұрт оны қара көйлектілер офицерімен Алессандрияға қашып кетті десіп жүрді.

Сосын қыркүйекте немістер қайтып келді, олармен бірге соғыс та қайта оралды. Формаларын тастап, жай адамдардың киімін киген, жалаң аяқ, аштықтан бұратылған солдаттар шаруалардың үйіне барып жасырынды. Фашистер түнімен тарсылдатып мылтық атып жататын, "Осылай боларын білген едік", десетін жұрт. Бір күні Нуто Сантаның Канеллиге қайтып оралғанын, қайтадан фашиода жұмыс істей бастағанын, араққа салынып кеткенін, қара көйлектілермен жататынын естіді.

XXXII

Ол бұған сенген жоқ. Көзі әбден жеткенше сене алмады. Бір жолы оны көпірден кезіктіріп қалды, стансадан қайтып келе жатыр екен. Санта үстіне сұрғылт тон киіпті, аяздан беті алаурап тұр, аяғында терімен тысталған ботик, көзі күлмең қағады. Санта мұны тоқтатып:

— Сальтода жағдай қалай? Бұрынғыша оркестрде ойнап жүрсің бе?.. Білесің бе, Нуто, сені де Германияға айдап әкеткен шығар деп сондай қорықтым... Олардың күні күн емес шығар ондағы... Жақын-жуықтарыңа тиіскен жоқ па? — деп сұрады.

Ол кезде Канеллидің көшелерімен жүру өте қауіпті болатын. Барлық жерде — патруль, немістер. Оған қоса, Санта секілді қызға көшеде тұрып деревняның қарапайым жігітімен сөйлесудің де арты жақсылыққа соқтырмайтын. Сол күні Нутоның көңілі алағызып тұрған, сондықтан оған "иә", "жоқ" деп жауап берумен ғана тынды.

Сосын онымен "Спорт" кафесінде тағы кездесті, Сантаның өзі көшеге шығып, ішке кіргізіп алды. Нуто жаңадан келіп кіргендердің жүзіне күдіктене қараумен болды, бірақ бұл жаймашуақ жексенбі еді, мұндай күндерде жұрт шіркеуге баратын.

— Мені құйттайымнан білесің, маған сенуге тиіссің, — деді Санта. — Канеллиде оңбаған адамдар бар. Оларға ерік берсең мені тірідей отқа өртеп жіберер еді... Олар қыздың жартыкеш біреу секілді күн өткізгенін қалайды. Ирена сияқты болғанымды, өзімді ұрып жатқан қолды сүйгенімді жақсы көреді. Бірақ мен ондай емеспін, өзіме қол көтерген адамның өндіршегін орып жіберем. Бейшара біреулер ғой жүрген, олардан тіпті шын мәніндегі жалдап та шықпайды.

Санта Канеллиден табылмайтын сигаретті тартып отырды, бұған да берді.

— Ала бер, — деді ол, — қорабымен ала бер, анда, тауларыңда, темекісіз қалған шылымқорлар көп шығар... Жағдай нешік екенін өзің де көріп тұрсың, — деді Санта, — ақымақтық жасап мұндағы біреулермен жақындасқаныма бола өзің де көшеде кездескенде менен көзіңді алып қашасың. Ал, сен шешемді білетін едің ғой, мені де білетінсің... Мені мерекеге алып барғансың... Бұрын осы арада билік жүргізген сұрқиялар маған аз теперіш көрсетті деп ойлайсың ба? Бірақ мен солардың арасында тұруым керек, солардың нанын жеуім керек, себебі қашан да оз еңбегіммен күн көріп келем, мені ешкім асырап отырған жоқ... Шіркін, шымбайыма батып жүрген жайдың, жүрегімді жайлаған шердің бәрін түгел ақтарып салар ма едім!..

Санта мұны оған кафенің мәрмәр үстелі басында айтқан болатын; Нутоға күлмей қарап отырған, апалары секілді оның да көзінде мұң бар-ды, оның да еріні баурап әкетер балғын-ды. Өтірік айтып отыр ма әлде шын айтып отыр ма, соны анықтау үшін Нуто онымен ұзақ әңгімелесті, тіпті оған мұндай кезде нақты бір шешімге келу керек, бір жағына шығу керек дегенді де айтты, өзінің, Нутоның, таңдау жасап та қойғанын: фашистік армияны тастап кеткендердің, патриоттардың, коммунистердің жағында екенін хабарлады. Оған штабтардан өздеріне арнап мәлімет жинауға өтініш білдіруіне де болатын, бірақ әйелдің, оның үстіне Санта сынды әйелдің, басын қатерге тігуге бара алмайтын, бұл жайында тіпті ойланбаған да еді.

Ал Санта ойланған еді, сөйтіп Нутоға әскерлердің орын ауыстыруы, штабтан түскен нұсқаулар, фашистер арасында айтылып жатқан әңгімелер жайында мол мәлімет берді. Бір жолы ол бұған Канеллиге келудің аса қауіпті екенін ескертіп үлгерді. Шынымен-ақ, немістер сол күні алаңдарды және кафені қаумалап жаппай тексеру жүргізді. Санта өзіне келіп-кетер ештеңе жоғын, бұрынғы таныстарының, не қилы жексұрындардың, шер тарқату үшін өздері келетінін айтқан; олардан алатын мәліметтердің патриоттарға қандай пайда тигізетіні ойымда тұрмаса, әңгімелерін тыңдау зықымды шығарған болар еді, деген. Қара көйлектілер екі жігітті шынар ағашы астында атып өлтіріп, бұралқы иттің өлімтігі секілді тастап кеткен күні таңертең Санта велосипедке отырып Мораға келді, сосын Нутоның шешесімен сөйлесу үшін Сальтоға барды. Үйлеріңде мылтық немесе пистолет болса, өзен жағасындағы құмға апарып көміп тастағандарың абзал, деді Санта оған. Екі күннен кейін қара көйлектілер келіп үйдің астын үстіне шығарып тінтті.

Сөйтіп, бір күні Санта Нутоны қолтықтап алып, бұдан әрі бұлайша өмір сүре алмайтынын айтты. Мораға қайтып оралуына болмайды: Николеттомен бір үйде бірге тұру мүмкін емес, ал әлгі кісі өлтіруден кейін Канеллиде қалып жұмыс істеу қауіпті, деді. Жынданып кетем бе деп қорқып жүрмін: егер мұндай тіршілігім пышақ кесті тыйылмаса, пистолетті алам да біреу-міреуді атып өлтірем. Кімді өлтіретінім өзіме мәлім, — бәлкім, тіпті өзімді де өлтірермін, деді.

— Мен де тауға кетер едім, — деді ол Нутоға. — Бірақ оған жол жабық — көрген бойда-ақ мені атып тастайды. Фашиомен әмпей-жәмпей болғанымды бәрі біледі.

Мұны естіген соң Нуто оны Бараккаға жолықтырды. Сантаның өздеріне қандай жәрдем жасағанын айтып берді. Баракка жерден көзін алмаған күйі тыңдады. Сосын Сантаға:

— Канеллиге қайт, — деген жалғыз ауыз ғана сөз айтты.

— О не дегеніңіз... — деп қарсылық білдірді Санта.

— Канеллиге қайтып бар да, бұйрық күт. Бұйрықты саған жігіттер жеткізеді.

Екі айдан соң — бұл мамырдың аяқ кезі еді — Санта Канеллиден қашып шықты: өзін тұтқындағалы жатқанын біреу алдын-ала ескертіпті. Кинотеатрдың қожайыны оның үйінде неміс патрулі тінту жүргізгенін хабарлады. Мұны Канеллидегі жұрттың бәрі айтып жүрген. Санта таудағы партизандарға барып қосылды. Енді Нуто Сантаның жайын өзіне әредік-әредік түнделетіп жаңа тапсырма әкелетіндерден біліп тұрды. Бәрі де оның қаруды еркектермен бірдей меңгеріп алғанын, жұртты өзіне құрметпен қарата білгенін айтатын. Қартайған шешесі мен өзі жоқта әлдекімдер өртеп жіберуі мүмкін үйі болмағанда оған көмектесу үшін Нутоның да отрядқа кетуі ықтимал еді.

Бірақ Санта көмекке зәру емес-ті. Фашистер маусым айында тауларды сүзіп, мына сүрлеу-соқпақтарда талай партизан қырылған кезде Сулерга сыртындағы бір қоныста Санта да Бараккамен бірге түні бойы қорғанды. Санта бас бағып жатқан жерінен былай шығып, фашистерге: сендерді бес саусақтай білемін, ешқайсыңнан қорықпаймын, деп айқайлады. Таңға қарай Баракка екеуіне қашып құтылудың сәті түсті.

Нуто деміл-деміл тоқтап, жан-жағына жалтақтай қарап, бәсең дауыспен әңгімелеп келе жатты. Ол аңызға, қаңырап жатқан жүзімдіктерге, жотаның беткейіне көз жіберумен болған.

— Міне, мына арамен өтеміз, — деді ол.

Дәл қазір екеуіміз келіп жеткен орын алқаптан мүлдем көзге шалынбайтын; бұл арадан бәрі тұманның буалдырына оранып әрі алыс, әрі алақандай ғана боп көрінетін. Айнала-маңайда тек — құлама беткейлер мен биіктіктер.

— Гаминелла жотасы осыншалық жойдасыз үлкен деп ойламаған да шығарсың? — деп сұрады ол.

Біз әлдебір жүзімдіктің жанына, қараған желден қорғап тұрған ояңға тоқтадық. Бұл жерде қабырғалары қарайып кеткен, жартылай қираған үй тұр еді. Нуто үздіге сөйлеп кетті:

— Партизандар осы арада болды. Иелікті немістер өртеп жіберді. Бір күні кешкісін Сальтоға мені іздеп қару-жарақты екі жігіт келді, екеуін де танитынмын. Біз әлгінде екеуіміз жүріп өткен жолмен жүрдік. Мына араға түнде жеттік; Баракканың мені неге керек қылғанын бұлардың өзі де білмейтін. Иеліктердің жанынан өткенімізде иттің үргені ғана естілетін, адамдар бой көрсетпейтін, жарықты өшіріп тастайтын — ол кезде жағдай сондай болды ғой. Дегбірім таусылып дебдіреп келе жаттым.

Бір иеліктегі бастырма астында жарық бар еді. Аулада мотоцикл тұр, әр жерде жамылатын көрпелер жатыр. Жігіттер онда онша көп емес еді. Олардың лагері әне бір орманда, төменде болатын.

Баракка бұған жаман хабар айтқалы шақырғанын мәлім қылды. Сантаның тыңшы екенін, маусым айында партизандарды қаумалап қыруды басқарғанын, Ниццадағы Ұлт азаттығы комитетін ұстап бергенін, партизандар қоймасы орналасқан орындарды немістерге айтып қойғанын, жолдаған жазбалары фашиоға жеткізіліп тұрғанын дәлелдейтін деректер бар. Баракка, Кунеода тұратын бухгалтер, Африкада да болып қайтқан аса бір өжет те батыл адам, мұны бекерден-бекер айтып тұрған жоқ еді... Кейін қара көйлектілер оны ақыры қолға түсіріп, казармаларының алдына асып қойған-ды... Ол Нутоға бір ғана нәрсені — қаумалау басталған түні Сантаның не себепті өзімен бірге ақырына дейін қорғанғанын түсінбейтінін айтты. "Оның себебі, шамасы, талғамына өте-мөте татығансың ғой", деп жауап қатты Нуто, бірақ өзінің жаны күйзеліп, дауысы дірілдеп тұр еді. Баракка оған Сантаның кім кездессе сонымен қойындасқанын айтты. Демек, мұндай нәрсе де болған. Қауіп төнгенін сезген ол ең соңғы соққысын дарытқан — қашқанда өзімен бірге ең тәуір екі жігітті ала кеткен. Енді оны Канеллиден ұстап әкелу жайы әңгіме болып жатыр еді. Жазбаша бұйрық та шығыпты.

— Баракка мені осында, тауда, үш тәулік бойы ұстады — әлде маған Санта жайындағы әңгімесін айтып шерін тарқатқысы келді ме, әлде менің бүл іске араласым болмай-ақ қойсын деп ойлады ма, ол жағын білмедім. Бір күні таңертең партизандар Сантаны алып келді. Қазір оның үстінде соңғы айларда тастамай киіп жүрген күртесі мен шалбары жоқ-ты. Канеллиден бозғылтым жазғы көйлекпен шыққан-ды. Партизандар оны Гаминелла жотасынан ұстаған кезде Санта түк ештеңе түсінбегендей аңқауси қалыпты. Фашистердің жаңа бұйрықтары жайында мәлімет әкелдім, депті. Бірақ оған еш нәрсенің жәрдемі тимеді. Баракка барша жұрттың көзінше қылмысын санамалап берді — жүргізген үгіті бойынша қанша адамның қашып кеткенін, қанша қоймадан айрылғанымызды, оның қырсығынан қанша жігіттің қаза тапқанын айтты. Санта орындықта үнсіз тыңдап отырды — жауап қайтарарлық жайы жоқ-ты. Ол маған мұңлы көзбен жаутаңдай қарап, көзіммен көзін кездестіруге тырысты... Сол арада Баракка үкімді оқыды да, екі жігітке оны сыртқа алып шығуға әмір етті. Жігіттер Сантаның өзінен бетер қайран қалып тұрғандай еді. Мұны әманда белбеумен буынған күрте киген кейпінде көріп жүрген жігіттер оның боз көйлекті әйел ретінде аян бергенін өте бір оғаш нәрседей көрген. Екеуі оны үйден алып шықты. Табалдырыққа жете бергенде Санта артына бұрылып маған қадала қарады да, қызалақ құсап мұрнын кіржитті... Бірақ аулаға шыққан соң қашып кетуге талпынды. Айқайлаған дауысты, дүсірлеген аяқ дыбысын, автоматтан атылған оқтың таусылып бітпейтіндей тырылын естідік. Біз де сыртқа шықтық — ол қараған түбіндегі шөптесінде жатыр еді.

Дарға асылған көп адамның арасындағы Баракка көз алдымнан кетпей тұрған. Бой-бой боп жарылған қара қабырғаға көз тігіп тұрып Нутодан Санта осы араға жерленді ме деп сұрадым.

— Бір кезде оны да біреулер әлгі қос өлік секілді тауып алатын шығар?..

Нуто тас қоршауға тізе бүгіп, басын шайқады:

— Жоқ, Сантаны ешкім таба алмайды. Ондай әйелді, — ол маған қадала қарады, — жерге көміп тастап кете беруге болмайтын. Оны білетіндер өте көп еді. Баракка бәрін өзі реттестірді. Жүзімнің кепкен сабағын шауып әкелуге, денесін бұтақтармен қалың етіп жабуға әмір берді. Сосын бұтақтарға бензин құйдық та, от қойдық. Түске таман тек күлі ғана қалды. Әлдеқашанғы сол алаудың орны былтырға дейін анық көрініп жатты.

---