Тіршіліктің бастауы — жер құнары

   Топырақ — өсімдік пен жануарлар үшін, сондай-ақ адам шаруашылығы үшін қоректік заттармен қамтамасыз ететін жер бетінің ең құнарлы қабаты. Оның қалыптасуына климат (жарық, жылу, ауа, ылғалдылық), ата-материал (тау жынысы), организмдер (өсімдіктер мен жануарлар, микроорганизмдер), жер бедері (рельеф), уақыт (геологиялық мерзім) және адам қызметі сияқты факторлар әсер етеді.

Топырақ құрамында өсімдіктер үшін қажетті көміртек, азот, фосфор, калий, кальций және басқа да микро- және макроэлементтер жиналады. Бұл элементтер минералдардың ыдырауынан, өлі органикалық қалдықтардың шіруінен және өсімдіктер мен микроорганизмдердің зат алмасуынан түзіледі. Сондықтан топырақ — жер бетіндегі тіршіліктің маңызды негізі.

Топырақ түзілуіне әсер ететін негізгі факторлар

• Климат (ауа райы): температура, жауын-шашын мөлшері және ауа райының басқа көрсеткіштері өсімдіктердің түрін, микроорганизмдердің белсенділігін және химиялық процестерді анықтайды.
• Ата-материал (тау жынысы): бастапқы минералдық негіз топырақтың минералдық құрамын айқындайды.
• Организмдер (биота): өсімдіктер, жануарлар, жәндіктер мен микроорганизмдер органикалық заттарды бөліп шығарып, топырақ құрылымын және құнарлылығын өзгертеді.
• Жер бедері (рельеф): су және жел эрозиясы, дренаж жағдайы топырақтың қалыңдығы мен қасиеттеріне әсер етеді.
• Уақыт: топырақтың түзілуіне ұзақ уақыт қажет — геологиялық және климаттық өзгерістер оның қасиеттерін өзгертеді.
• Адам қызметі: суару, тыңайтқыштарды қолдану, агротехникалық және инженерлік шаралар топырақтың қасиеттерін өзгертеді — кейде жақсарта тұра, кейде деградацияға әкеледі.

Адамның рөлі және агротехникалық әсерлер

Елімізде климаттың топырақ түзілуіндегі рөлі зор: әртүрлі аймақтарда өсімдіктер жиынтығы, микроорганизмдер мен ылғал режимі әртүрлі, сондықтан да әр алуан топырақ түрлері пайда болады. Сонымен қатар, адам шаруашылығы топыраққа айтарлықтай ықпал етеді: суару, тыңайтқыштар енгізу, құрылыс және басқа да әрекеттер табиғи процестерге өзгерістер енгізеді. Агротехникалық оң әсерлерге: тыңайтқыштар мен жақсы суару жүйелері, топырақ құрылымын жақсарту және арнайы егін өсіру технологиялары жатады. Алайда, теңгерімсіз қолдану кері әсер етеді: шамадан тыс суару мен нашар дренаж тұздануға (тұзшылыққа) және сорлануға (су тоқтауға) әкеледі; тыңайтқыштарды тәртіпсіз қолдану — топырақтың физико-химиялық көрсеткіштерінің теңгерімсіздігіне және экологиялық мәселелерге себеп болуы мүмкін.

Қазақстандағы жағдай (жалпы сипат)

Соңғы 10–15 жылда инженерлік суару жүйелерін енгізу кейбір аймақтарда топырақтың физико-химиялық қасиеттерінің нашарлауына ықпал еткені байқалады: тұздану және сорлану үдерістері күшейуде. Бұл әсерлер егін өнімділігінің төмендеуіне әкеліп, шаруашылықтардың шығындарын көбейтуі мүмкін. Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты және басқа ғылыми орталықтардың зерттеулері мұндай мәселелерді зерттеуде. (Нақты сандар мен пайыздық көрсеткіштер үшін ресми есептерді немесе жарияланған зерттеулерді көрсету қажет.)

Мелиорация және қалпына келтіру әдістері

Суармалы жерлердегі кері әсерлерді жою үшін қолданылатын кейбір шаралар: тиімді суару технологияларын енгізу, дренаж жүйелерін қалпына келтіру, тұздануға қарсы мелиорациялық жұмыстар, топырақ құрылымын жақсарту, теңдестірілген тыңайтқыш қолдану және органикалық заттар енгізу. Органикалық тыңайтқыштар (мөлшері мен түріне сәйкес) топырақ құрылымын және биологиялық белсенділігін қалпына келтіруге септігін тигізеді.

Фосфогипс сияқты мелиоранттар кей жағдайларда сорталы топырақтарды жақсартуда тиімді болуы мүмкін. Алайда мұнда да құрамындағы элементтердің мөлшерлері, ауыр металдар мен ластанулар жоқтығы сияқты факторлар ескерілуі тиіс. Сондықтан фосфогипсті қолдану жөнінде нақты ғылыми-зерттеу негізінде шешім қабылдау маңызды. (Мұндай химиялық мелиоранттардың нақты химиялық құрамын және тиімділігін растайтын дереккөз қажет.)

1. Топырақты қорғау және оның құнарлылығын қалпына келтіру — кешенді шаралар талап ететін ұзақ мерзімді процесс.
2. Су ресурстарын тиімді пайдалану (тиімді суару, дренаж, су үнемдеу технологиялары) — негізгі приоритеттердің бірі.
3. Теңдестірілген тыңайтқыш қолдану мен органикалық заттарды енгізу арқылы топырақтың биологиялық белсенділігін жақсарту маңызды.
4. Фосфогипс пен басқа химиялық мелиоранттарды енгізу кезінде олардың ықтимал экологиялық тәуекелдерін зерттеу қажет.
5. Барлық көрсетілген статистикалық және сандық мәліметтер үшін ресми зерттеу есептері мен ғылыми жарияланымдарға сілтеме беру керек — сол кезде ұсыныстар нақты әрі сенімді болады.

«Journiverse» білім беру орталығының оқушысы: Асан Медина