Үш сауал

(Л. Толстойдан)

Бір патса: «Үш түрлі нәрсені күні бұрын білген адам бақытты болар еді, — деп, — соны тауып берген кісіге көп сый беремін», — деп жариялапты. Ол үшеуі: бірінші — «Қай істі қандай уақытта істеген жақсы?» Екінші — «Ең керекті кісі кім?» Үшіншісі— «Ең керекті іс не?»
Бұл хабармен неше түрлі халық, көп жандар жиылып, әрқайсысы бір сөз айтты. Мысалы, кейбірі: «Күн сайын, жұма, ай сайын қылатын істі күні бұрын реттеп жазып қою керек», — деді. Кейбірі: «Онан түк пайда жоқ. Немене кез боларын қайдан білуге болады? Өйтіп орынсызға әуре болмай, ең керекті іс кез болғанда алды-артын байқап, әбден ойланып іс қылу керек», — деді. Кейбіреулері: «Жалғыз патса қанша ойлағанмен, қате қылуы мүмкін. Ондай іс кез болғанда, білімділерді жиып кеңесу керек», — деді. Кейбіреулері: «Кей істе үйтіп кеңесуге уақыт тар болады. Онан да күні бұрын ғайыпты білетін сиқыршы, бақсылар айтып, соның ақылымен болуы керек», — деді.

Патсаның «Ең керекті кісі кім?! дегеніне де әркім әр түрлі сөз айтты. Мысалы, біреулер «уәзір» деді. Біреулер «молдалар», біреулер «доктор», кейбіреуі «солдаттар» деп, әр қайсысы әр түрлі сөйледі. «Ең керекті іс қай іс?» дегеніне де әртүрлі айтылып, кейбірі «оқу» деді, кейі «соғыс үйрету», кейі «Құдайға құлшылық қылу» деді. Сөз әртүрлі болып, патса ешкімге сый да бере алмады, ойын да шештіре алмады.
Сол қалаға жақын маңайда бір асқан ақылды тақуа адам бар еді, тастың үңгірін үй қылып, уақытымен ғибадатын етіп, ағаш егіп жатушы еді. Біреу ақыл сұраса, дұрыс айтып беруші еді. Бірақ аса сәнді киімділерді жолатпаушы еді. Патса сонан ақыл сұрамақ болып, құба-төбел киініп, жаяу барса, ағаш егетін шұқыр қазып жатыр екен. Ақыл сұрай келген үш сөзін айтып еді, тақуа ханның ол сөзіне жауап қайырмай, алақанына бір түкіріп күрекпен топырағын лақтыра берді. Аздан соң тақуаның шаршағанын біліп:

— Күректі маған беріңіз, мен біраз болысайын, — деген соң:

— Рахмет, шырағым! — деп күректі берді де, демін алып отырды. Патса екі шұқыр қазып шаршаған соң, сұрай келген сөзіне жауап сұрап еді, тақуа:

— Сен шаршаған шығарсың, енді мен болысайын, — деп күректі сұраса да бермей, патса тағы екі сағатқа шейін жер қазады. Күн батуға таянып, әбден шаршағанда қолындағы күректі тастады да:

— Ақсақал! Менің сөзіме жауап берілмейтін болса, мен қайтайын, күн кешкіріп қалды, — дегенде, тақуа:

— Ана бір кісі жүгіріп келеді. Соның кім екенін білейік, — деді. Патса қараса — бір қолымен бүйірін басқан бір жаяу. Патсаның алдына келді де, жығылып, өлерше болып жатты. Қараса, бүйірінен қан саулап тұр. Патса жарасын сумен жуып, белбеуімен таңып, азар дегенде қан тыйылды. Аздан соң патса мен тақуа көтеріп үңгірге кіргізіп, төсекке жатқызды. Жаралы тынымдап ұйықтай бастаған соң, патса әрі төтел қазып, әрі қан жуып шаршағандықтан, босағаға сүйеніп тіпті қатты ұйқыға кетті, жаздың қысқа түнінің өткенін де білмей қалды. Күн шыққанда оянып, жаралыға қарап еді, ол да патсаға қарап тұрды да, нашар ғана дауыспен:

— Ей, патша, кешіңіз, — деді.

— Мен сені танымаймын, нені кешейін?

— Сіз менің әкемді өлтіртіп, бар малымды алғансыз. Сол кегімді алуға сіздің қайтқаныңызды тосып жүргенімде, солдаттарыңыз жолығып жаралап кетті. Егер сіз жарамды таңбасаңыз, мен өлі кісі едім. Осыдан жаным қалса, осы жақсылығыңыз үшін сізге өмірімше құл боламын, әм балаларыма да солай бол деп тапсырамын. Бірақ менің өлтірмек болғанымды кешіңіз! — деп жалынды.

Патса өзін өлтірмек болған дұспанымен арыздасқанына қатты қуанып:

— Сен де кеш! Не нәрсеңді алған болсам, бәрін қайырам. Және саған қазір доктор-күтуші жіберіп, қалаға алғызамын, — деді де, тақуаға:

— Менің үш сөзіме не айтасыз? — деп еді, тақуа:

— Үш сөзіңізге де жауап берілді, — деді.

— Ол қалайша? — дегенде, тақуа айтты:

— Егер сен менің шаршағанымды біліп, маған болыспасаң, ерте қайтар едің де, мынау сені өлтіретін еді. Сондықтан ең жақсы мезгілін тауып істеген ісің — маған болысқан кезің. Онда саған ең керек кісі мен болдым. Онан соңғы ең керекті уақыт, ең керекті іс — мына жаралының жарасын байлап, қанын тыйған уақытың болды. Неге десең, сен үйтіп жәрдем қылмасаң, тірі қалса сенен кек алмай қоймайтын еді. Сондықтан ол кездегі ең жақсы іс — жарасын байлаған болып, ең керекті кісі — осы жаралы болды. Және ең керекті уақыт — осы уақыт. Неге десең, бәріміздің де қолымыз бос, ерік өзімізде. Қазір ең керек кісі — осы дұспаның болды. Неге десең, мұның жазылар, жазылмасы әзір неғайбіл. Егер жазылса, бұл-дағы біреуге жақсылық қылғанды жанындай жақсы көрер еді. Ең керек іс — қазір осыған қылған жақсылығың, неге десең, адамның мойнындағы шын міндеті — біреуге жәрдем ету еді...

Адамшылық іздесең, бүл жолға түс.
Алдау қылма біреуге, қиянат-күш!
Жетілсең де жемтік жеп ел зарлатпа,
Ар-ынсаптың сүйгені — таза жұмыс!