Оқушыларға картографиялық білім беру әдістері

Түркістан облысы Жетісай ауданы Асықата кенті 
"Н.Төреқұлов атындағы №13 ЖББМ" КММ 
география пәні мұғалімі Валиева Замира Ерсинбековна

Картографиялық білім беру – мектеп оқушыларына кеңістікті түсінуді, географиялық құбылыстар мен объектілерді визуализациялауды үйретудің маңызды әдісі. Карталар тек география пәнінде ғана емес, сондай-ақ тарих, биология, экология, тіпті математика пәндерінде де пайдаланылуы мүмкін. Бұл оқушылардың кеңістікке байланысты түсініктерін дамытып, ақпаратты графикалық түрде ұсыну дағдыларын қалыптастырады.

1. Картографияның маңыздылығы

Карталар – белгілі бір аймақтың географиялық ерекшеліктерін, табиғи ресурстарын, климаттық және экологиялық жағдайларын визуалды түрде көрсететін құралдар. Оқушыларға картографиялық білім беру кеңістікті дұрыс түсінуге, жергілікті жерлердің табиғи ерекшеліктерін тануға көмектеседі. Сондай-ақ, бұл білім беру оларды ақпаратты талдауға, оны графикалық түрде өңдеуге және қорытуға дағдыландырады.

Картографиялық сауаттылық – ХХІ ғасырда өте маңызды дағды, себебі біз қоршаған ортаны түсіну және талдау кезінде көп жағдайда кеңістік мәліметтеріне сүйенеміз. Географиялық ақпарат жүйелері (ГАЖ) мен сандық картографияны қолдану әртүрлі салаларда кең таралуда, ал бұл өз кезегінде мектеп қабырғасынан бастап кеңістік пен карталарға қатысты білімді қажет етеді.

2. Картографиялық білім берудің мақсаттары

Картографияны үйретудің бірнеше негізгі мақсаты бар:

Кеңістікті түсіну қабілетін қалыптастыру: Оқушылар кеңістікте орналасқан нысандардың арақашықтығын, бағыттарын, және олардың бір-біріне қатысты орналасуын түсінеді.

Географиялық мәліметтерді графикалық түрде көрсету: Карта арқылы оқушылар әртүрлі географиялық ақпаратты жүйелі түрде жинақтап, визуалды түрде талдауды үйренеді.

Карталарды пайдалану дағдыларын қалыптастыру: Оқушылар карталарды қолдану арқылы өз бағыттарын анықтай алады, жаңа орындарды тануға және зерттеуге мүмкіндік алады.

Шығармашылықты дамыту: Карта жасау барысында оқушылар шығармашылық дағдыларын дамытып, өз карталарын жасауға қызығушылық танытады.

3. Картографиялық білім беру әдістері

Оқушыларға картографиялық білім берудің әртүрлі әдістері бар, олар оқушылардың жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне және білім беру бағдарламасының мазмұнына байланысты қолданылады.

3.1. Дәстүрлі әдістер

Картографиялық білім беру кезінде дәстүрлі әдістер маңызды рөл атқарады. Бұл әдістер картаны оқып үйрену, карта арқылы ақпарат алу және карта құрастыруды үйретуге бағытталған.

Мұғалімнің түсіндіру әдісі: Мұғалім карталарды көрсетіп, әртүрлі шартты белгілер мен элементтерді түсіндіреді. Оқушылар карталардан белгілі бір мәліметтерді тауып, оны оқиды.

Картографиялық тапсырмалар: Оқушылар карталар бойынша әртүрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы, картадан белгілі бір объектілерді табу, картадағы қашықтықты анықтау, шартты белгілерді тану сияқты тапсырмалар оқушылардың картографиялық сауаттылығын дамытады.
Картаны құрастыру: Оқушылар берілген мәліметтер бойынша өз карталарын жасайды. Бұл процесс шығармашылық пен аналитикалық ойлау қабілетін талап етеді.

3.2. Заманауи технологияларды қолдану

Сандық технологиялар картографияны үйретуде жаңа мүмкіндіктер ашты. Мұғалімдер сандық карталарды, географиялық ақпарат жүйелерін және арнайы қосымшаларды қолдана отырып, оқушыларға карта құрастыру мен кеңістіктік талдау жасауды үйретеді.

Сандық карталарды пайдалану: Google Maps, Yandex Maps, және басқа да онлайн карталар оқушылардың интерактивті түрде кеңістіктік ақпаратпен жұмыс жасауына мүмкіндік береді.

Географиялық ақпарат жүйелері (ГАЖ): ГАЖ – бұл географиялық деректерді жинақтау, талдау және визуализациялау жүйесі. ГАЖ арқылы оқушылар әртүрлі мәліметтерді карта бетінде орналастырып, өз зерттеулерін жүргізе алады.

Виртуалды карталар: Виртуалды әлемдерді зерттеу, мысалы, Google Earth арқылы, оқушыларға кеңістікті шынайы түрде сезінуге мүмкіндік береді. Олар кез келген аймақты 3D форматында көріп, оны зерттей алады.

4. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай картографияны үйрету

Картографиялық білім беру әдістері оқушылардың жасына сәйкес түрленіп отырады. Мектептің әр сатысында әртүрлі дағдыларды дамытуға назар аудару қажет.

4.1. Бастауыш мектеп

Бастауыш сынып оқушыларына қарапайым карталарды үйрету маңызды. Олар алдымен шартты белгілерді тануды, картадан объектілерді табуды үйренуі керек. Оларға арналған тапсырмалар жеңіл және қызықты болуы тиіс, мысалы, ойын түрінде картадан белгілі бір нысанды табу.

Шартты белгілерді түсіну: Оқушыларға картада жиі кездесетін белгілер мен түстерді таныстырады.

Қарапайым карталармен жұмыс: Бастауыш сыныптарда қарапайым мектеп айналасының картасы немесе өз үйінің сызбасын сызу тапсырмалары беріледі.

4.2. Орта мектеп

Орта буын оқушыларына карталармен жұмыс істеу күрделене түседі. Олар енді нақты географиялық карталармен жұмыс жасап, әртүрлі нысандарды, мысалы, тауларды, өзендерді, қалаларды картадан табуды үйренеді.

Масштабпен жұмыс істеу: Оқушылар картадағы қашықтықты анықтап, масштаб бойынша есептеулер жүргізеді.

Географиялық нысандарды тану: Әр түрлі физикалық және саяси карталармен жұмыс жасау арқылы оқушылар географиялық білімдерін жетілдіреді.

4.3. Жоғары мектеп

Жоғары сынып оқушылары карта арқылы күрделі тапсырмалар орындап, деректерді талдайды. Оларға географиялық ақпарат жүйелерімен жұмыс істеп, сандық карталарды пайдалану мүмкіндіктері беріледі.

ГАЖ жүйелері: Жоғары сынып оқушылары географиялық ақпаратты жүйелі түрде жинақтап, деректерді визуализациялауды үйренеді.

Карта арқылы зерттеу: Оқушылар картографиялық зерттеу жүргізіп, кеңістіктік талдау жасауды меңгереді.

5. Картографиялық сауаттылықты бағалау

Оқушылардың картографиялық сауаттылығын бағалау барысында олардың картаны оқу, картаны құрастыру, масштаб пен шартты белгілерді дұрыс пайдалану қабілеттері ескеріледі. Бұл дағдыларды қалыптастыру ұзақ және кезең-кезеңмен жүргізіледі, сондықтан бағалау критерийлері оқушылардың білім деңгейіне сай өзгеріп отырады.

Карталарды оқу қабілеті: Оқушылар карталардан ақпарат алып, оны түсіндіре білуі қажет.

Масштабты қолдану дағдылары: Масштаб арқылы нақты қашықтықтарды есептеу, картада бағыттарды анықтау.

Шығармашылық карта жасау: Өз бетінше карта құрастырып, оны шартты белгілер арқылы көрсету.

6. Қорытынды

Оқушыларға картографиялық білім беру – кеңістіктік түсінікті дамыту мен географиялық ақпаратты өңдеуге үйрететін маңызды педагогикалық бағыт. Бұл білім берудің дәстүрлі және заманауи әдістерін үйлестіру арқылы оқушылардың географиялық сауаттылығын арттыруға болады. Сандық технологиялар мен ГАЖ қолдану картографиялық білім беру үдерісін жаңа деңгейге шығарып, оқушылардың қызығушылығын арттырады. Мектеп қабырғасынан бастап кеңістіктік ойлау мен картографиялық сауаттылықты дамыту – болашақтағы географиялық және ғылыми зерттеулерге негіз болмақ.