Ай тіл қатты

(Поэма)

Ұлы Қазан төңкерісінің
42 жылдығына арнаймын

Аспан тарихынан
Қара аспан, көкшіл аспан, сұрғылт аспан,
Ақ аспан, күрең аспан, күңгірт аспан.
Осынша құбылса да, құлпырса да,
Көп уақыт келіп еді жым-жырт аспан.
Тек қана бұлтты күні бұрқ-сарқ етіп,
Көзінен сонда бір кез от жарқ етіп,
Саңқ етер ақ мылтықтай өзі атылған
Әлдекім абайсызда оқтап кетіп.
Әйтпесе үнсіз аспан тас тұңғиық,
Жатса да жер төсіне жасын құйып,
Жұмбақ көк, тәкаппар көк өмірінде
Демеді «табынармын басымды иіп».

Ай тарихынан
Осынау тұңғиықтың алыстағы
Түбінде жарқыраған алып шамы,
Не айна сынбайтын да бүлінбейтін,
Баспаған сонша ғасыр, тарих шаңы.
Келеміз ай деп атап оның атын,
Күннен соң бар тіршілік соны ұғатын.
Жер-ана сіңлісі, серігі сол
Кең аспан кеудесінде жолығатын.
Әйтсе де олар сірә жолықпаған,
Шақырған жер дауысын ол ұқпаған.
Сақау ай сахарасында заңғар көктің
Бейтарап құр жымиып, шалықтаған.
Көп заман құрығандай Жер амалы,
Тек қана ғалымдардың жорамалы
Жұбатып тұрды оның үлкен көңілін
«Бір күні — деген — адам соны алады!».

Жер толғанды
«Ол сұлу қадірімді бір күн білер!»
Соны айтып, ашу қайнап, сілкінді Жер.
Қызарып шыға келді бір жақ беті,
Дегендей: «Саған тиер сілтімді көр!».
Сенің - ақ жасың кіші, зілің өтті,
Сен ғана билегендей күллі көкті,
Арқама босқа салып жүрмін бе мен,
Туғызып адам деген Құдіретті?!
Ал, кәне бақытты адам елі қайда?
Тіл қаттым, саған ғана сеніп, айға!
Қидым мен ез денемнің бір бөлшегін
Ат көздеп, ай тесіне желі байла!
Шырқатып даңқымды бір шығарып көр,
Тартайын, айдан шалып, бұғалық бер,
Сан ғасыр үндемейтін, мен не жаздым
Тез жетіп, маған содан сыр алып кел!
Дегенде жүйткіп жұлдыз атылды тік,
Ғажайып бір жылдамдық қарқын бітіп
Созылды күміс арқан айға тура,
Жібермей ми жаңылыс, ақыл мүлтік.
Жүйткіді, жүйткіп жұлдыз емес тоқтар,
Жаралған денесінде ерекше от бар,
Үңілді жердің мың сан түкпірінен
Бір соған шаңырақ көз телескоптар.
Барады ол, барған сайын кетеді ағып,
«Япырым-ай, мынау соған жетер анық!»
Деп әлем аузын жиып болған да жоқ,
Топ етіп түсті айға жеке барып.
Ай кербез күші келсе не қылмасын,
Көтеріп көктен толғап алды басын,
Іздеген аспан кезіп, аласұрып,
Алқасы бүгін ғана табылғасын,
Талайдан енді тауып тыныс - тағат
Ай ару күлді қатты дыбыстап-ақ.
Бейне бір көк көлемі кең дастарқан
Үстінде сыңғыраған күміс табақ.
Ол өзі сол күлкіден ұялғандай,
Ғайыптан үн шығарып, тіл алғандай
«Не болды-ау осы маған» — деп қарады,
Шіркін-ай, ай мінезі ұяң қандай!
Тағы да өзін-өзі сынап күлді
Үні де енді бұған ұнап тұрды.
Сол кезде ернін тістеп, дір ете қап,
Жерменен жалғанарын бір-ақ білді...

Жер
Ә, Бикеш, сен де мына кең мекенде
Тілдесіп келер болдың теңбе - теңге,
Қаншама бұртисаң да, тілің тістеп,
Қанаттас қарындастан мен кетем бе!
Келіп ең баяғыдан енші даулап,
Күндіз сен қаша қонып, көшіп аулақ,
Түндерде бір орында жата алмадың,
Булы аспан төсегінде тершіп аунап.
Сондағы жалғыз дауың — баяғы алқаң,
Сол шолақ мінезіңе қалам аң-таң,
Сен үшін күндейтұғын себеп болды
Жүзімді алқызылға бояған таң.
Ал аттым, білегімді сермеп қалып,
Өз апам — жанашырым — Жер деп танып,
Қабыл ал саған берген жұлдызымды,
Сыйладым оны өзіңе жүр — деп тағып,
Сыйлады мендегі бір дана халық,
Сол мені жақсы күнге барады алып,
Есімін оқы соның жұлдызыңнан
Абайлап кеудеңе бір қарап алып.
Сұлу Ай, тәкаппар Ай тыңдады ұйып,
Шығып ап Заңғар аспан — шыңға биік.
Жарқырап ақ маңдайы айна көкте
Әлі де үндер емес, құр жымиып.
Тек қана қызықтайды олжасын қыз,
Жасырып қуаныштан көз жасын қыз.
Айқасып алтын кірпік бірте-бірте,
Шалқалап ойға шомды аздасын қыз.
Есіне өткен өмір бәрі түсті,
Жатқандай ұйқылы-ояу көріп түсті.
Барады керемет күш кернеп бойын
Әйтсе де үндер емес жарып тісті.
Әлгінде естіді алғаш жер дауысын,
Деді - ау ол: мен күштімін — сен тәуірсің.
«Шынымен» үндемеске төзім қалмай,
Басыма төнгені ме енді ауыр сын?!
Жоқ менің үндемеуім — қасиетім,
Келмейді оны аяққа басып өткім.
Әлі де еркелеуге еркім әзір,
Кенжесі мен емес пе осы көктің!
Бергені бір-ақ жұлдыз — жалғыз алқа,
Болғанда маңдайдағы маңғаз апа, —
Мен оған үндерім жоқ, алғыс айтып,
Қайтемін, қайтып алсын болса қапа!»
Деп ойлап, елегзімей еркін жатты,
Серідей серпілмейтін серті қатты.
Күркіреп ала бұлттың ар жағынан
Тағы да мықты туыс — жер тіл қатты.

Жер — бізге:
Қап, мына асқақ сұлу салды - ау бүлік,
Қалмақ қой үнсіз мені олжа қылып,
Қайдасың жомарт халық, атшы тағы,
Көрмесін ой мүдіріп, қол жаңылып.
Бұл жолы ту сыртынан шықсын барып,
Арқасын бір көрсетпей тылсым бағып,
Несі бар жалғыз жақпен аунайтұғын,
Біл соны, мендегі бар білсін халық!
Ол, бәлкім бұрымына шолпы іздеген,
Қоймайды дәметуін ол қыз менен.
Болсын - ақ тілегі оның, жібер кәне,
Ойнасын мен ұсынған жұлдызбенен.
Бірақ ол ауыр соғар бұрымына,
Күмәнмін ұзақ ұстап тұруына,
Қарап ол алдарқатып арғы бетін,
Мәлім бон қалсын жұмбақ сыры мына!
* * *
Тағы да бір күміс жол тартты көкке
Иегін телескоптар артты көкке,
Адамзат арманының ақ жұлдызы,
Аңырмай, анық жүйткіп ақты көкте.

Жер — айға:
Ал, әне, қалағаның, тағы бердім,
Жөнелткен бұл да сыйы алып елдің.
Тек соны ұстай алсаң — жарағаның,
Көбірек салмағымды салып едім.
Алмайды ол ту сыртыңнан шықпай тыным,
Жеткізер өз елінің жықпай туын
Аркаңнан өткір көзін қадағанда,
Көрейін тілінді енді шықпайтұғын.

Ай келе жатыр...
Бұл кезде алыс аспан шеңберінде
Түймедей бұлт жоқ еді емге мүлде.
Тып-тыныш, алқаракөк әлем жүзі
Қанатын қағып тынды жел де міне!
Жарқ етіп шыға келді жарық жұлдыз,
Ол дағы көк еркесі — ару бір қыз.
Оятты ол тұрды да бар жұлдызды,
Ұйықтатып тастағандай бәрін күндіз.
Топырлап көктің ерке балалары,
Жамырап жатыр шығып жаңа бәрі,
Тізілді көген көздер құс жолына
Бір ғажап тамашаға қарағалы.
Сол сәтте, қас пен көздің арасында,
Осынау көктің алып шарасына,
Жатқандай біреу сүтті созып құйып,
Қайтсем де толтырам — деп қанасына.
Ақ сәуле керіп кетті көк маңдайын.
Өзі де шомылуға жатқан дайын,
Қарсы алды көп жұлдыздар көзі тұнып,
Әлемнің әйгілі ару— аппақ Айын.
Шықты ол күндегіден ерек бүгін,
Баса алмай жүрегінің өрекпуін,
Дірілдеп Тас төбеде тұра қалды,
Жүгірген әрең билеп өз екпінін.
Соңынан келді жұлдыз қалмай еріп,
«Бұл қайдан, біз білмеген қандай Серік?»
Дегендей бүкіл жұлдыз қарап қапты,
Ай орнын ортасынан қамдай беріп.
Оларға сәлемдесіп Ай қарады,
Арылмай өзі тәтті ойдан әлі.
Ал анау Тосын жұлдыз тоқтамастан
Әлі де Айдың сыртын айналады...
Иеді Айға солар бәрі басын,
Кім білген Жұлдыздардың Кәрі - Жасын.
О, ғажап, бәрін соның таңдандырып
Ай шешіп алды беттен шадырасын!
Толғанып, сәл теңселіп кетті де өзі,
Албыртқан бұрын мұндай жоқ мінезі,
Сонымды ұғып өзің, кеш! — дегендей
Бір шолып әлем жүзін өтті көзі.
«Жұмғанмын сонша ернімді неге қатты?!»
Деген ой көңіліне төне қапты.
Аздан соң алтын ерін сәл ашылып,
Күмбірлеп Құдіретті Үн келе жатты.

Ай — тіл қатты
Мен де бір шығардым ба азат Үнді,
Па, шіркін ауа қандай таза түнгі!
Жер! Жер! Жер! Мен сөйледім:
Есті кәне, Ашылмас Ай аузынан өз атыңды!
Кеш менен ұзақ өкпе, ұзын кекті,
Сенімен егесуге жүзім жетті.
Жеңілдім құшағыңды аш, Үлкендік ет,
Алыстан алқамды алып, қызың кепті.
Білдім мен, рас екен туыстығың!
Бағалап көрген оның кім ыстығын!
Бір сенің ықласың, назарыңмен
Өзіме қайта бітті дыбыс - Үнім!
Лұқсат, түсір мені сүгіретіңе!
Ежелден ынтық едің бір бетіме,
Жасырар енді сырым қалмас менің,
Мен көндім, сен баса бер құдіретіңе!
Білмеген Қадіріңді мен кінәлі,
Сендегі сол ғажайып елдің әлі
Жетіпті қол созуға маған еркін,
Егеспен, сертім осы — ендігәрі.
Бағынбай қалар дейсің қайсы әлемің,
Адамзат бұдан да әлі жайса өнерін.
КСРО — деген жазу кеудемде тұр,
Сол елге жеткізе гөр Ай сәлемін!
Келмейді көп сөйлеуге ернім епке,
Жан апа, жалғыз туыс, — мені сөкпе.
«Жер! Жер! Жер!» — деді дағы үш қайталап,
Ай сұлу аунап түсті көкжиекке!
...Сөйтіп Ай алып Жердің көнді ырқына,
Бергенде әлгі ғажап мол күй тына,
Арманын көзі көріп, құлағы естіп,
Жер дағы Ұлы рахат шомды ұйқыға.
Түнде Айға сөз сөйлеуге кезек берген
Күн міне бірге оянды өжет Жермен.
Өзінің жұмбақ бетін бізге тосып,
Ай қарап тұрды бүгін газеттерден.

1-8 қараша, 1959 жыл

---