Ерейменнен ескен жел

1
(Сапаржан Хайдаровтың рухына)
Қанатын жайған тауларға ақ шуда бұлттар ақ жалын,
Сілкініп жалын қалғанда құяды жерге ақ жауын.
Анда-санда жарқылдатып найзағай, ойнатады қанжарын,
Айналада жөңкілген ақ шуда бұлттар ақ жалын.
Ерсілі-қарсылы аспанда сонау бір бұлттар жүр шұбап.
Әр қақпаны қаққандай қонатұғын үй сұрап.
Ала жаңбыр – ақ жаңбыр көкірегіңді кернейді,
кернейді де тербейді.
Құяды әкеп қиырдан көк жусанның иісін ап.
Қара түндей, түр-түсі қап-қара бір көмірдей,
Ереймен тау бұлтты күн бұғып қалған көрінбей,
Қап-қара түн толқиды жер астына лақтырған,
Сонау аспан бұлттары жаңбырының көліндей.
2
Ақ жауындар, ақ жұлдыздар – ақ құйын,
Секілді олар татан-тасқа секірген нақ ақ тиын.
Ұқсайды аспан күмпілдетіп пісіп жатқан күбіге,
Кірдік барып паналауға шоқ қайыңның түбіне.
Жапырағымен жапты-дағы сал қайың,
Бізге бір қос бола кетті дап-дайын.
Сонымен болды ақ қайың құт ұя!
Жапырақ, жаңбыр қосылып,
Жел барабан қоса ұрып,
Салынды әндер құпия!,
Бұл да бір қызық түндер ғой,
Түн ішінде тербемейді кімдерді ой.
3
Ереймен тау адыр-бұдыр жоқ бұтаң,
Көлдеріңді күзетеді, көк шалғында көк құтан.
Ақ шағала бұлтқа армандап жетуді,
Жерден көкке лақтырылған ақ орамал секілді.
Жирен тазы тәрізді тас секпіл бет,
Жел жазуы,сел жазуы жүріп өткен екпіндеп,
Бір кездерде шапқан жүйткіп құлагер,
Мұнартады мың құбылып құба бел.
Бел белесте отыр ма екен күнге тосып алақан,
Құлагермен бірге ұшып көңілімен сал Ақан,
Көз жасындай мөлдіреген мұнар бел,
Жыртық көңіл саңлауындай шұбар бел,
Бір сұмдықты біліп тұр-ау мына ел,
Қалың топты қақ айырып өтетін,
Қарақшыға қасқайып бір жететін,
Көрінбейді-ау Құлагер.
Аты келген алып жатыр нар, шапан,
Қара дөңде қарауытып қалды Ақан.
Күңіреніп көлдер, еңіреніп желдер, шуылдап аппақ селеулер,
Қобыз болып сарнайды енді бар жапан.
Ат қайда енді, ат қайда,
Бақ қайда енді, бақ қайда,
Арқаны ақ шаңдақ қып,
Құлагер ат шаппай ма?
Шабыты келген ақындай көздеріне шық тамып,
Бұл суретті аспанға, болады әуре,бұлт салып.
Әне бір бұлт Құлагер,
Көтерген ала аяғын.
Мына бір бұлт – құба бел
Сүбесіндей жаяның.
Көңілімнен сол бұлттар, кқп сурет көшеді,
Қоңыр желдер,мөлдір желдер,
салқын желдер еседі,
Жалынымен сүйіп кешкі ауаны,
Шоқ-шоқ қайың – көгілдір газ жанады.
Жердің шөбі көмкерілген жылтырайды шықпенен,
Жазық жерде жүреді ылғи бұлт төмен.
Көз шағылысты
Кездесіп көп отармен –
Көп нүктемен.
Ерейменге қалсақ керек,
Шыныменен жақындап,
- Ерейменнен бұйырды енді татар дәм,
Ей,Сапаржан,
Біз де қалмай қатардан,
тартайықшы бір шылым,
Естимісің түнгі оттардың дүрсілін.
4
Жатырмыз жасыл қайыңды,
көкпеңбек шыңның түбінде,
Жаңбырдан қорқып жасқанып,
аюдай кірген ініне,
Ереймен тауды жамылып,
Ереймен таудың түбінде.
Осынау байтақ аспандай,
Жаңбырлы бұлттың астында, кеткендей таңда ұзарып,
Иманжүсіп қашқандай.
Қараңғы түнде ауылдап,қара мойыл көзді қыз алып.
Жібермей жатыр ақ жауын Ереймен тауға шегелеп,
Керегекөз кепірқосақпен тұтқындап жанды ыза ғып.
5
Естілді ме екен,
естілмеді ме екен салған бір әнім кім білсін,
Ереймен тауда өлеңім болып бір жүрсін,
Ойларсың мені жүр екен деп деп қай жайларда,
Болғанмын қорықпа бораған оғы майданда.
Ереймен тауда сұп-сұрғылт болып жүзді күн,
Құлагердей құла бұлтты күз бүгін.
Жаз кетіп енді, әкеткен жасыл шалғынын,
Ұйқылы күзде келеді күздей қалғығым.
Ереймен тауда есейген шаруа көңіл жай,
Ораққа түсіп орылып біткен егін жай.
Ереймен таудың Ереймен таудай адамы,
Аспанға шығып жұлдыз боп түнде жанады.
Тауларда-адам,
Аңдарда-адам ,
Жер мен көкке жалғанған,
Көрінбей олар
Түседі көзге
Таңдарда жанған шамдардан.
Таулардан таулар
Тарайды құстай оянған,
Жолдардан жолдыр тартады алға
Жолаушыдан ой алған.
Сілкініп таңда саңқылдап таудың қыраны,
Самалдай желпіп қарсы алдыңнан шығады.
Сәскедей шаңқан, аспандай дарқан мейраммен
Көсіліп жатып омырауына шақырады, ойхой,
Ереймен!
6
Жас батыр ақыры қаза тапты жауынан,
Жаңа қосылған айырылды мәңгі жарынан.
Көп заман өтті, табылды оның қылышы
Ерейменнің еңсегелі тауынан.
Басқан талай көшіп-қонған құм үстін,
Жалын жүзі тотығыпты қылыштың.
Жатыр енді шаладан қалған шоқтай боп,
Найзағайдан сынып түскен бір ұшқын.
7
Ерейменнің шыңымен
Барады бұлттар өрмелеп.
Бұлттарды жеңіл буымен
Көтереді көл демеп.
Биікке сонау шығып ап,
Төгер ме жасын бұлт жылап.
Түсер ме таңда сол бұлттан
Маржандай мөлдір шық құлап.
Аспанның алыс төріне
Барады бұлттар жаяулап.
Жылайды сосын егіле
Жаңбырмен сырын баяндап.
8
Қаптады тұман үйірі,
Өлеңтіге күтін деп,
Күншалғанның биігі
Будақтап жатты түтіндеп.
Көк тастар көзден жоғалды,
Жоғалды көзден қашып жер.
Көк асқар көзден жоғалды,
Жоғалды кқзден жасыл көл.
Аралас айқай-сүреңге,
Аспаннан жатыр оқ ұшып,
Жоғалмас үшін бұл жерде
Өтті ақын солай соғысып.
9
Туысыңның үйіндей
Ереймен тау жолығар,
Тәттімбеттің күйіндей
Тәттімбеттің көлі бар.
Ереймен тау қалады,
Шығарып сап Баянға.
Төсінде көк аралы
Ұқсар жасыл бояуға.
Жатады тау серейген,
Жасыл қайың әдіптеп,
Ереймен десе Ереймен
Қоймаған атын халық тек.
10
Төңкерілген кеседей,
Төбесінде күн жатыр.
Шатқалы кең көшедей,
Ереймен тау бір батыр.
Көрінгендей өңінен,
Еліміздің өткені.
Өркеш-өркеш өткелі,
Қысы,жазы,көктемі.
Осы тауға бір соқпай,
Өтетұғын жыр тоқтай,
Жолаушыны шақырып,
Ұшқын атқан гүл шоқтай.
Өтті үстінен қаншама,
Заманалар көшкіндей.
Жасы кәрі болса да,
Тұр Ереймен ескірмей.
11
Көңілің жай боп тынығар,
Бозталда жақсы іні бар.
Бозталда жақсы келін бар,
Биязы нәзік үні бар.
Боранды күні паналар,
Бозталда жақсы аға бар.
Жеңге бар шымшып әзілмен.
Жайыңды сенің шамалар.
Көтерер адам көңілін,
Құрбылар қанша жез таңдай.
Қасиеті ме жерінің
Барлығы бойшаң Бозталдай.
12
Қарт Ереймен қапсағайлы батырдай,
Қарт ереймен аңғал-саңғал жатыр жай.
Күншалғанның басы бұлттың ішінде
Көрінеді қылт-қылт етіп шатырдай.
Дала бүгін құлашын кең жайғандай
Ақ қайыңдар желкілдейді айдардай..
Қан соғыстан қалып қойған Ереймен
Ешбір жауға олжа болып байланбай.
Ерейменнің көп болады дауылы,
Ерейменнің көп болады жауыны.
Соның барін елемейді ешқашан
Табиғаттың өзіндей өр тау ұлы.
13
Емес жай бір жалған атау
Біледі ел бұл биікті.
Ерейменде Күншалғантау
Тұғырдай боп тұр сүйікті.
Шың басына шатыр тігіп
Алып қашып сүйген жарын,
Жатқан екен батыр жігіт
Желге айтып мұңды зарын.
Сол күнді оған күліп үміт,
Күн шалыпты таудың басын,
Сол күні мұңлы жігіт
Аялапты қарлығашын.
Бірақ сол сәт зырлап ағып,
Бола алмапты ол бақытты.
Қара бұлттар ұрлап алып
Күнін жігіт жоғалтыпты.
Батырған жас досын мұңға,
Махаббаттың мекеніне,
Ең алдымен осы шыңға
Соғады күн көтеріле.
14
Тым таңсық болмаса да құз дегенің,
Сонда да сені, Ереймен,іздеп едім.
Өзіңнің күн шалған сол маңдайындай,
Өзіңнің томсарған сол айбарыңдай
Мен саған күреңіткен күзде келдім.
Бауырыңда жатып қалған тастар жусап,
Құйылған жанарыңнан жастар бусап.
Даланың байырғы бір дастарқаны,
Дарыған жүрегіне жастар қаны,
Көріндің таңертенгі аспанға ұсап.
Ерлердің алып қалған даусын жастай,
Көрінді көк көлдерің таусылмастай.
Ереймен, жеттім саған Қусақты асып,
Елжіреп көрісіппіз құшақтасып,
Кетпедім көңілімнің мауқын баспай.
Шалдардан көп жасаған батаны алып,
Аунадым шалғыныңа жата қалып,
Жаныма тиді жайлы жылы лебің,
Желге ұшқан жапырақтай дірілдедім,
Сен соған жүрме, Ереймен, қапаланып.
15
Біз жүрген шақ кеш еді ғой,
Ерейменнің тауларына түскен қара көлеңке.
Күзгі бұлттай көшеді ой,
Сүйеді бізді жеңешедей жел ерке.
Ренжіме кездесіппіз, көк жаңбырлы күзде біз,
Үйірінен бөлінген бір үйректей,
Сөгілмесін дегенменен іргеміз,
Тағдыр кейде кетер алып билетпей.
Әлі талай алдымызда жаздар көп,
Жылама сен, күз бұлтындай егіле,
Қонса болды сол жаздарда қаздар кеп,
Жанымыздың көліне.
16
Ерейменде біз шықпаған дөндер бар,
Ат шаптырым шашыраған шалғайы.
Ерейменде біз түспеген көлдер бар,
Ай секілді жарқыраған маңдайы.
Ерейменде қадірменді жеңге бар,
Бізді күтіп үйін тіккен арнайы.
Ерейменде ескен еркін желдер бар,
Ақсақалдың әміріндей айқайы.
17
Ұнатпай қалса дауылдай,
Ереймен шаңы бұрқырайды.
Дүрілдеген жалындай,
Көңілі түссе шырқырайды.
Барлығы оның кере қар,
Бір қуаныш, бір қайғы.
Ерейменді көрмесең,
Өкпелейді жер мият.
Өнегеге шөлдесең
Өзі бір тұрған ғибрат.
18
Береке- құтқа бетегесінің сүті ұйтқы,
Далаға мынау қараңдар!
Көріңдер мына көкала толқын мұхитты,
Ортасында боз жусанды бұрқыраған аралдар.
Көгалы сені кеудесіне аунатып,
Самалы сені самұрықтай самғатып,
Кетеді алып ол байғұс,
Сағымнан сағымдарына,
Адырдан адырларына.
Жете де алмайды жолда қонбай құс.
Тамаша көктем балауса шөппен,
Балапандарды жасырып.
Айдынды көлдерден,
Шалғынды жерлерден
Жем іздейді асығып.
Жалбырап жалы,
Жаудырап жаны.
Шабады қырда құлыншақ,
Жүзеді күн де,
Балапан гүлге,
Көзіңнің тынбай қырын сап.
Боз төбелерге,
Боз көделерге,
Күміс боп көлі шашылып.
Тұрады тауы,
Күндіздей қары
Аспанға сонау асылып.
О, далам менің,
Құшақтап сені
Әкетем деген
Құшаққа сен бір сыйып па ең.
Тұманды теңіздерді,
Мұнарлы аспанды
Көтеріп тұрсың иықпен.
19
Желге сүңгіп,
Шомылды да жауынға,
Тағы бір күн өтіп кетті
Ерейменнің тауында.
Тұрды Ереймен ертедегі секілді ер Толағай,
Салқын тартып тоңазыған
Сұрғылт түсті қоладай.
Жолдар таудың бұралаңында жоғалып,
Жолдар қайта жолығады оралып,
Дала жолы қан құйысқан,жан қиысқан досыңдай,
Дала жолы кете алмайды бір-біріне қосылмай.
Көлдің бетін сызғанындай қанатымен қаз-үйрек,
Бұл далаға жолдар тартып,сала берген жаз ирек...
Шырқасаң бұлттан жоғары ұшып,
Күнге де жетер жолдар бар,
Жолдармен жолдар бар,
Жолдармен жолдар қол алысып,
Жалғасады ормандар.
Дала бұлт жатқан
Ағыл да-тегіл жыр әні.
Су ішіп жаңа бұлақтан,
Қарғып бір ала тұманнан,
Киік боп алдан шығады.
20
Сәбиден жаны жас киік,
Қарсы алдымда тұрып қалды қасқиып.
Өртейтін жанды шоғың бар,
Көз жауын алған таладың.
Атайын десем оғым бар,
Ата алмай саған қараймын.
Жабыссам ба екен серіппеге,
Обалымды отқа артып.
Дірілдеймін кеткендей
Қол-аяғымды ток тартып,
Жанымды босқа қылма әуре,
Жаудырап тұрсың сен неге,
Жем болғың келіп тұр ма әлде,
Желігіп түсіп кермеге.
Аңсасаң егер-алдыңда көл бар күмістей
Кетесің бе одан кеудеңді төсеп бір ішпей,
Жарысқын келсе даланың желі тұр дайын,
Шаршасаң егер – шашағын тосар бір қайың.
О, сәбидей жас киік,
Әлі де кетпей, алдымда тұрсың қасқиып.
Аңшылық ғұрыппен,
Олжаны аңсап қаным
Шүріппеге
Бір барып бір қайтады саусақтарым.
Саусақтарым шүріппеге
Бір барып,бір қайтады,
Атпа деп басын
Ала бұлтты шың шайқады.
Сындырма деді көк,
Ұшқыр қанатымды.
Көлдері көз жасындай мөлдіреп,
«Атпа» деп дала тұрды.
Көз алдымда
Бүкіл жер қызарды өрттей.
Қарауытты күн
От шашқан ыза-кектей.
Жараланған оқ тиіп бұлдырақтай,
Талмаурады жүрегім жұдырықтай.
Киіктей үркіп,
Лақтырдым мылтығымды,
Тұрдым сүртіп шыланған кірпігімді.
Тамағым міне,пышақпен бауыздасаң,
Дегендей, қайтейін мен,жауыз болсаң...
Орманның ойсыз-мұңсыз,сәулесіз түкпіріндей,
Даланың жас еркесі тұр әлі түкті білмей.
21
Ерейменнің шомылып түні ақ терге,
Еңбекпен өткен жаздары-ай.
Кереге көзді дәптерге
Жазылған қол жазбадай.
Көк жасыл өлке суреті
Секілді мың түсті аспан.
Бидайдың сонау бір шеті,
Көлдерге барып тіреліп,
Тауларға барып ұштасқан.
Таулардың жолы шашылған
Сан өрмелі қамшыдай.
Жердің бетін жасырған,
Ақ бидай мөлдір тамшыдай.
Маңдайлардан
Бұлттай үзіліп,
Қара жерге тер тамған,
Қарақшы болып жарысқа,
Қамшы болып намысқа,
Ерлерді күткен серт алдан.
Көктемнің ала таңынан,
Еңсеріп істі күн қызбай.
Аялы алақанынан
Дән шашып жерге жұлдыздай.
Ерейменнің ерлері,
Далаға жауды ңн болып,
Ауада жанды таң болып,
Судың сылдырындай.
Күлкісін қырда қалдырды.
Баланың былдырындай,
Ұйқысын қырда қалдырды.
Олардың түн мен күндізі,
Бұрқана ақты бұлақтай.
Жоғары шырқап жұлдызы
Жанып тұр күн шырақтай.
22
Сабырлы ойдың салқыны
Ұрады мені әр түні.
Көзімнен бір-бір ұшады.
Көктемнің алыс жарқылы.
Ол күнге таппай жол тура,
Үрлейміз ойдың шоғын біз.
Жібермейді толқынға
Жағаға тартып қоңыр күз.
Гүлсіз, наусыз атыраптай,
Суалған көлдей ағынсыз.
Бұтақтан ұшқан жапырақтай
Жатамыз қалай жалынсыз.
23
Ереймен, кеттім мен сенен,
Боз далалы боз таңға,
боз торғай болып шаншылып,
Толқының болып теңселем,
Тауың боп көкті қаусырып,
Күн менен түнді ұйықтатпай,
Асудай биік, армандай алыс айтылды ән.
Күй төкті домбыра – қақпақша омырау,қиық тақтай.
Тыңдамас оны қай туған.
Домбыра ғой бұл
Еміреніп жұрт мұңына еліткен,
Париждің залын қос шегімен күңіренткен.
Европаға тартқан бір таң-тамаша сый құздан,
Шашырап жатқан шалғайды бір төбеге сыйғызған.
Атадан қалған қасірет пенен шаттықтай,
Домбыра ғой бұл –
жаны мөлдір ақ бұлттай.
Ереймен, кеттім мен сенен.
Боз далалы боз таңға,
Боз торғай болып шаншылып,
Толқының болып теңселіп,
тауың боп көкті қаусырып.
* * *
Тбилисиден Ереванға кетерде,
Грузин қызы, кездестің сен бекерге.
Алты-ақ минут қалды поезд жүруге,
Алты минут танысуға жетер ме?!
Сызық тартып көктегі құс жолындай,
Қалдың есте Церетели томындай.
Поезд жылжып жүре берді асығыс,
Терезеден өзің болып көрінді ай.
Жалындаған шабытымның құсы боп,
Көздеріңнен тастап кеттің ішіме от.
Ұзақ жолда серік болдың сен маған,
Қиялдағы көрген ғажап түсім боп.
Тым болмаса бір жүрмедің бір кештей,
Қалдың тіпті бір ауыз ауыз сөз тілдеспей.
Көңілім бір күңгірт тартты түндей боп.
Жалғыз жұлдыз тұрдың өзің түнде өшпей.
Тбилисиден Ереванға кетерде,
Грузин қызы, кездестің сен бекерге,
Алты-ақ минут қалды поезд жүруге
Алты минут танысуға жетер ме?!
КЕЗДЕСКЕН КЕШТЕ
Қызыл ат мініп,қызыл тумен,қызыл таңда бір шапқан.
Сәкен Сейфуллинді,
Хамза Ниязиді
Революция бір тапқан.
Олар жаңа поэзияны тербетіп,
Жаңа ырғақты, жаңа жырды
жаңа ұрпаққа тыңдатқан.
Бір құшақтаса екі өлкені қызыл атлас таң нұры
Бір шайқалса екі өлкенің бас түйісіп шалғыны.
Сол секілді бір қауызда бүршік жарған екі дән,
- Ел, - деп өткен егіз ұлдың тағдыры.
Бірге шапқан арғымақтар ауыздықпен алысып,
Бірге аққан дариялар көк теңізге жарысып,
Алматымен бір түйіскен Ташкенттей
Әлішер Навои, Абай Құнанбай тұр қолдарын алысып.
Бір арықтың екі бетін бойлай өскен терегім,
Сол теректің бір жамылдық жасыл тудай желегін.
Самарқанның сарайынан сәулетті
Қазақтардың қолтаңбасын көремін.
Жоқ біздерге бауырымыздың аласы,
Жалғыз аттам аулымыздың арасы.
Алматыда алшаң басып жүреді ылғи Миртемир
Атақан ақын ботақан болып, деп қазақты – нағашы.
Өз өзенім өзге емес Зеравшан,
Жұлдыз ортақ, ай да ортақ, тең аспан.
Қай жағынан кіресің деп Бұхара –
Он қақпасын барсам бірден кең ашқан.
Жер сілкініп, бірнеше күн қаз-қатар,
Өзбектерден болғанында жаз қатал.
Бірге ортақ деп, рақат пен азап бар,
Бірге салды Ташкентте үйді жердей мықты қазақтар.
Аңғардың да бақша баулы құсы бір,
Таулардың да ақша қарлы қысы бір.
Қараторы, қара қасты, қолаң шашты қыздардың
Бір-бірінен айнымайтын түсі бір.
Өзбек бауырым!
Сүйем деген сөзім саған азырақ,
Күнің – ашық, жүрегіндей жазың ақ.
Күлімдеген көздеріңнен.
«Күнім» деген сөздеріңнен,
Түйіскен көңілдеріңнен,
Сүйіскен еріндерден
Осы өлеңді
Қалдым сөзсіз жазып ап.

---