Көзәйнек

...Елуінші жылдардың ортасында Бура екеуміз «Бөрлідегі» Бөрлі бастауыш мектебінің төртінші класында бірге оқыдық. «Бастауыш мектеп» деп ауыз толтырып айтып отырған мектебімізде сол жылы жиырма алты бала оқитын да, төртінші класта төрт бала едік. Бура екеумізден өзгелері Мәжікен дейтін бала мен мұғаліміміздің қызы Қыздаркүл болатын.

Мектебіміздің тұрған жері де қызық еді. Жеті-сегіз үйден шоғыр-шоғыр болып орналасқан ауылдардың ешқайсысына да жақындамай, үріккен түйедей болып айдалада қаңқиып тұрушы еді. Мұның мәнісін үлкендер «кезінде мектепті қай жерден салу керектігінің талас болғандығынан» деп түсіндіретін.

Көзіне қалың көзәйнек киетін Найзабек деген жас шамасы елудің маңындағы мұғаліміміз бар еді. Сол кездегі көзәйнек киетіндердің сиректігінен болар, оның жөні түзу өз атын өзіне қимағандай, жұрт «Көзәйнек» дейтін. Ілкіде біреулер ғана көңілі түс кенде «Мұғалім» деп қалады. Класта отырғанда «ағай-ағайлағандығы» болмаса, оқушылардың өздері де мектептен ұзап шыға бере «Көзәйнек» дейді. Тіпті осы момақан-ау деген мен сияқтылардың ауыздарынан шығатын сөз де ала-құла... Кейде «Көзәйнек ағай», кейде «Найзабек ағай».

...Бура екеуміздің үйлеріміз Найзабек ағайдікімен қоңсы еді. Сондықтан біздің ауылды жұрт «Көзәйнектің ауылы» деп атайды.

Мектебіміз өзге ауылдардан гөрі біздің ауылға таяулау еді. Мұның мәнісін үлкендер «Мектепті салу талас болған кезде Найзабек басқа ауылға мұғалімдікке кетіп қаламын деп қорқытқандықтан еді» деп түсіндіреді. Төрт кластың оқушыларын Найзабек ағай кейде екі-екіден бөліп, кейде бәрін біріктіріп оқытады. Оның бұл ісіне араласып жатқан ешкім жоқ. Кейде «бүгін аңға баратын едім, қайта беріңдер. Қалған сабақты үйден оқып келесіңдер» дейтін де кездері бар. Ондайда оқушылар шуылдасып, қуанып, мәре-сәре болып үйлеріне қайтып бара жатады. Ал мұғаліміміздің үш-төрт күндеп аудан орталығына айлық алуға кететін кездерін айтсайшы!.. Кішігірім демалысқа шыққандай болып арқамыз кеңіп қалады.Ал ағай алыстау бір ауылға қонаққа кетіп, болмаса алыстау жерден оның ағайын-жегжаттары қонаққа келіп жатса, тағы да бізді жарылқады дей беріңіз... Мұндайда хабарды бір-бірімізге шүйінші сұрағандай етіп жеткізетініміз-ай...

Биылғы оқу жылы басталған бетте бірінші мен үшіншіні түске дейін, екінші мен төртіншіні түстен кейін бөліп оқытып жүрді де, күн суи келе мұғаліміміз «Сендерге бола түске дейін бір, түстен кейін бір дірдектеп жүре алмаймын. Ертеңнен бастап бәрің де таңертең келіңдер», — деді. Қарсылық білдірген бала болған жоқ. Бәрі де мәре-сәре болып, қуанысып қалды. Өйткені барлық кластың оқушыларының бірігіп оқуы көңілділеу. Мектепке келерде, қайтарда, тіпті үзіліс кездерінде де әдеттегіден қызықты, у-дулы болады.

...Бураның менен екі жас үлкендігі бар еді. Солай бола тұра бір класта оқитындығымыз оның орнында қалып қойғандығынан емес-ті. Ол тіпті нашар да оқымайтын. Бірақ бір ғажабы Бура өзгелердей «мен білемін» деп қолын шошаңдатып, әлде мұғалімді мазалап көрген бала емес. Сабақты білетіндігін жауап берген кезде ғана білдіріп, өзге уақытта кластағы пеш жанына орналасқан ескі партада үн-түнсіз терезеден сыртқа қарап, болмаса мұғалім берген тапсырманы жазып, оқып, өзімен-өзі болып отырады. Оның өзгелердей елпілдеп тұрмайтын осы мінезін Найзабек ағай жақтырмайды. Ал кеш оқуының себебі — Бура біріншіге барар кезде ауылда мектеп болмапты да, әжесі оны басқа ауылға жібермей қойыпты. Әжесі демекші... Бураның әжесі ғана бар. Әжесінен кейінгі жақыны біз. Мен оған шөбере туыспын. «Екеуің де Жұрқабайға шөбере боласыңдар» деп отырады әкем. Сол «Жұрқабайға шөбере боласыңдар» деген сөз бізді расында да жақындатып жіберетін.Бураның әкесі майданда қаза болған. Ал шешесі Мәзгүл күйеуі қаза болған соң, Найзабек ағайдың «Күйіктегі» жиеніне тұрмысқа шығыпты.

Осы бір жайға орай Бураның әжесі «Келінімді азғырды... Қолымнан алып кеткен осы... Бұл ісін мен ақыретте де кешпеймін» деп, Найзабек ағайды сыртынан сыбап отыратын кездері бар. Сол әдетін және қоймайтын да...

Кемпір-шалдардың бас қосқан жерінде реті келсе-ақ «Ойбай-ау, бұл көзәйнек маған сөйтті ғой... Бұған менің ішім қалай жылиды?!. Бетіне қалай күліп қарармын оның» деп, көзінің жасын бір төгіп алатын... Өкпесін мүғалімнің көзінше де айтқанын мен талай рет естігенмін. Ол кісіні мен де әже деймін. Бір қызығы — әжем мұндай әңгімелерді Бураның көзінше айтпайды. Қайта осындай әңгімесінің үстіне Бура келе қалса, көзін жаулығының ұшымен сүрткіштеп әлек-шәлек болады да, немересі шығып кеткен соң-ақ: «Ойбай, Буратай ұрсып бәле қылады. «Неге айта бересің ескі жырыңды» деп қыр соңымнан қалмай қояды», — деп өзін-өзі ақтап жататын.Әжеммен арадағы сол салқын қатынастың әсері болар, Найзабек ағай да Бураны жаратпайтын. Әсіресе оның қайсарлығын, алған бетінен қайтпайтын өжеттігін-ақ ұнатпай, қит етсе Бураға ұрсуға, оны кеміте сөйлеуге әзір тұрады. Тақта алдына шығарып, сілейтіп қоятын кездері де бар... Бұлар Найзабектің өзгелерден гөрі Бураға көбірек қолданатын әдістері. Бураның пеш түбіндегі ескі партада әрі жұрт соңында жалғыздан-жалғыз отыруының өзі де мұғаліміміздің әлгіндей көзқарасынан туғандығын мен де аңдап жүремін. Жалғыз отыратын себебі — ол партада екінші адам жайғасардай жер де жоқ. Тіпті соны мұғаліміміз Бураға бола ұстап отырғандай дерсің, болмаса әлдеқашан-ақ далаға шығарып тастайтын нәрсе.Кейде туысқандығым ұстап, Бураға жаным ашып, мұғаліміміздің оған жасайтын қысастықтарын көкеме айтсам, ол кісі бұл жайға соншалық елең-құлаң етпеген күйі, маңқиып отырып: «Әй, жетімге жасаған қысастықтан кім жетісер дейсің... Көзәйнектің жазасын құдай берер», — дейді бар болғаны. Көкемнің ол сөзіне менің айызым қанбайды баяғы, қанбайтын себебі — мен әлгі сөздерді айтып болысымен-ақ, ол кісі орнынан атып тұрып: «Көзәйнектің үйі қайдасың?» — деп тұра ұмтылса екен деймін. Содан мұғаліммен екеуі апыр-топыр бола қалса... Бура екеуміз де бір жағынан қосыла кетіп, ағайымыздың аяғынан тартып, әлде шалғайына жармаса кетіп көмек етер едік-ау деп ойлаймын. Бірақ ондай ерлікке барар көкем қайда? «Көзәйнектің жазасын құдай берер» деп отырғаны... Бұл сөзі де әлге қуат қой, кейде тіпті: «Енді мұғалім болған соң сөйтеді де... өздерің де жайларыңа қарап жүрмейсіңдер ғой... Болмаса көзәйнектің сендерден өзге айналысатын жұмысы құрып қалып па? Жынына тиесіңдер келіп... Сосын кісі ашуланбас па?» — деп өзімізді кінәлап кететін кездері бар. Сөйтіп отырып кейде Бураның осы мінезінің түп-тамырын қазбалап кетеді. «Ойбай-ау, Шойыннан туғаны рас болса, оның момын болатын жөні жоқ. Шойынды сендер көрмей қалдыңдар ғой... Ойбай-ау, Шойын деген бетіне жан баласын қаратқан ба еді. Тұла бойы от-тұғын... Намыс-тұғын... Құдай біледі, оған оқ өз аяғымен келіп тимеген болар... Мен білетін Шойын болса... оқты өзі қуып жүріп ұрынған шығар-ау...Ал арғы атасы Жұрқабайды сұрасаң... Жұрқабайды білмеген, естімеген бұл аймақта қазақ жоқ. Жұрекең деген аталарыңың аты солай аңыз болып кеткен»... деп көкем ертегі-қиссаларда ғана айтылатындай етіп, Жұрқабай атамыздың ерлік істерін баяндап кетеді.Бураның мінезі де қызық еді... Шойын әкесі мен Жұрқабай атасына тартса, тартқандығы шығар... Өзі ешкімге тиіспейтін, ал тиісе қалған біреу болса үлкен болсын, кіші болсын қан қақсататын. Балалармен араласып ойнауы да өзінше. Өзінен кіші балалармен Бура еш уақытта ойнамайды. Өзі қатарлы деген Мәжікен сияқтылармен де кейде ойнап, кейде пысқырмай кетеді. Мен, әрине туысқанымын. Сондықтан менің жолым бір бөлек.Өзі қатарлы, өзінен кіші балалар асық әлде қазық, ләңгі ойнап жатқанымызда қонышын белуарынан қайырған, өкшесі қисық керзі етігін мыжырайта басып жанымыздан өтетіні бар. Өткір көздерін тесірейтіп ойын жағдайына зер сала қарағанымен, менсінбеген қалпы міз бақпай өтіп кетеді. Ондайда Бураны жалынып та ойната алмайсың. Қонышын белуарынан қайырған керзі етігі демекші... Сол өкшесі мыжырайған керзі етіктің қонышын қайыру үшін де ол Найзабек ағайдан қандай сөздер естіді...«Өзі мыжырайған етіктің қонышын қайырған неңді алған? Сенің қай сәніңе келмей жатыр осы?» — деді-ау Найзабек ағай қалың көзәйнегінің ар жағынан көздері Бураны жеп қоярдай ежірейіп тұрып. Тіпті сол қонышын қайырып кигені үшін басынан бір-екі рет нұқып та жібергенін көзім көрген. Бірақ Бураның өжеттігі ғой, сол сәтте қонышын көтергенімен, ескі партасын салдыр-гүлдір еткізіп қайта отыра беріп-ақ қонышын қайта түсіріп жатады. Ақыры мұғалім оған етіктің қонышын қайыру мәселесін айтуды біржола қойған. Кішілер мен өзі қатарлылардың ойынына самарқау қарап өте шығатын сол Бураны өзімен ересектермен ойнағанда тіпті танымай қалатынбыз. Өкшесі мыжырайған керзі етіктің басы әр жерге бір тиіп, Бура маңдайынан терін сүртуге де мұршасы болмай қаздаңдап жүреді. Сол кезде жұмыстан қолдары босаған үйлі-баранды жігіттеріңіздің өздері де асық, ләңгі ойнай беретін.Ал той-жиын болып, өзге ауылдың балаларымен тағы да асық, доп-таяқ ойнай қалса, Бурада тіпті ес қалмайды. Ондайда каракөл елтірісінен тігілген қара құлақшынын бір жерге, өңірі қырық жамау күпәйкесін екінші жерге тастап, сол ойында әкесі Шойынның құны қалғандай шешініп алады. Және ондайда қай ойыннан болса да, Бураның жеңіліп қалғанын мен көрген де, естіген де емеспін. Міндетті түрде жеңіп шығып, жеңістен соң ғана қаракөл елтірісінен тігілген қара құлақшынын бір жерден, өңірі қырық жамау күпәйкесін екінші жерден жинастырып жүргені.

* * *

Бура екеуміз төртінші класта оқитын сол жылдың қысында бір қызық оқиға болды....Кешкі апақ-сапақ кезінде Бура ересек жігіттермен бірге сызбай ойнап жатқан. Мен өзім қатарлы және өзімнен кіші бір топ балалармен олардың ойынына сызбайдың шетінен ғана қарап тұрғанбыз. Ойыншылардың ойынға әбден беріліп, қызып алған кездері еді. Бура дегенің ебіл-дебіл болып терлеген. Өкшесі мыжырайған керзі етікті бірде оңға, бірде солға қарай қисайта басып, аяғы аяғына жұқпай жүр. Мұрнын сіңбіруге уақыты жоқ деген сөзді бұрынғылар дәл осындай істің орайында айтқан болар, сірә... Бураның бұлай қапылып жүруі де тектен-тек емес. Ересек жігіттерді қақтап ұтуға қараған беті еді...Қоқымет деген шалдың сол жылы үйленген Бадырақ дейтін баласы қараулық жасап, сызбайдан асық бойы шықпаған кенейді аламын деп дауласқаны.Тіпті қараулықпен өзгелерді жеңіп те кетер еді, Бураның көнбей қойғаны. Қаршадай баланың тілі мен жағына сүйеніп дәлел айтып көнбей қойғаны Бадырақтың намысына тиген болуы керек, түтігіп ашуланып тұрып: «Ой, сенің шешеңді!» деп қоя бергені...Сол сәттегі Бураның түрін көрсең!.. Өңі құп-қу болып, көздері ежірейіп тұрып Бадырақтың мойнына жолбарысша атылмасы бар ма?!Екеуі кәдімгідей опыр-топыр болды да қалды. Келіншек алған дегені болмаса Бадырақ та Бурадан сәл-ақ мазалы жігіт еді, әуелде жасы үлкендігіне басып одыраңдағанымен, Бураның тапап жіберердей өжет тегеурініне шыдай алар болмаған соң, жұрт екеуін ажыратып әкетті.Біз де үре-дүре болып жүріп сол екеуін үйлеріне кіргізіп болған соң барып тарасқанбыз.Тараса жүріп күллі бала дуылдасып, Бураның өзінен үлкен жігітке ұмтылған қайсарлығын әңгімеледік. Біріміздің тастап кеткен жерімізді екіншіміз толықтырып, өсіріп айтып, не керек, Бураны біраз жерге апарған болдық. Сол күні оған бала біткен риза еді.

...Бірақ Бура мен Бадырақтың хикаясы сонымен тына қоймапты. Түннің бір уағында Бура Бадырақтың үйіне келіп: «Төбелесемін, сыртқа шық!» — депті. Келіншегімен екеуі төсекке енді жата берген Бадырақ жылы төсегін қимай әрі Бураны келемеждегендей басын жастықтан әзер көтеріп:

— Ау, сыртта не бар? Жылы үйде-ақ төбелесе берейік те... Саған керегі әйтеуір төбелес болса... — депті.

— Жоқ, сыртқа жүр!

— Сөйтеміз бе?

— Ия... Шық, қане!..

«Енді қайттім мынаны» дегендей, Бадырақ келіншегіне қараса, ол: «Тышқандай баладан қорқасың ба? Шықсаң-шығып, өзін қайтып осы үйге басын сұқпайтындай етші», — депті.

Келіншегінің сөзі қамшы болған Бадырақ төсегінен атып тұрып, шалбарын ғана киіп, көйлекшең күйі Бураның соңынан еріп сыртқа беттейді.

— Үйбай-ау, көйлекшең кеттің ғой, — деген келіншегіне:

— Ой, әп-сәтте бітетін іске бола пальтомды іздеп жүрейін бе... Бұл шешеңді ұрайынды көйлекшең шығып-ақ жайғаймын,— деп, өкіректеп сыртқа шыға берген Бадырақты, әлгі айтқан сөзін тағы да естіп ашудан қанына қарайып тұрған Бура тұмсықтан бір қояды. Бураның дәл тиген жұдырығынан бір аунап тұрған Бадырақ Бураға «О, шешеңді-і» деп енді ұмтыла бергенде, «Былай ұрсаңшы» дегендей терезенің ар жағынан қолын сілтеп көрсетіп тұрған келіншегіне қараймын деп, есік алдындағы жылтыр мұзға аяғы тайып тағы құлайды. Бадыраққа батқаны да осы екінші құлауы болыпты. Өйткені оның жайсыз құлағаны үстіне Бура жұдырықты үсті-үстіне жаудырып жібереді. Тіпті бір-екі рет майлы жеріне теуіп те алған көрінеді. Екінші рет құлаған соң-ақ Бадырақтың ісі оңға баспайды. Осы кезде үйден келіншегі, қарсы есік отырған әкесі мен шешесі шығып қап, Бадырақты Бураның жұдырығынан әзер босатып алып, үйлеріне кіргізіп әкетеді. Үйге кірген соң Бадырақ: «Саған қарай бергенде жығылып қалдым», — деп келіншегіне тиісіп, орталарына әке-шешесі түсіп... Не керек, үйдің іші ызы-шу, қым-қуыт болады.

...Бураның беталысынан шошып қалған Қоқымет ертеңіне бір қойын сойып, Бураны әжесімен, біздің көкем мен апамды, тағы да ауылдың біраз кемпір-шалдарын шақырып Бадырақтың айыбына кешірім сұрады.

Көкеме еріп мен де барғам... Жұрт Бадырақ пен Бураның ісін «балалық қой, шалалық қой» деп, тігісін жатқызып болып, алдарына табақ-табақ ет келген кезде арқа-жарқа болып күліп, әңгімелесіп отырып енді ет жеуге кірісе берген кезде Шашбике деген әйел дастарқанның етек жағында келіншегінің қыз күнінде тартқан қызыл орамалымен таңған қолын иығына асып, төмен қарап отырған Бадыраққа әзілдеген боп: «Жүгермек-ау, тым болмаса шешесі жастау біреуді боқтамадың ба? Жетпіске келген кемпірде нең бар?» — дей беріп еді... Бадырақ ұйқыдан шошып оянған адамдай, басын жұла көтере беріп: «Менің боқтағаным оның ана шешесі ғой!» — дегені. Көкем екеуміз Бураны ортаға ала отырғанбыз. Осы кезде үн-түнсіз сүйек мүжіп отырған Бура орнынан атып тұрсын. Көкем екеуміздің екі жақтан ұстағанымызды тіпті елең-құлаң еткен жоқ. Әрі-беріден соң екеумізді қоса сүйреп кетер де түрі бар екен. Әлгінде ғана күлісіп, әңгімелесіп, арқа-жарқа боп ет жей бастаған жұрт дүрлігісіп қалды. Бураның түрінен кісі шошығандай. Өңі құп-қу болып, көздері Бадырақты нысанаға алып тесірейіпті де қалыпты. Баласының мына әбестігіне жыны келген Қоқымет те ашудан түтігіп, Бурамен қабаттасып орнынан тұрып кетті.

— Әй, сен жүгермек-к... Тіпті оның ана шешесінде нең бар? Мына шешесінде нең бар?.. Өзің баладан таяқ жеп жүріп... Тіпті шеше боқтаған неңді алған осы... Сен жүгермек-к, тіліңді тартасың ба? Жоқ, менен бірдеңе көресің бе?Қапелімде енді түзеле бастаған істі қайта бүлдіріп алғанына опынғандай, Бадырақ келіншегінің қыз күнінде тартқан қызыл орамалымен таңып, иығына асқан қолын бір қозғап қойып, бүкшиіп қайтадан төмен қарады да қалды.

Осы кезде бізбен табақтас болып отырған Шашбикенің күйеуі Батық та еркектігі ұстап, табақтан сәл шегініңкіреп отырды да:

Әй, Шашбике, біткен істі бүлдіруге келгендей, сенікі не? Шашыңды бір талдап жұлайын ба, осы? — деді әңгірлеп.

— Қайным, болған соң ойнап ем... Қайдан білейін... бұл жүгермектің бүлдіретінін. Шашбике сыланып қалған өңді әйел еді. Өңіне лайық жұртты ұйытар сөзі де бар-ды. Сол әдетімен сиқырлана сөйлегенде өзгелермен бірге Батық та басылып қалды. Басылып қалғандығы болар:

— Өй, ойнамай кет... ойнамай кеткір... — деді де, «Шашбикеге тиіскенше етімді неге жей бермеймін осы» деген қорытындыға келгендей, итініп қайтадан табаққа жақындады.

Бадыраққа — Қоқымет, Шашбикеге Батық тиісіп кеткен соң, Бура кішкене басылды. Басылғаны ғой, көкем екеуміздің екі жақтап жармасқанымызға көніп, қайтадан ортамызға отырды.

Үй ішіндегі у-шу енді басыла берген сәтте: «Сендер Буратайға неге сөйлейсіңдер? Көңіліне неге қарамайсыңдар баламның?.. Буратайды аямағандарың — мына мені аямағандарың... Әрі-беріден соң өздеріңді аямағандарың ғой», — деп әжем жылап қалды. Әжеме қосылып: «Шешей-ау, осы бір баламның осындай әдеті бар. Боқтампаз болды... Үріп ауызға салғандай келіншегіне де кейде сөйдеп қалатын көрінеді», — деп Қоқыметтің кемпірі де жылады. Екі кемпір қосыла жылаған соң, үйдің іші қайта әбігерге түскендей болды. «Әп-әдемі тамақтың мыналар берекесін алды-ау» дегендей, Батық табақтан басын көтеріп, шегініңкіреп отырды да:

— Әй, Шашбике, бүгін көресіңді көрсетермін, — деді әйеліне зіркілдеп сөйлеген боп.

— Үйбай-ай, бар жазығым әзілдегенім бе қайныма? Қойдым ендеше... Ешкімге әзілдемеймін де, сөйлемеймін де...Шашбике сиқырлана сөйлеп, күйеуінен қорыққан болды. Оның шын мәнісінде күйеуінен түкте қорықпайтынын ересектер түгілі, бала біз де білеміз. Әйелі «қойдым» деген соң-ақ, Батық көңілі жайланғандай, табаққа қарай кішкене итініп отырды...

Осының бәріне басу айтудың орнына, көкем де: «Әй, сен Бураның Шойынның баласы екенін білесің бе, жоқ па?» — деп, Бадыраққа тиісіп ала жөнелді. «Шойынның қандай жігіт болғанын өзің білмесең, әкеңнен сұра... Әкең біледі. Шойынды былай қояйын тіпті. Бұл Бура Жұрқабайдың шөбересі ғой. Одан хабарың бар ма? Ойбай-ау, Жұрқабай деген атамызды осы өлке... тіпті әрісі исі қазақ біледі... Байболат деген бай жыл бойғы ақысын бермегенде, айқайды салып Байболаттың алты қанат үйіне қарай Жұрекең ұмтылған ғой. Екі-үш жігіт жабылып қазыққа байлап қоймақ болған екен... екі-үш жігітіңізді қазығымен қоса сүйретіп кете барыпты сонда Жұрекең...» — деді көкем. «Осы сөзіме сенбей отырсыңдар ма?» дегендей, жанындағыларға алақ-жұлақ қарап алып: — Содан Байболаттың есігінің алдында жүз жылдық па, әлде мың жылдық па... құдай-ау, бір ағаш бар екен... Әлгі сүйретіліп келе жатқан жігіттердің бірі арқанды соған орай қойып, діңкесін қатырыпты ғой. Жұрекең ағашты сүйрей алмапты. Е, оны қайдан сүйрей алсын енді, мың жылғы ағашты, —деді көкем Жұрқабайды қорғағандай күй танытып, тағы да жан-жағына алақ-жұлақ қарап алып. — дегенмен-дағы тайдың қылынан ескен арқан үзіле жаздап... үзіле жаздап... домбыраның ішегіндей дірілдеп тұрыпты ғой... Үй ішіндегі жылау-сықтаулар басылып, бәрі де көкемнің Жұрқабай туралы әңгімесіне ұйып түсті.

— Сонда Жұрекеңнің екпінінен қорқып, алты қанат ақ үйде бәйбішесі мен тоқалының ортасында бүрісіп отырған Байболат Жұрекеңнің беліне байланған арқанымен бірге сүйретіліп жүрген жалшыларына:

— «Сұрағанын беріңдерші, түге... Сесі қатты екен пәтшағардың» деген екен.

— Ойпырай-ә...

—Тіпті арқалы батыр болған екен-ау өзі, — деп шалдар жағы қауқылдасып қалды.

— «Әттең, сол жолы алты қанат ақ үйге қолым жетпей қалды» деп жүріпті ғой кейіннен, — деді көкем әңгімесін қайта сабақтап.

— Жетсе қайтер екен? — деп қалды, осы кезде табақтан біржола шегініп, аузы-басын сүртіп отырған Батық, көкемнің әңгімесіне сеніңкіремегендей ыңғаймен. Соны сезген көкем әуелі оған алара қарап алды.

— Қайтер екенің не, әй, сенің? Алты қанат ақ үйді Байболаттың үстінен аударып алады. Байыңның өзі бәйбішесі мен тоқалының ортасында бүрісіп отырғанда, үйін аударып әкетсе оңай ма? Оңай-қиынын былай қой, абырой ма екен? Бай екен деп соларды Жұрекең аяйды деп отырсың ба, ашу қысып тұрғанда... Батық «мен иландым» дегендей қалып танытқан соң барып, көкемнің ентелеп кеткен екпіні басылды.

— Сол Жұрекеңнің мына отырған Бура шөбересі... — деп, көкем енді иегімен жұртқа Бураны нұсқады да, осы сөзімен айбат еткендей, Бадыраққа бір алая қарап қойды. Жұрт назары енді төмен қарап үн-түнсіз отырған Бураға қарай ауды. Жұртпен ілесіп оған мен де қарадым.

Қоқымет Найзабектің жақын ағалары еді. Сондықтан болар, ол Бадырақтың айыбына Қоқыметтің қой сойып бізді шақырған түннің ертеңіне-ақ сабақ үстінде қалың көзілдірігінің ар жағынан Бураға ежірейіп ұзақ қарап отырды да, ақыры шыдай алмағандай: «Неме-не-е... сені асық ойнайды дей ме?.. Түн ішінде төбелесті дей-ме?» — деді кекесінмен әдейі ежіктей сөйлеп. Бура үн-түнсіз отыра берген. Оның осы бір міз бақпаған қалпына шыдай алмағандай Найзабек:

— Әй, сен орныңнан неге тұрмайсың, көргенсіз?! — деді әмірлі үнмен. Бура партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнынан тұрды.

— Сіз тұр деген жоқсыз ғой...

— Тұр демесем ше? Мен жарға сөйлеп тұрған жоқпын ғой... Саған-н, саған сөйлеп тұрмын! Бура енді сөзден тосылғандай үнсіз қалды. Дегенмен ол әдепті сақтап, сәлден соң мұғалімге қарап тіктеліп тұрып:

— Кешіріңіз... — деді.

— Кеш-шірі-іңіз-з... Асық ойнағаның, сосын төбелеске-нің рас па деп тұрмын саған?

— Рас.

— Рас-с дейді ғой, шімірікпей... Оңбаған-н... Кім право берді саған асық ойнауға... төбелесуге...Бура тағы да сөзден тосылып қалды. Бураның орнында кім болған күнде де осылай тосылар еді деп ойладым мен іштей оны аяп отырып. Өйткені асық ойнауға да, төбелесуге де ешкімде право жоқ екенін бәріміз де білеміз. Ондай право мектепті бітіріп кеткен соң, бәлкім, ептеп болар еді. Оған дейін қайда әлі...Не дегенмен, Бура кешірім сұраған соң-ақ ағайдың жүзіндегі ашу жұмсарып қалған. Болмаса бұл ұрыстың қаншаға созылып, аяғының немен тынарын кім білген? Бура тауып кетті. Тауып кеткендігі ғой, ежірейген қалпы Найзабек ағай оған ұзақ қарап отырды да, осы бір ұрысына өзінің де айызы қанбай қалғандай амалсыз үнмен:

— Отыр орныңа, оңбаған! — деді.

Ол кісінің «оңбаған» деген сөзі бізге «айналайын» дегеннен артық естілмесе, кем естілмейді. Бураға да солай болды ғой деймін, партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнына қайта отырды. Бірақ Найзабек ағай мен Бураның арасындағы әңгіме онымен бітпеді. Арада үш күн өткенде Бура жеке малдың кезегін өткеру үшін сабаққа келмей қалды да, мұғалім, «сенің туысқаның ғой» дегендей, менен:

— Шойынов қайда? — деп сұрады.

— Малдың кезегі келіп-п, — дедім мен күмілжіп.

— Ы-ы, — деді Найзабек ағай маған ежірейе қарап. Малдың кезегіне Бура емес, өзім кеткендей, мен бұғына түстім.

— Шешесі неге бармайды?

— Ол кісінің аяғы ауырып...

— Ы-ы... Ол қойшы ма, әлде оқушы ма? Мен бұл сұраққа жауап бере алмадым. Менің осылай тығырыққа тірелгеніме айызы қанып, Найзабек ағай зілдей етіп:

— Отыр орныңа! — деді.

Орныма отыруын отырсам да, ертең Бураны бір қаһар күтіп тұрғанын аңдап, оны іштей аяған болдым.

Ойлағанымдай-ақ, ертеңіне сабақ басталар басталмастан-ақ Найзабек ағай Бура отырған жаққа алара бір қарап алды да: «Шойынов!» — деді.

Бура бұл жолы айтқызбай-ақ орнынан тұрды.

— Кеше қайда болдың?

— Қойдың кезегін өткіздім, ағай...

— Шешең неге бармады? Сен, немене, қойшысың ба, әлде оқушысың ба? — деп Найзабек ағай кешеден бері көңіліне жатталып қалған сөздерді қайталап, саңқылдап сөйлеп кетті. Класс іші жым-жырт. Сөмкелерінен кітаптарын енді-енді суыра бастаған балалар мұғалімге бір, Бураға бір қарап, жапақтап отыр. Осы бір сілтідей тынған тыныштық әрі Бураның сілейіп үнсіз қалуы айызын қандырғандай:

— Мен сенен жауап күтіп тұрмын ғой. Неғып тілің байланып... — деді Найзабек ағай әр сөзін салмақтап, сол жылы тұңғыш рет ақталған класс ішін жаңғырықтыра сөйлеп.

— Әжемнің аяғы сырқырап-п...

— Аяғы сырқыраса, қара есектің беліне неге таңып жібермейсің? Қара есекте де ақыл бар, кешкісін қайтып алып келеді ғой. Қыздаркүл бастаған екі-үш бала осы тұста қиқ-қиқ күліп алды.

Бура төмен қараған күйі сілейіп тұр. Ол үшін менің де намыстан ішім қыз-қыз қайнап отыр. Әттең... Найзабек ағайға қарап ых етуге шама қайда?

— Сөйтпейсің бе? — деді сәлден соң Найзабек ағай екі-үш баланың қиқ-қиқ күлгеніне кәдімгідей көңілі өсіп күлімсіреп тұрып.Мен бір қырындап, Бураға қарап отырмын. Оған әлгі сөздердің соншалық батқанын да іштей сеземін. Бурабір қызарып, бір бозарып тұрды да, мұғалім күлімсіреген кезде оған тіктеле қарап тұрып:

— Сіздің үйде де бір есек бар ғой. Қойдың кезегі келгенде өз шешеңізді солай таңып жіберерсіз, — деді. Бұл сөзді мұғалім түгіл, бала біздер де күтпеп едік. Бәріміз аңтарылып қалдық.Мұғалім Бураға шақырая бұрылды да, көзінен көзәйнегін алып, көзәйнексіз біраз қарап тұрды. Көзәйнегін қайта киді. Өңі өрт сөндіргендей түтігіп тұр.Кластағылар тағы да жым-жырт. Екеуінің айқасы немен бітер екен дегендей, оларға кезек-кезек қарап біз отырмыз.

— Әй, мынау не дейді, әй, — деді бір кезде мұғалім терісіне сыймай ашуланған адамның кейпімен кіжіне сөйлеп:

— Не естісеңіз, соны айтып тұрмын.

— Ойбай-ау, мынаны қара-а, — деді Найзабек Бураға шын таңырқаған дауыспен.

— Қане, шық былай, — деді сосын сұқ саусағын тақта алдына қарай шошаң еткізіп. Бураның ескі партасы салдыр-гүлдір ете қалды да, артынша өзі парта аралықтарымен аяқтарын солдатша сарт-сұрт басып тақта алдына шықты.

— Сен, көргенсіз, әлгінде не дедің?

Найзабек енді оның жанына барды.

— Не дегенімді есіттіңіз ғой.

— Тарт тіліңді! — деді Найзабек Бураның оң жақ иығынан жұлқып қалып. Оның даусы саңқ ете қалған кезде кластағы біраз балалар селк ете қалысып, қыбырсыз отырды. Бура мұғалімнің иығынан жұлқығанына ыққан жоқ. Жүзін пешке беріп үнсіз тұра берді. Дәл сол сәтте Бураның жүзі сондай сұсты еді. Оның көне күпәйкесінің екі өңірі төрт-бес жерден жамау болатын. Бураның ілдіріп-жыртып алған жерлерін әжем баяғы бастырып жамай береді. Және «күпәйкенің түсі мынадай-ау, оған анадай шүберек керек-ау» дегенді ол кісі ескере бермейді. Қара күпәйкені ақпен де, көкпен де жамаған. Әншейінде бір қараған кісінің күлкісін келтіретін сол жамаулардың өзі дәл қазір Бураға айбат беріп тұрғандай. Найзабек «Осыны қайтсем екен?» дегендей, ыза-дағдарыспен Бураға ежірейе қарап ұзақ тұрды да, ол бір тізесін бүге бастаған сәтте:

— Түзу тұр! — деді даусы саңқ етіп.Бура тізесін тіктеп алды.Әбден ызаланып алған мұғалім мұнымен де тынған жоқ. Сәлден соң Бураға:

— Оң аяғыңды көтеріп тұр! — деді зіркілдей сөйлеп. Мұғалімнің сөзін түсініңкіремей қалғандай, Бура әуелі бұрылып оның бетіне қарап еді, Найзабек қайтадан: «Оң аяғыңды көтер деймін!» — деді, алған бетінен қайтпай. Сөйтті де, қаршадай баланың мына кесірлігіне шыдай алмағандай, Бураның оң аяғын теуіп қалды. Айқайшыл қоқаң-әдеттер бұл кісіде бұрын да бола беретін. Бірақ дәл мынадай дөкірлігі жоқ еді. Сондықтан күтпеген жайға класс ішіндегілер таң қалысып әрі осының соңы немен бітер екен дегендей үнсіз бағып отыр.Мұғалім оң аяғынан тепкен сәтте Бураның жүзі күреңітіп кетті де, сол қалпы астыңғы ернін жымыра тістеп үн-түнсіз тұрып-тұрып, оң аяғын көтере беріп, шешімін өзгерткендей қайта түсірді. Сол қайта ойлану оның бетәлпетін тіпті өзгертіп жібергендей болды. Өткір көздерін жалт еткізіп, ол Найзабек ағайға бұрылды. Сосын кәдімгідей аяқтарын қозғап, өзі де бұрыла бастады.

Бураның қазіргі кескіні мен қимылы тап қазір мұғалімге қарай атылатын ыңғай танытып тұр еді.Оның сол қалпынан ептеп күдік алғандай, Найзабек ағай бірер аттап өзінің үстеліне қарай шегінді. Үстеліне шегінуін шегінгенімен, әуелгі райынан біржола қайтқысы келмегендей, ол да Бураға тіктеле қарап тұрып:

— Қане, теріс қарап тұр! Жұрт енді күпәйкеңнің арқалығындағы жамауларыңды көрсін, — деді.

Қыздаркүл бастаған екі-үш бала тағы да қиқ-қиқ күлді. Әсіресе Қыздаркүл, «папам қалай тауып кетті» дегендей (әкесін папа дейтін ол кезде бүкіл «Бөрлідегі» жалғыз сол еді), ұзақ қиқылдады да, жөнді қостау таппаған соң барып күлкісін тыя қойды. Енді «Бұрылар ма екен, әлде қайтер екен», — деп, бәріміз Бураға қарап отырғанбыз, өткір көздерін аудармай, мұғалімге ұзақ қарап тұрды да, оның: «Теріс қарап тұр деймін, қане», — деген келесі сөзін күтпестен-ақ аяғын солдатша сарт-сұрт бұрып, теріс қарап тұрды.Ол бұрылған сәтте расында да күпәйкесінің арқалығындағы қатар жапсырылған бірі ала, бірі көк екі жамау жарқ ете қалған. Бірақ бұған кластағы балалардың ешқайсысы батылы жетіп күле алған жоқ. Қыздаркүл ғана ыржия берді де, ешкім қостай қоймаған соң езуіндегі күлкісін қайта жиып алды. Мұғалімнің өзі де күле алмады. Бар болғаны ежірейіп, Бураның жамаулы арқасына тағы да ұзақ қарады.

Дәл сол сәтте бүкіл класс ішін мұғалімнің емес, Бураның мысы басып тұрғандай еді.

...Сәлден соң Найзабек ағай қайтадан сабағын бастап кете барды. Бірақ сабақ бастады деген аты болмаса, ағайммыздың ісінде бәлендей береке болған жоқ. Ашуы әлі де тарамай, Бураға бұрылып қарамаса да, көңілін алаңдатып тұрғаны білініп тұрды. Оның үстіне балалар да алдарындағы кітапқа қараудың орнына, Бураға қарағыштап кетті. Найзабек ағай: «Оқыңдар сабақтарыңды!» — деген кезде барып бәрі жамыраған қойдай кірісіп кетеді де, сәлден соң-ақ қайта басылады. Бураның сол тұрысын да қанағат етпегендей, Найзабек бір кезде:

— Әй, сен пешке от жақ! Қарап тұрғанша халыққа пайдаңды тигіз. Сөйт! — деді, әмірлі әрі кекесінді дауыс пен.Мектепті сыпырып-тазалау әрі қыстыгүні пешке от жағу Найзабектің әйелінің қызметі еді. Сол үшін айлық алады дегенді де құлағымыз талай естіген. Бірақ ол қыс кезінде таңертең келіп сыпырып тазалап кетеді де, кешке от жағу үшін келіп жүрмейді. Өйткені бұл қызметті Қыздаркүл-ақ атқарады. Болмаса ол іске мұғалім оқушыларды жегесалады. Сондықтан оның Бураға: «Пешке от жақ» деуі аса ерсі емес еді. Бізді алаңдатқаны «Бура мұғалімнің айтқанын істей қойып, пешке отты жағар ма екен? Әлде жақсаң — жақ өзің... Сол үшін айлық аласыңдар ғой деп дүрсе қояр ма екен» деген ой еді. Бәріміз Бураға қарап отырмыз. Бура «аз-кем ойланып көрейінші» дегендей, біраз үнсіз қозғалмастан тұрды да, солдатша сарт-сұрт бұрылып, парта аралықтарымен еденді тарсылдата жүріп өтіп, сыртқа шығып кетті.

Ол сыртқа шығып бара жатқанда, бүкіл класс балалары мен бірге мұғалім де оған қадала қарап тұрды да, Бура шығып кеткен соң, «Уһ, әйтеуір, ақыры айтқанымды істеттім-ау» деген кісіше, одан әрі сабағын жалғастырып жатты.Сәлден соң Бура бір құшақ отынмен класқа қайта кірді. Мен оқып отырған сабағымнан гөрі сол Бураға қарай алаңдаңқырап отырдым. Себебі оның мына ісіне «Қайран Бураны қорлады-ау... Ақырында қолын күйе-күйе етіп от жаққызып қойды-ау» деп іштей намыстанып отырдым.Бура пешке әуелі тамызық үшін әкелген қу бұтақтарды салды да, оттық шағып гу еткізіп жағып, артынша пештің ұзындығына өлшеп кесілген ағаштарды бірінен соң бірін тығып жатты. Байқаймын, ағаштары су сияқты. «Ойпырмай-ай, мынаның су отын әкелгені несі... Отыны жөнді жанбай қалса... Осы ісі үшін ағайдан тағы да сөз естиді-ау», — деп ішімнен күйзеліп отырдым.Мұғалімнің қаперінде ештеңе жоқ. Әлгінде ғана өзімен сөз таластырған Бураның бүктетіліп отырып, пешке от жаққанына іштей риза сияқты.

— Жарайды... Шойынов, отыр орныңа, — деді ол бір кезде көңілдене сөйлеп, және сол көңілді үнімен Бураға «Әлгіндегі тентектігіңді кешірдім» дегенді аңғартқандайда болды.Бура аяғын солдатша сарт-сұрт басып келіп, ескі партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнына отырды.

Ақыры менің ойлағанымдай болды. Пештегі отын әуелде гүрілдеп біраз жанды да, сәлден соң-ақ бықси бастады. Бірақ соны сезіп-көріп отырған пеш маңындағы балалардың бірде-бірі «Пеш түтіндеп кетті, ағай» деген жоқ. Ал Найзабек ағайдың өзі болса, пеш жаққа бірер қарап қойып, үшінші кластың оқушыларына есеп үйретіп жатты.

— Ағай, түтін-н, — деп сәлден соң Мәжікен пысықтық жасаған болып еді.

— Немене,түтін көрмей жүр ме едің? Қарай гөр пысықсуын. Біз де көріп, біліп отырмыз. Немене... Оттың бықсып барып жанатынын... түтін мен оттың арасындағы бірлікті білмейсің бе? — деп, оның өзін басып тастады. Одан әрі кластағылар үн-түнсіз өз шаруаларымен болып жатқан. Содан бір кезде Қыздаркүл пеш жаққа жүзін бұрып, мұрнын тыржитты.

— Папа, кластың іші түтін болып кетті ғой. Мұғалім жан-жағына қарап біраз тұрды да:

— Шыдаңдар, шыдаңдар, — деді сабырлы дауыспен. — Сен дер түтінге шыдай алмайсыңдар, ал халқымыз кешегі бір күндері соғысқа шыдаған. Соғысқа! Түтін деген не, тәйірі... Найзабек ағай көк ала түтіннің ортасында саңқылдай сөйлеп тұрды да, кейдегі бір әдетіне басып, көзіндегі көзәйнегін алып үстел үстіне қойып, өзі көзәйнексіз парталардың ара-арасымен аралап кетті. Мұғалім соғысты айтқан соң, балалар тағы да басылып қалды. Өйткені соғыстың не екенін көріп білмесе де, бәрі естіп алғандар. Найзабек ағай айтқандай, соғыстың жанында түтіннің айналайын екенін мойындағандай, бәрі құнжыңдап қайтадан сабақтарына кірісіп жатты...

Пештегі отынның түтіні көбеймесе, азаяр түрі болмады. Тіпті біреуді біреу көру қиындай бастаған шақта екінші класта оқитын Белбармақов дейтін сиыршының баласы «көзім ашып кетті, көкә-әә», — деп, жылап жібергені.

— Бұл қайсысы, әй, — деді Найзабек ағай дауыс шыққан жаққа жалт бұрылып.

— Белбармақов қой, — деді бұрыш жақтан біреу.Найзабек ағай енді Белбармақов отырған партаға қарай жүрді.

— Әй, Белбармақов, мұның не? Сенің көкә-ә-әң не? Немене,әкеңнің үйінде отырсың ба? Бұл класс! Ол кісі осылай баппен сөйлеп тұрғанда тағы біреудің лоқсып, булыға жөтелгені.

— Тағы қайсысың, әй, — деді Найзабек ағай енді өзі де саса бастаған кейіппен. Сосын Бураға бір, бықсып жатқан пешке бір қарады. — Әй, бұл не? Расында да мынау класс па, әлде өртенген қора ма?

Қоюланып кеткен қою түтіннен біз ол кісінің дәл кімге ұрсып тұрғанын аңғара алмадық.

— Шойынов, мен саған айтып тұрмын! — деген кезде барып, істің мән-жайын енді түсінгендей, Бураға бұрылдық.

Бура партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнынан тұрды.

— Мынау не деймін саған?

— Көріп тұрсыз ғой...

— Оңбаған! Еще, тілмарсып сөз таластырады. Шық тақтаға!

Бура парта аралығынан аяқтарын солдатша сарт-сұрт басып өтіп, тақта алдына барды.

— Оңбаған, мынау не? — деді мұғалім осы кезде кәдімгідей көк ала түтінге тола бастаған класс ішіне қолын сермеп.

Бура да тайсалған жоқ.

— Түтін-н... — деді нық жауап беріп.

— Мә, түтін!

Осы тұста мұғалім Бураны нұқыды ма, болмаса бағанағы бір әдетіне басып аяғына тепті ме, буалдыр түтіннен аңдай алмай қалдым. Аңдар-ақ едім, дәл сол сәтте көзім ашып, төмен қарап уқалай қойып едім.

Бұл кезде класс ішінің түтіні кісі шыдап тұра алмастай күйге жеткен еді. Біреулер лоқсып жөтеліп, біреулері кәдімгідей сыңсып жылап жатты.

Соғыс дегенді көрген жоқпыз ғой, әрине... «Дегенмен соғыста да кейде осындай абыржулар да болған шығар-ау» деп ойладым мен жан-жағыма қарап отырып. Белбармақов деген оқушы енді көкені қойып, үйінде отырғандай:

— Көзім ашып кетті, апа-а-а, — деп аңырады.

Енді мұғалімнің өзі де шын састы. Көзәйнегін көзінен алып, костюмінің етегіне сүрткен күйі жан-жағына қарап тұрды да: «Әй, масқара болдық-ау», — деді, кімге айтқаны белгісіз күйде, көзәйнегін үстел үстіне қоя беріп. Сосын түтінмен жасаураған көзін бет орамалымен қайта-қайта сүртіп тұрып:

— Жарайды, үйлеріңе қайтыңдар... Бүгін оқу жоқ, —деді. Осы сөзді ғана күтіп отырғандай, бәріміз орнымыздан атып-атып тұрып, есікке қарай беттедік. Не дегенмен ересек атымыз бар, алдымен Мәжікен екеуміз,бізбенізбе-із Қыздаркүл жетті есікке. Сыртқа шыға сала қақалып-шашалып, бетімізді сүртіп жатырмыз. Осынша абыржығанымыз бір жағынан қызық та секілді. Балалардың бәрі апыр-топыр шығып жатыр. Шығып жатыр. Біздің қақалып-шашалғанымыз айналайын екен,

Бел бармақов деген батырың есіктен шыға беріп құлап қалды. Әуелгіде: «Өліп қалды ма, өліп қалу деген осы екен-ау», — деп бәріміз қоршап алып едік. Жоқ. Өлмепті. Өлмегені сол, есін жинап алған соң-ақ, «көкә-әә, апа-а-а» деп жылап даланы азан-қазан етті. Бір кезде іштен Бура да шықты. Бірақ ол ештеңеге де алаңдамастан бірден ауылға қарай тартты да, мен ілесе кетуге оның ашулы кейпінен ығысып әрі мына түтіннің жайын әлі де қызықтай түскім келгендей, қалып қойдым. Бір кезде: «Көзәйнегім қайда? Көзәйнегім», — деп, зағип жандай қарманып ағайымыз да шығып келе жатты. «Әй, Қыздаркүл, қайдасың? Көзәйнегім-м. Біреу басып кетті-ау, ә... Сындырдыңдар-ау, ә...»

— Мен мындамын ғой, папа, — деп Қыздаркүл папасының пальтосының ұзын етегіне жармасты.

— Әлгі көзәйнегім-м... Таба алмай қалдым ғой. Үстел үстінде тұр еді... Сен де кетіп қалыпсың, — деп мұғалім қызына мұңын шағып жатты.

— Мен тауып әкелейін, папа, — деп Қыздаркүл түтін қаптаған класқа қайта қойып кетті де, біз енді ағайымыздың қазіргі халін қызықтағандай, топталып тұрып алдық. Бұрын байқамайды екенбіз. Ағайымыздың көзәйнексіз кейпі тым аянышты екен. Жұртқа қарағаны да қызық.

Әлгінде ғана даланы азан-қазан етіп жылап, есімізді шығарған Белбармақов енді құлындай ойнап жүр. Және жайына жүрмей, ағайдың пальтосының етегінен тартқылап:

— Ағай-й, үйде «Ана тілінен» не оқып келеміз? — дейді.

Найзабек ағай оны таныңқырамай қалды.

— Бұл қайсысы, әй?

— Белбармақов қой, — деп, мен көмектесіп жібердім.

— Е, ол не дейді? Әлгінде аңырап жылап, берекемізді кетірген сол емес пе еді...

— Әй, айналайын, не оқып келсең, оны оқып келші... Басымды ауырттың ғой тіпті... Найзабек ағай Белбармақовқа шын көңілі қалғандай теріс айналып кетті. Белбармақов та соншалық есі жоқ емес екен, қайтып мұғалімді мазаламай, елде жоқ үлкен қара сөмкесінің түбін жерге тигізе сүйретіп шетке шықты. Осы кезде іштен қақалып-шашалып Қыздаркүл де шықты.

— Папа, көзәйнегің жоқ.

— Не дейт... Әй, құрыды-ау. Біреуің басып кеттіңдер ғой... Жарайды, кешкісін шешеңді жіберермін. Қыздаркүл-әй, қайдасың? Қолыңды әкел...

Қыздаркүл ағайды жетелеп алдымызға түсті. Өзгеміз топталып солардың соңында келеміз. Тіпті басқа жаққа кететіндер де бөлінетін емес. Табан жолының ой-қырын да аңдай алмай, аяқтарын сүріншектей басып келе жатқан Найзабек ағайдың қазіргі күйіне бәрі де таң-тамаша, айран-асыр...

...Сол күні кеш бойы Найзабектің әйелі жоғалған көзәйнекті қарап, класс ішін, мектеп маңын түгел кезіп шығыпты. Ертеңіне де мектепке келе сала сабақты қойып, күллі бала тағы да іздедік. Жоқ... Ағайымыздың көзәйнегі із-түзсіз жоғалды. Мұғалімнің қабағы түсіп кетті. Түсіп кеткендігі ғой, тақта алдында әрлі-берлі жүріп:

— Әй, құрыды-ау... Енді табылмас. Біреуің балалық жасап алсаңдар, бере қойыңдаршы... Көзәйнек деген ойыншық болып та жарытпайтын нәрсе ғой, — деді мұңая сөйлеп. Солай деп болып әлдебір үмітпен оқушыларға жапақтай қарады. Бірақ ешқандай жауап болмаған соң, тағы да таусылған күйде:

— Дегенмен естеріңде жүрсінші, әйтеуір... Қарай жүріңдерші жүрген жерлеріңде... — деп жатты.

Оның ендігі жерде жұртқа қарағаны да, сөз мәнері де қызық. Тіпті бұрынғы ағайымыз емес, басқа біреу секілді. Сабақ өткізуге де ықыласы шамалы...

— «Ана тілінен» қай жерге келіп едіңдер? Содан әрі оқи беріңдер, — дейді екінші кластың оқушыларына.

— Сендер келесі есепті шығарыңдар, — дейді үшінші кластың оқушыларына...

Сосын Кыздаркүлге:

— Мына біріншіні өзің қадағалашы... — дейді қызына. «Әкеңнің жағдайын көріп отырсың ғой» деген ыңғаймен. Біздің төртінші класпен шаруасы да болмады. Бәрі-бір дәл қазір бізге «бәленді оқи қойыңдаршы» дегенімен де, оқи қоюымыз екіталай еді. Өйткені бар назарымыз да, ынтамыз да ағайымызда. Оның біреуге қарағаны да, сөйлегені де, тақта алдында әрлі-берлі жүргені де қызық...

Қызық дейтін қызық та емес-ау... Әйтеуір бір түрлі таң-сық... Аузымыз ашылып Мәжікен екеуміз қарадық та отырдық. Бура болса... Бура бұрынғысынша терезеден сыртқа қарайды. Кітабын парақтайды. Ағайдың мына халін дәл біздей қызықтағысы келмейтін сияқты. Бураның осы бейжай қалпына қарап отырып мен «Ағайдың көзәйнегін кеше осы алмады ма екен?» — деп ойладым. Бірақ үзіліс кезінде одан сұрауға батылым жетпеді. Оның үстіне: «Бурадан күдіктенсе ағай дың өзі неге сұрамайды? Менікі не осы, екі ортада», — деген тағы бір ой келді басыма.

* * *

Бұл маңайда Найзабектен бөтен көзәйнек киетін көрші ауылдағы Ниетбай деген етікші еді. Сабақ өте алмай, тіпті мектеп пен үйінің арасына жүруі де қиын болған соң, ағайымыз етікшінің көзәйнегін сұратыпты. Найзабектің жағдайын есітіп білген соң, Ниетбай да сұраушы-ның көңілін қалдырмай әрі Найзабекті есіркеген болып: «Жарайды... Байғұс, мүсәпір болып қалған екен. Екі үш күнге берсем бере тұрайын», — деп көзәйнекті беріп жіберіпті.

Ниетбайдың көзәйнегі Найзабек ағайдікінен бөлекшелеу екен. Жақыннан ғана көретін қасиеті бар ма, немене... Өйткені ағайымыз оны класта отырғанда ғана киеді де, сыртқа шығысымен шешіп алады. Оның үстіне Ниетбайдың көзәйнегі тым көне екен. Тіпті бір құлақшасының орнына екі қарыс шуда жіп шұбатылып жүр. Жайшылықта болса «мына көзәйнек Ниетбайдың әкесінен қалған ба, немене өзі» деп ағайдың өзі-ақ күлкі етер еді. Бірақ дәл қазір күлуге шамасы қайда? Үн-түнсіз киіп алды.

Көзәйнектің сау құлақшасын құлағына асып, екіншіқұлағына әлгі салбырап жүрген шуда жіпті байлап алған кезде ағайымыздың бет-әлпеті кісі күлерліктей халде еді. Дегенмен Ниетбайдың көзәйнегін киген соң ағайымыз, дәл бұрынғысындай болмағанымен, ел қатарына қосылып қалғандай еді. Екі-үш күн ішінде өзгеріп кеткен даусы да, жүрісі де, жұртқа қарағаны да түзелді. Балаларға бұрынғысынша ұрсып сөйлейтін болды. Ниетбайдың көзәйнегінің шуда жібін шешіп, мұрнының ұшына дейін түсіріп отырып кітап оқып, журналға баға қоя алатын халге де жетті. Не керек, ағайымыз бұрынғы қалпына қайта оралып қалғанда (тіпті Ниетбайдың көзәйнегін анық екі күн киді ме, кимеді ме) Ниетбайдан хабаршы келіп қалды. Хабаршы Ниетбайдың өз інісі Садық еді...

...Сабақта отыр едік. Әуелі дүрсілдеген ат тұяғының дыбысы естілді де, артынша қамшысын бүктей ұстаған

Садық әй-шай жоқ:

— Ас-салаума-а-әлейк-өм-а-ау, — деп соза амандасып класқа кіріп келді.

— Әлейком-массалам-м, — деп ағайымыз оған жаратыңқырамай жауап қайырды. Бірақ «сен жаратып тұрсың ба, жаратпай тұрсың ба?» деген Садық жоқ. Пеш жанында тұрып келген жұмысын айтты.

—Сізге мені ағам жіберді. «Көзәйнегімді беріп жіберсін, етік тіге алмай қалдым» деп жатыр.

— Япырмай, алдырғаным жақында еді, — деп ағай ренжіп сөйлеп еді, анау сөзге қонақ бермейтін біреу екен, — онда менің жұмысым жоқ, көзәйнекті әкеліңіз, — деді де әңгімені бір-ақ үзді.

— Қысқы демалысқа дейін шыдай тұрмас па екен? Азар болса бір етік кем тігілер... Мұғалімнің мына сөзі Садықтың шамына тіпті жаман тисе керек.

— Әпкеліңіз дедім ғой... Сенің демалысың қашан болады деп, кісі шаруасынан қала ма екен... — деп, Ниетбайдың інісі мұғалімнің жанына өңмендеп жетіп барды. Жап-жас жігіттің осынша қожаңдағанына біздің ағай да ашуланып қалды. Ашуланғандығы ғой, «Мә-ә, ендеше», — деп, көзәйнекті көзінен жұлып әпере бергенде сол құлағына ораған шуда жіптің үзіліп кетпесі бар ма.

— Ау, құрттыңыз ғой! — деп қалды Садық зіп-зілдей етіп.

— Құрыса... құртқаным екі қарыс шуда жіп қой. Ел арасы жақын, бірдеңе етіп құтылармыз. Құтылмасақ — мойнымызда қарыз боп жүрер... Найзабек ағай тайсалмай осылай деген сәтте Садық көзәйнекті, үзіліп түскен шуда жіпті жинастырып жүрген. Класс толы балалар болмаса ағайымызды сабап кетуге де ниеті бар ма, қалай?

— Жақсылық жасайтын кісі емес екенсіз ғой өзіңіз, — деді үп-үлкен кісіге бағжаңдай қарап. Сосын Ниетбай тігіп берген тағалы етігімен еденді тақылдата ба сып кластан шығып кетті.

Садықтың мына ісіне ренжіп әрі кәдімгідей салы суға кеткен Найзабек ағай тақта алдында мұңайған күйде әрлі-берлі біраз жүрді де: «Ниетбайдың шуда жіп байлаған жаман көзәйнегі де ем дәрідей болды- ау», — деді оқушыларына мұңын шаққандай.

Бұрын қанша ренжіп жүрсем де, дәл осы сәтте мен ағайды сондай аяп кеттім. Оның да өзгелердей әлденеге ренжіп, таусылатынын бірінші рет көруім еді. Мен ғана емес, оны бүкіл класс оқушылары аяды-ау,шамасы...

Бірақ біздің қолымыздан келетін не бар. Қолымыздан келгені «Ағай, қайғыңызға ортақпыз» дегендей, бүкіл класс болып әдеттегіше дабырласпай, партамыздың қақпағын да салдыратпай, тым-тырыс отырдық. Оның көзәйнексіз аянышты бет жүзіне үнсіз қарап қалыппыз.

— Балалар-ай, көзәйнегімді жөндеп қарамай жүрсіңдер-ау. Болмаса табылып қалуы тиіс еді, — деді тағы да мұңайған үнмен.

— Ағай, мен қарадым. Кеше де, алдыңғы күні де қарадым, — деді осы кезде екінші кластағы Белбармақов тақылдай сөйлеп. — Көкеме де айттым, сиыр баққанда қарай жүріңізші деп... — Бірақ Белбармақовтың бұл сөзі де ағайдың жүзіндегі қалың мұңды сейілте алған жоқ. Ол тақта алдында әрлі-берлі сенделіп жүрді де қойды.«Бураның да жаны ашып отыр ма екен» деген оймен арт жағыма бұрылып едім, ол мұғалімнен көзін алмай тесірейіп қалыпты. Бұл қарасы әлдекімге жаны ашыған емес, біреуге соншалық ерегіскен адамның көзқарасы сияқты. Мен Бураға ұзақ қарай алмадым. Оның өткір, өжет көздері өзіме қадалуынан қорықтым.

Садық кеткен соң, келесі сабақта-ақ Найзабек ағай қайсы күнгі әдетіне басып әр класқа ауызша тапсырма берді. Екінші класқа:

— Сендерге сурет сабағы... яғни үйдің суретін салыңдар, — деді.

— Ағай, шипрлы үйді ме, әлде шипрсыз үйді ме, — деп Белбармақов қабаттасып еді... Мұғалім жауапты бұған ықылассыз қайырды:

— Сендер сол шипрсыз, төбесінен қамысы салбырап тұрған үйді-ақ салыңдаршы... Ағай бірінші класқа:

— Сендер екі тоқсан бойы өткен әріптеріңді қайталаңдар, — деді.

Мұғалімнің солай деуі-ақ мұң екен, біріншінің оқушылары шөпке бас қойған қозылардай, абыр-дабыр оқуға кірісіп, бүкіл класты басына көтеріп кетіп еді.

— Ақырын-н, — деп мұғалім даусын көтеріп, шекесін тырыстырғанда барып біріншіліктер дауыстарын бәсеңдетті.Найзабек ағай одан әрі үшінші класқа есеп шығаруды тапсырды да, енді біз жаққа бұрылып: «Сендерге қазір дене шынықтыру... далаға шығып денелеріңді шынықтырыңдар... Әсілі денені шынықтырудың жақсы тәсілі — пешке жағатын отын бұтап тастаңдар», — деді.мОл осылай деді де біраз ойланып тұрып:

— Айналайындар, кебуін жарыңдаршы... Су отын жағамыз деп көресімізді көрдік қой. Көзәйнектен айрылып қор болып жүргеніміз мынау... Қыздаркүлжан, сен балалардың жарған отынын ішке кіргізе бер», — деді ағай қызының басынан сипамақ болып алақанын соза беріп. Бірақ оның созған алақаны Қыздаркүлдің басына емес, құлағына тиді. Біз — төртінші кластың төрт оқушысы, парталарымызды сатыр-сұтыр еткізіп орнымыздан тұрып, сыртқа беттедік.

* * *

Ағайымыздың көзәйнегінен айрылғаны туралы хабар ауыл-аймаққа тарап та кетті. Жұрт бас қосқан жерде: «Найзабек, көзәйнегінен айрылып мүсәпір болып қалыпты ғой», «Байғұс жер сипалап қалыпты дейді...», «Дәретке де әйелі жетелеп баратын көрінеді» деген сөздер айтылып жүрді. Содан бір күні «Несін айтасың, Найзабек бұқасын сойып, сатпақ көрінеді. Ақшасын Бадырақтың қалтасына салып, көзәйнек әкелуге қалаға жібермекші екен» деген хабар да тарады. Бір қызығы, көзәйнегі жоғалған соң жұрт енді көзәйнек демей, мұғалімді Найзабек деп өз атымен атайтын болды. Жаратпай қалғанда «Көзәйнек ағай» деп салатын оқушылар да Найзабек ағай дейтін болды. Көзәйнегі жоқ адамды «Көзәйнек ағай» деп енді қалай атасын?! Көзәйнегінен айрылған Найзабектің бұрынғыдай беделі болмай қалды. Оның үстіне Ниетбай етікшінің бір құлағына шуда жіп байлаған көзәйнегін екі-үш күн алдырып таққанын да жұрт күлкіге айналдырып: «Ойбай-ау, Ниетбайдың жылан жылдан киетін көзәйнегіне зар болып қалыпты ғой», — деп жүрді. ...Бура екеуміз бұрын таңертең сабаққа Найзабек ағайдан қалай да ерте кетуге тырысатынбыз. Өйтетін себебіміз — ол кісімен қатар жүруге қаймығатындығымыздан еді. Енді әдейі Найзабекпен де, Қыздаркүлмен де мектепке дейін бірге жүреміз. Ағайдың Бураға жасаған қысастықтары есіме түсіп, кейде қабаттарынан өте бере қағып өтемін... Әрине, Найзабек ағайды емес, Қыздаркүлді... Қыздаркүлді қаққаным Найзабекті де қаққаным ғой.

— Бұл қайсысы, әй, Бура ма? — дейді Найзабек ағай жасқаншақ үнмен, қаупін сездіріп...

— Жоқ, Томпақ қой, папа, — дейді қызы.

«Ойбай-ау, бұған да жан бітейін деген екен ғой» дегендей, Найзабек маған қарайды. Бірақ қарағаны зілсіз.Тіпті мені шын ажырата да алмай тұрғанын көзінен байқаймын. Бура болса үн-түнсіз кетіп бара жатады. Ешкімге алаңдамайды да, назар да салмайды. «Мына Бураның мұнысы несі... Осындайда Найзабек ағайдан кегін алып алмай ма? Тым болмаса мына мен құсап Қыздаркүлді қағып...» — деп ойлаймын іштей. Бірақ бұл ойымды батылым жетіп Бураға айта алмаймын. Класта да Найзабек ағайды оқушылар кәдімгідей басынатын болды. Бұрын қоянша бұғып отыратын Мәжікен де сабақ үстінде Қыздаркүлдің жанына бір, менің жаныма бір отырып, көшіп жүреді.

— Бұл қайсың, әй... Отыршы, айналайын... Бурамысың? — дейді ондайда ағайымыз жуас үнмен.

— Жоқ. Мәжікен ғой, папа, — дейді Қыздаркүл әкесіне көмектесіп. «Бұл да сөйтетін болып па еді?» дегендей, Найзабек ағай Мәжікен отырған жаққа қарайды. Бірақ қарасында көзәйнегі бар кездегідей зіл жоқ. Сондықтан Мәжікен оның қарағанынан соншалық ықпайды.

Бір қызығы Найзабек ағай Бурадан кәдімгідей қаймығатын секілді. Бура тағы бір күні сабақтан қалып келгенде бұрынғысындай ызғар шаша алған жоқ.

— Бура, келдің бе? Кеше сабақта болмадың ғой... — деді бар болғаны.

Бура әуелі партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнынан тұр-ды да: «Қойдың кезегін өткіздім», — деді міз бақпастан.

— Қойдың кезегі дейсің бе? Тағы келіп қалған ба? Ойпырмай, осы қойдың кезегі деген пәле саған сабақ оқытқызбайтын болды-ау. Барғаның дұрыс қой енді... Шешең болса кәрі... Жарайды, орныңа отыра ғой...Бура партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнына қайта отырды. Оның осы бір тұрып, қайта отырғанының өзі «маған енді не істей аласың?» деп айбат шегіп тұрғандай. Бір жолы екінші кластағы Белбармақов мұғалімге:

«Ағай, көкем кеше қып-қызыл түлкі ұстады», — деп тосын хабар жеткізген. Найзабек осы өңірге белгілі атақты аңқұмар еді. Талай рет: «Сабақтан шыға сала аңға кетуім керек», — деп, мектепке ат мініп, мылтығын асынып келген кездері де болған. Ондайда «Атымды қарап келе қойшы. Мылтықты бұрышқа сүйей салшы» деп бізге тағы бір жұмыс тауып бере қоятын.

Онымен де қоймай сабақ кезінде: «Мылтыққа жақындамаңдар.Оқтаулы тұр. Атылып өлсеңдер, әке-шешелеріңе құн төлеп жүрер жайым жоқ», — деп, зәремізді ұшырып бітетіні тағы бар.Белбармақовтың мына сөзіне Найзабек ағай бірден елең ете қалды.

— Қайдағы қып-қызыл түлкі?.. Ондай түлкі бұл маңайда жоқ қой.

— Рас айтамын, ағай. «Таудан ауып келген екен» дейді көкем, — деп Белбармақов ағайға қалайда дәлелдеу үшін орнынан тұрып кетті.

«Ауып келген» деген сөзге мүғалім кәдімгідей малданды.

— Сонда қызылдығы қандай?

Белбармақов мұғалімнің бұл сұрағына да дағдарған жоқ. Жан-жағына алақ-жұлақ қарап аз тұрды да:

— Мына қыздың үстіндегі көйлектей, — деп, алдыңғы партада отырған бірінші кластың қызына қарай саусағын шошайта қойды.Найзабек ағайдың аңқұмарлығы ғой, әлгі қыздың жанына барып, еңкейіп әуелі оның көйлегіне қарады. Қарағанына да сеніңкіремегендей, әрі-беріден соң саусағымен қыз көйлегінің жағасын ұстап көрді де:

— Әй, өтірігіңе береке дарысын сенің, Белбармақов!.. Дәл мынадай қызыл түлкі дүние жүзінде болмас. Талай өтірікшіні көріп те, өтірігін есітіп те едік. Сенікі тіпті өлшемсіз екен, — деді көңілі қалып.

— Рас, ағай... Олда-білде! Өтірік айтсам, бүгін түннен шықпай қалайын! Шыға қалсам, таба нанға тісім өтпей қалсын!..

Белбармақовтың мына қарғануы елде жоқ бір тосын үлгі еді. Сондықтан біздер мырс-мырс етіп күлісіп алдық. Бізге ілесіп ағай да езу тарта ма деп ойлап едік. Ол кісі әлгі түлкі үшін әлі қиналып тұрғанын аңғартып:

— Жарайды... Отыршы... — деді енді қатаңырақ сөйлеп. Осы қалпында Белбармақовтың өтірігіне емес, өзінің аңға да шыға алмай бейшара күйде қалғанына налығандай еді.

...Сол жылғы қысқы демалысты бізден бұрын Найзабек ағай асыға күтті. Көзәйнексіз сабақ өту оған күн өткен сайын қиындай берді де, Найзабек ағай күн сайын біздің көз алдымызда саусағын бүгіп, демалысқа қанша күн қалғандығын есептейтін болды. Бірақ күткен кезде демалыста жеткізе қоя ма?

Ақыры демалысқа да төрт-бес күн қалғанда:

— Балалар, биыл демалысқа ерте шығамыз, — деді ол. «Менің жағдайымды көріп жүрсіңдер ғой» деген ойын білдіргісі келмегендей барынша байсалды сөйлеп. — Өйткені біз программадан озып кетіппіз. Программадан озып кеткендігіміз үшін бізге ешкім бәйге бермейді. Қайта ескерту лып қалуым мүмкін, білдіңдер ме? Мәселен, осы кезде РайОНО-дан өкіл келіп қалса, менің әкемді танытады. Әр нәрсе өз уақытында өтуі тиіс. Педагогиканың заңы осылай. Демек, биылғы қысқы демалысқа ерте шығуға ретіміз бар. Байқаймын, сендер де шаршадыңдар... Оқу дегенің де оп-оңай тіршілік емес... Халқымыз «Оқу деген инемен құдық қазғандай» деп тегін айтпаған. Ал енді жақсылап демалып, ойнап-күліп оралыңдар. Сосын үшінші тоқсанды жаңа бір қарқынмен бастайық. Демалыс десе-ақ біздің қуанып қалатын әдетіміз емес пе?! Оның үстіне ағайымыздың дәл мынадай мейіріммен, қамқорлықпен сөйлеуін бірінші рет демесек те, оңайлықпен ести алмайтын сөздер екенін де ішіміз сезеді. Не керек, сатырлатып қол соғып жібердік. Мұнымызға ағайдың өзі де қуанып қалды. Қуанғандығы ғой, көзәйнегі жоғалғалы бері бірінші рет езу тартып күлді де: «Ал ендеше қайта беріңдер. Демалысқа шыққан оқушылар осылай отыра ма екен. Асыр салып ойнаңдар!» — деді салтанатты түрде. Әттең, мына сөзге тағы да қол соғар едік, алақанымызды аямай... тек кластан шығуға асыққанымыз бәріміздің де... Сонымен қол ұрудың орнына парталарымыздың қақпақтарын тарсылдатып, тақтай еденді дүрсілдетіп, көңілді абыр-дабырмен біз кластан шығып бара жаттық.Біз шығып бара жатқанымызда Найзабек ағай:

— Қыздаркүл, әй... Қайдасың? А, Қыздаркүл, — деп, қызының көппен ілесіп шығып кетуінен қауіптенгендей, журналын асығыс жинастырып, Қыздаркүлдің партасына қарай келе жатты.

...Демалысқа шыққан соң да, өзді-өзіміз болып кетпей, ағайымыздың хал-жайына құлақ түре жүрдік. «Найзабек енді мұғалімдікті қоятын көрінеді» деген бір хабар естідік. Артынша «Мұғалімдікті қоймайтын болыпты. Бұқасының етінен түскен ақшаны Бадырақтың қалтасына салып қалаға жіберіпті» деген тағы бір хабар жетті. Осы хабарға сендік. Өйткені Найзабек ағайдың бұқасының етін ауыл түгел жеп жатқан кезіміз еді. Әрі сол кезде Бурамен екеуі төбелескенде мертіккен қолын келіншегінің қызыл орамалымен шандып байлап жүретін Бадырақ расында да көрінбей кеткен.

* * *

Найзабек ағайдың бізді жарылқап бере салған ұзақ демалысында үйреншікті балалармен үйреншікті ойындарды ойнай беру жалықтырғандай, бір күні Бура:

— Томпақ, «Күйікте» той болады екен, барып доп-таяқ ойнап қайтайық, — деді.

— Барсақ барайық, — деп, мен де келісе кеттім. Сол кезде, әйтеуір, бір ауылға барып ойын ойнауға, тіпті ойнамасақ та сол ауылдың тіршілігін көріп, өзіміз қатарлы балаларын түстеп, түгендеп келіп, шетелге барып келгендей, ауылдағыларға айта жүретініміз бар-ды. Оның үстіне «Күйікте» Мәзгүл бар екені есімде. Бура мен Мәзгүлдің ұшырасуларын көрсем, ол да мен үшін ғаламат оқиға емес пе? Ертеңіне таңертеңгі шайымызды ішіп болысымен доп-таяққа арналған басы қайқы таяқтарымызды иығымызға салып «Күйікке» тартып бердік.

Сықырлаған сары аязда кісі жүрдек бола ма, әлде «Күйікке» жетуге асықтық па, әйтеуір жүрісіміз өнімді болды. Тіпті жол-жөнекей қатқан жылқы тезегі, әлде ағаш кесіндісі кездесе қалса, алдағы үлкен айқасқа әзірленгендей, Бура екеуміз басы қайқы таяқтарымызды иығымыздан түсіріп, сарт-сұрт айқаса кетеміз. Кейде ол алып, кейде мен алып кетемін. Әрине, көбіне Бура мені маңайлатпай, тіпті жеткізбей қояды. Бұл — оның әншейін ықылассыз, ермек үшін ойнағандағысы. Ал нағыз ойын кезінде, кескілескен бәсеке кезінде көрсең ғой, шіркін, Бураны! Арасы алты-жеті шақырым жердегі «Күйікке» түс болмай-ақ Бура екеуміз жетіп бардық.

Тойдың да енді қыза бастаған кезі екен. Қазандарда ет, ботқа, бауырсақтар пісіп жатыр. Сапырылысқан жұрт. Біреуді біреу біліп болар емес.

Доп-таяқ ойнауға келгенімізді иығымыздағы басы қайқы таяғымызбен айтып, бір шетте біз тұрдық. Бұл ауылдың балаларының да намыстары бар екен, бір-бір басы қайқы таяқтарын сүйретіп келіп жатты. Оның үстіне Бураны бәрі де білетін көрінді. Кәдімгідей шұрқырасып, былтыр, оның алдыңғы жылғы ойындарын еске алып шұрқырасып жатты. Доп-таяққа лайық сиыр сүйегінің басы да табыла кетті. Ендігі мақсат — тойдан сыбағамызды жеп болған соң-ақ, әркім өз ауылының атынан айқаса кету.

...Тойға келгендерге табақ тартыла бастады да, әке-шешелері тойға келгендер... әке-шешелері қазан-ошақ маңында жүргендер... соларды сағалап кетті де, иесі жоқ бір топ бала бөлек иіріліп тұрдық. Бірақ тойдың аты той емес пе, иесіз балалар да ұмыт қалған жоқ. Бір кезде ені мен ұзындығы шамалас домаланған қара қатын бір табақ күріш ботқаны көтеріп келді де:

— Әй, балалар, сендер де тойға келдіңдер ғой, отыра қалыңдар, — деп ортамызға табағын қоя салды. Содан біз қан талапай болғаннан әрі боп, қолдарды салып-салып жібердік дейсің тұс-тұстан. Қолдар болғанда қандай және... Жуаны бар, жіңішкесі бар... ағы бар, қарасы бар... Бір-екі айдың бедерінде жуылмағаны бар... жарасы бар... Обалы не керек, Бура үстіне жамау күпәйке киіп жүргенімен, тазалыққа келгенде сыпайы-ақ еді. Ботқадан бір-екі асаған соң кіржиіп шегініп кетті де, мен тәуекел деп біразға дейін бәсекеге жалғыз түстім. «Күйіктің» балаларына ақымды жібере қойғаным жоқ. Өз жегенім былай тұрсын, соңынан шеттеп тұрған Бураға бір уыс ботқаны әкеп те бердім.

Табақ тақырланған кезде домаланған қара қатын келіп, тағы бір табақпен бауырсақ әкеліп қойды да:

— Балаларым, тоймай қалдыңдар ма? Ендеше мына бауырсақты жеңдер де, ойнай қойыңдар, — деді де, әлгі тақырланған табақты алып қайта кетті.Әлгіндегі сан алуан қолдар табақтағы бауырсақтарға қайта жабылды. Жабылғаны сол — бұл табақты жәукемдеу күріш ботқадан әлдеқайда оңай болды. Күріш ботқаның кезінде бұл қолдарда кәдімгідей ұят бар екен... Нысап бар екен... Мына бауырсақ салынған табақтың тұсында ол қолдар нағыз ұятсыз... арсыз екендіктерін дәлелдеп берді. Көзді ашып-жұмғанша табақтағы бауырсақтар біреулердің қолында, енді біреулердің аузында... қалтасында кетті. Мен бұл жолы да «Күйіктің» балаларына есемді жіберген жоқпын. Күпәйкемнің екі қалтасын бауырсаққа толтырып, шеттеп тұрған Бураның жанына келдім. Бура екеуміз бауырсақ жеп, бөлектеніп тұрған сәтте жанымыздан пүліш пальто киген бір әйел өте берген. Менің онымен жұмысым да болған жоқ. Есіл-дертім алақанымдағы бауырсақта. Бура ғана сол жаққа көзқиығын салып тұрған.

Әлгі әйел тұсымыздан өте берді де, бізге жалт қарап, кілт бұрылды. Сонда барып мен оның Мәзгүл екенін бұрын-соңды көрмесем де таныдым. Сол екенін... Бураға қарағанынан-ақ аңғардым. Ал Бура оны күндікке-ақ көзімен бағып тұр екен. Мәзгүл өзіне жалт қарап, бұрылабергенде-ақ, ол шегініп теріс айналып кетті. Сосын Мәзгүл маған бұрылды да:

— Томпақпысың, айналайын! — деді.

— Томпақпын-н... — дедім бауырсақ толы аузым бұлтыңдап тұрып.

— Түріңнен айналайын! Үлкен жігіт болып кетіпсің ғой!«Түріңнен айналайын» дейтіндей асып бара жатқан түр-кескіннің жоқ екенін білемін. Дегенмен Мәзгүлдің мына сөзі ішімді жылытып жіберді. Мәзгүл менің арқамнан қағып тұрып, тағы да Бураға бұрылды.

— Буратай, айналайын, жақындасайшы, — деді даусы дірілдеп. Бірақ Бура жақындаған жоқ. Қайта, «осы бір әйелден қалдым-ау бәлеге» деген жандай, шегіне берді.

— Қашан келдіңдер? — деді Мәзгүл Бурадан қайран болмаған соң, маған қайта бұрылып.

— Әлгінде...

— Ауылдарың аман ба?

— Аман...

— Әжем қуатты ма?

— Қуатты.

Әжемді сұраған сәтте Мәзгүлдің даусы тағы да дірілдеп, көзі жасаурап кетті. Мен оны аядым. Аяп кеткендігім болар, Мәзгүл тағы не сұраса да бар ықыласыммен жауап беруге әзірленіп тұрдым. Іштей «Неге осынша шегіншектей берді екен» деп, Бураға ренжіген де болдым. Мәзгүл Бураға қайта бұрылып:

— Буратай-әй, кішкене жақындасайшы?! — деді жалынғандай болып. Бірақ Бура жақындамады. Безірейген қалпы, бір қырын қарап тұра берді. Мәзгүл пүліш пальтосының қалтасынан бір уыс кәмпиттерді шығарып, тағы да Бураға:

— Мә, Буратай-әй, — деп ұсынып еді ол кәмпитке бұрылып қарамады да. Сосын Мәзгүл кәмпиттерін маған ұсынды. Мен сөзге келмей-ақ қалтама салып алдым.

— Әжеме бер, — деді ол көзі жасаураған қалпы менің құлақшынымның жиегінен шығып тұрған кекілімнен сипап тұрып. — Шай ішсін...

— Жарайды, — дедім бар ықыласыммен.

— Әжеме сәлем де...

— Айтамын.

— Көкең мен апаңа да...

— Айтамын.

Мәзгүл енді Бураға өзі жақындай беріп еді, Бура одан әрі шегініп кетті.

— Буратай-ай, тым болмаса жаныңа жақындатпадың да-ау, — деді Мәзгүл. — Қайтейін... әйтеуір, аман бол...

Осылай деді де Мәзгүл одан әрі бірдеңе деуге шамасы жетпегендей, булығып қалды. Сөйтіп тұрып маған:

— Томпақ, мені таныдың ба, айналайын, — деді.

— Таныдым...

— Кіммін...

— Мәзгүлсіз...

Менің осы сөзім оны тіпті қамықтырып жібергендей, Мәзгүл теріс қарап тұрып, жаулығының ұшымен көзін сүртті де, сол көзін сүрткен күйі кете барды. Бірақ сәлден соң қайта бұрылып:

— Сау болыңдар!.. — деді, екеумізге кезек-кезек қарап. Бураға қараған сәтте, «тым болмаса бұрылар ма екен» дегендей, Мәзгүлдің жанарында үміт ұшқындары болды. Бірақ Бура бұрылған жоқ. Бураның мына кесірлігінің орнын толтырғым келгендей:

— Сау болыңыз, — деп, мен елпілдей жауап бердім. Мәзгүл тағы да жаулығының ұшымен көзін сүртіп, әрі қарай кете барды.

...Бура сол үн-түнсіз қалпы... қала берді....Сәлден соң екеуміз доп-таяқ ойнау үшін бір топ баламен ауыл шетіне қарай беттедік.

* * *

Ойынның шарты бойынша доп-таяқ «Күйік» пен «Бөрілінің» қақ ортасынан басталуы керек-ті. Бірақ «Күйік» пен «Бөрлінің» арасын қадамдап өлшеп жүретін кім бар. Оның үстіне «Күйіктің» балалары ұзап кетуге ерініп, көнер болмады. Ол түгілі «Күйіктен» біраз ұзап шығалық деген бәтуаның өзіне келіспей, қайтып кеткендері қаншама... Сонымен не керек, «Күйіктен» бір шақырымдай ұзап барып, ойынды бастар сәтте «Күйіктен» бес бала қалды да, «Бөрліден» баяғы Бура екеуміз болдық.

«Күйікке» келгенше болашақ айқастың жайын біршама ақылдасып, кеңесіп алғанбыз. Ол келісім бойынша мен додаға түсіп, сүйекті Бураға шығарып бермекпін. Ал Бура болса, мен шығарып берген сүйекті алдына салып қуып, ауылға қарай желіп бермек. Ойынды біз сол келісім бойынша бастадық. Бура алғашқыда бір ауық сарт-сұрт қағысқан соң-ақ, ауыл жаққа қарай шеттей берді де, мен қалың доданың ортасында қалдым. Сарт-сұрт еткен таяқ үндері құлақты кесіп өткендей. Сиыр сүйегінің домаланған басы кейде қарға кіріп, кейде жол мен домалап бара жатады. Бірде «Бөрліге» қарай беттесе, енді бірде «Күйікке» қарай еріксіз безіп кете барады. Бірақ сүйекті аяйын деп жүрген жан баласы жоқ. Сарт-сұрт... Тарс-тұрс... Далпылдап жүгіріп жүрген біреу. Бәрінде де ес-түс жоқ. Дәл осы сәтте «әкең әл үстінде жатыр» десе қарайлайтындар емес. Қайта «мына ойын түспегір біткенше жата тұрсыншы» деп уәж қайыруы мүмкін. Ә дегенде кәдімгідей-ақ екпінім бар еді. Тіпті жалғыз өзім сүйекті «Күйіктің» бес баласының ортасынан алып шығып, Бурамен екеуміз «Бөрліге» қарай еңіретіп қуып кеткен кездеріміз болып еді... Біраздан соң-ақ алқынып қалдым. Бірақ қалай дегенмен бесеудің аты бесеу ғой, тәйірі!.. Сүйекті «Бөрлінің» жалғыз додашысына беріп, жайларына қарап тұрсын ба?! Оларда да намыс бар... еттері қызып алған соң, әлгі домалап, қайда кірерін білмей безіп жүрген сүйекті маған билетпей, «Күйікке» қарай олар да еңіретті.Бураға сүйекті алып шығып бермек түгіл, додаға кіре алмай адыра қалдым. Сол-ақ екен, Бура «додаға мен кірейін, сен шеттен күт» деді. Қарасам Бурекеңнің бойын намыс кернеп-ақ тұр екен, мен иегімді қаққан бойда-ақ есі шыға, еліріп тұрған асаудай, ойынға қойды да кетті. Мен маңдайымның сорғалаған терін көйлегімнің етегімен сүрте жүріп, «Бөрлі» жақты беттеп шеттей бердім. Бурекең сол елірген қалпы атой салып, додаға араласты бір дейсің!.. Әрине, Бура ойынға кірді деп «Күйіктің» бес баласы да ығыса қойсын ба?! «Күйікке» қарай тағы да сүйекті қуып бара жатқан. Содан бір айқас басталды дейсің, сарт-сұрт... Тарс-тұрс... Ырс-гүрс... Бір кезде Бурекең сүйекті алып шықты-ау, әйтеуір... Қайран, Бура, айқастар үшін жаратылған ғой! Шетке шыққан сүйекті алдыма салып «Бөрліге» қарай қуып келе жатқанымда да, Бура маған толық сенбегендей, қабаттаса жүгіріп келе жатты. Шіркін, Бураның жанында қабаттасып жүрудің өзі не тұрады! Қуат қой кісіге! Айбат қой! Бура жаныма қабаттаса бергенде-ақ бойыма күш қосылды ма?! Кеудемдегі намыс оты тұтанды ма?! Әйтеуір бірдеңе болды. Ешкімге әл берместей қайраттанып, ешкімге жеткізбестей жеңілденіп кеттім...

Елбе-делбе болып жүгіріп қеле жатып көзім түсіп еді, Бурам әбден-ақ қызған екен.Тер дегенің пора-пора. Өңірі жамау күпәйкенің түймелерін ағытқан ба... әлде үзіп тастаған ба, немене... Бурамен екеуміздің таяғымыздың имек басы сынып кетпес үшін ақ қаңылтырмен қапталған-ды... Домалақ сүйекке таяғымызды анда-санда кезектесіп сілтеп қойып, қайтадан иығымыздан асыра көтеріп жүгіріп келе жатқан мына қалпымызда Бура екеуміз доп-таяқ ойнап жүрген ауыл балаларынан гөрі, қас жауларымен айқасып келе жатқан баяғының жауынгерлеріне көбірек ұқсайтын секілдіміз. Бір кезде соңымыздан «Күйіктің» бес баласы қайта қуып жетті. Олар да доп-таяқ десе тура жанын салатындар екен, келе сала Бура екеуміздің алдымызда безектеп келе жатқан сүйекке тиісті. Тағы да сарт- сұрт... тарс-тұрс... Бұл шайқасқа Бура екеуміз қосыла кірісіп кеттік. Олай етпесімізге болмады да. Соңымыздан қайта қуып жеткен «Күйіктің» балаларының түрлері жаман еді. Содан бұрын-соңды болмаған бір шайқас басталды дейсің!.. Құлап жатқандар... Қайта тұрып жатқандар... Қолындағы таяғы ұшып кеткендер... Бетіне... қолына таяқ тигендер... Түймесі жұлынғандар... Шалбарының балағы етігінің қонышынан шығып кеткендер... Бураны білмеймін... талай қыс доп-таяқ ойнап жүріп, мен өзім мұндай шайқасты көрген емен... Өзім екі рет домалап тұрдым. Бірақ домалап қалдым екен деп отыра қалатын заман қайда... Тұра сап, ұшып кеткен таяғыма жармасып, домалап бара жатқан сүйекке ұмтыламын. Сүйек демекші... сол даладан тауып алған сиыр сүйегінің басы бізге алтыннан да асыл болды. Сол сүйек бізді қанша әуреге салды десеңізші!

Бураға анда-санда бір көзім түседі. Ол да мен құсап құлап қалып жүрер ме екен деп қауіптенемін. Бірақ өзгелердей шалжайып құлап жатар Бура ма? Таяғымен сарт-сұрт еткізіп анаумен де, мынаумен де айқасып жатады. Сүйекке ұмтыла жүріп «Күйіктің» балаларының бірін шалып, екіншісін итеріп құлатып кетеді. «Қайран Бура, «Бөрлінің» намысы үшін туған ғой! Осындай шайқастар үшін жаралған ғой!.. Егер Бура болмаса, мен бүгін «Күйікке» келер ме едім, келмес пе едім. Мына шайқасқа қатысар ма едім, қатыспас па едім...» деп ойлаймын іштей Бураға еріп далбақтап жүгіріп жүріп.

...Бұл шайқас Күн ұясына еңкейе бергенде барып бітті. Бітті деймін-ау, біту қайда?! «Күйіктің» бір баласының аяғы мертігіп, екі баласының таяғы сынып, күштері әлсіреген соң барып, Бура екеуміз сүйекті «Бөрліге» қарай еңіретіп қуып жеткізбей кеттік. «Күйіктің» балаларының қарасы әбден өшкен соң барып, құны алтын жамбыға бергісіз болған сиыр сүйегінің басын қолымызға кезек-кезек ұстап аз-кем демалып алдық та, қайтадан таяқтарымызды кезек-кезек сілтеп, сүйекті жермен айдап ауылға келе жаттық. Шіркін, ауылға жеңіспен оралудан артық дүниеде бақыт бар ма екен!.. Жоқ шығар... Бар болса да, сол бақытың «Күйіктің» балаларын ойсырата жеңіп келе жатқан мына біздің бақытымыздан, бәлкім, аспас... Бір кезде қуыс-қуысына қар, топырақ кірген домалақ сүйекті Бура қолына алып алды. Қолына алды да, сүйек емес алтын жамбы ұстап келе жатқандай, оған ұзақ үңіліп қарады. Әрі-бері аударып біраз қараған соң, Бура оны қалтасына салып алды. Таяғымыздың қаңылтырмен қаптаған қайқы басын батар күннің сәулесімен жалтырата, төбемізден асыра көтеріп, жолдың аяздаған қарын қарш-қарш басып келе жатып, Бура екеуміз әлгіндегі шайқасты қызу әңгімеледік. Бура екеуміз болғанда... айтушы мен де... Бура тыңдаушы ғана... Мен әбден әңгімеге қызып алғанмын. «Күйіктің» балаларының біреуінің шалынып, екіншісінің омақаса құлап, аз-кем ессіз жатқанын, тағы біреуінің таяғының аспанға ұшып кетіп, соның жерге түсуін күтіп, көкке қарап күтіп қалғанын айтамын. Әрине, өсіріңкіреп, қосыңқырап жіберемін. Болмаса, дәл мен айтып келе жатқандай бола да қоймағанын ішім сезеді. Шіркін, жеңіспен келе жатқан адамның сөзі қалай айтса да жарасады ғой! Мен аузым көпіріп, әңгімені сапырып айтып келемін... айтып келемін. Бура тыңдаушы ғана. Ол «сол шайқаста өзіңмен бірге мен де болдым емес пе?» десе, аузыма құм құйылар еді. Бірақ Бура оны айтпайды. «Айызы қанғанша айтсыншы бір... Сөйлесінші!» деп келе жатқандай. Тіпті, бір есептен, менің не деп сөйлегенімде жұмысы да жоқ сияқты. Кенет мен аузым көпіріп сөйлеп, соңғы шайқастың бітер жеріне келе бергенімде, Бура салқынқанды үнмен: «Томпақ, біз «Күйікке» не үшін бардық, соны білесің бе?» — дегені.

Мен аң-таң болып әуелі оның жүзіне қарадым.

— Оу, өзіңе айтып та келе жатқаным жоқ па? Доп- таяқ...

— Жоқ, — деді Бура сап-салқын үнмен.

Оның ойындағысын таба алмағаныма мен аз-кем абыржып қалдым.

— Тойға бардық қой, — дедім сосын, «енді таптым-ау» дегендей үмітпен.

— Жоқ!

— Енді ботқа мен бауырсақ жеу ғой басты мақсатымыз.

— Жоқ-қ!

— Кәмпит-т, — дей бергенімде, Бураның: «Мен Мәзгүлді көру үшін бардым!» — деп еңіреп қоя бермесі бар ма?! Бурамен бір класта оқып, осы уақытқа дейін дос бола жүре, туыс бола жүре, «Бура жылап, мен оны жұбатамын-ау» деген ой менің басыма кіріп-шықпапты ғой. Әуелгіде не істерімді білмей, кәдімгідей сасып: «Әй, Бура... Сен өзің... қойшы енді...» — дей бердім. Сонан соң барып есімді жиып, Бураға басу айтуға кірістім.

— Әрине ғой... Бура... «Сенің апаңды көреміз» дедік. Көрдік. Бірақ менің сөзімді құлағына асар Бура жоқ. Және жылағаны қандай аянышты еді. Әлдекім қысастық еткендей булыға өксісін бір-р... Бураны жұбата жүріп, бір кезде өзім де жылап жібердім. Көзімнен жас сорғалап, кәдімгідей өкси жылап келе жатып: — Бура, қойшы енді... Қойшы-ы, — деймін.

— Жоқ, қоймаймын. Менің бүгін жылауым керек.

— Түсінемін ғой... Апаңды әбден сағынғансың... Сосын ғой... Мәзгүлді жақсы көретініңді білемін. Неге білмеймін...

Кенет Бура жылағанын қоя қойып, маған ажырая қарады.

— Оны жақсы көретінімді қайдан білдің?

Менің әуелі зәрем ұшып кетті. Осы қарқынмен Бура салып жібере ме екен деп қалып едім. Жоқ... әйтеуір олай еткен жоқ. Сасқалақтап: «Енді өзің айтып келе жатырсың ғой», — дедім.

— Нені айттым?!

— Мәзгүлді-і...

— Жоқ... Мен Мәзгүлді айтқаным жоқ. Қашан айттым?! Мәзгүлді көруге бардым дедім... Жақсы көремін дедім бе? Сосын Бура көзін сүртіп келе жатып: «Жылауым керек... Мені тағдырдың өзі жылатып қойған, білдің бе?» — деді ол маған тағы да ажырая қарап: «Әжемнің өзі осылай деген. Мен әлі көп жылаймын. Бірақ өзім ғана жылап қоймай, жұртты да жылатамын. Білдің бе? Жылатамын. Мәзгүл де мен үшін әлі көп жылайды. Мен оны жек көремін. Өлердей жек көремін. Сол жек көргендігім үшін анда-санда мен оған көрініп кетемін. Білдің бе? Былтыр да Мәжікенді ертіп келіп кеткенмін. Тағы келдім. Жылатып кеттім. Әлі талай келемін. Оны талай жылатамын, білдің бе? Жылай берсін. Өйткені ол да мені жылатып кеткен. Мен ғана емес, әжем екеумізді қоса... Екеумізді де аямаған. Ал мен оны неге аяймын?» Осылай деді де Бура тағы жылады. Бұрынғы жылағаны айналайын екен. Мына жылауында естіген жанның құйқа тамырын шымырлатып жібергендей бір ащы өксік бар.Енді жұбатуды да қойып, өзім де қосылып кеттім. Тіпті Бураның жылағанын менің жылағаным басып та кетті ғой деймін. Екеуміз әуелде даланы басымызға көтеріп кеттік те, біраздан соң ептеп басылғандай болдық. Мен енді Бураны кәдімгідей аядым. Жақсы көрдім. Ол үшін шын егілдім де.

— Бура-а... жан дегендегі жақын ағам менің... Қияметке дейін қиыспас досым менің... Шойын көкемнің баласы... Атақты Жұрқабай атамның шөбересі... — дедім мен егіліп келе жатып. Мен бұл сөздерді Бураны жұбату үшін ғана емес, өзімді жұбату үшін де айттым. Осы бір сөздер күнде қасында жүрсем де Бураға жеткізе алмай жүрген жанымның нәзік сырлары еді... Соны ақыры айтып жеткізгеніме қуандым.Туысқандығымыз да, достығымыз да бұрынғыдан гөрі жақындасып кеткендей болды. Мен Бураға еріп, ебіл-дебілім шығып жылап келе жатып осыны түсіндім.

* * *

Ауылға ел орынға отыра жеттік. Екеуміз үн-түнсіз Бураның ауласына кірдік те, имек басын қаңылтырмен қаптаған таяқтарымызды мал қораның үстіне лақтырып-лақтырып тастап, үйге кірдік.Әжем пешке от жағып отыр екен.

— Буратаймысың?.. Шүкірім-ау, күндік қайда жүрсің? — деді күні бойы іздегендігін осы сөзімен-ақ білдіріп.

— Найзабектің қызымен қуыршақ ойнадық. Әжем «Мына сөзіңе сенейін бе, сенбейін бе?» деген кісіше бұрылып Бураға қарады. Сосын маған қарады... Менде үн жоқ. Бураның өзі бірдеңе деп құтыларына әуелден-ақ сенгенмін.

— Ойпырмай, Буратай-ай... Осы сенің қыршаңқы тілің-ай, — деді әжем ештеңеге түсінбеген жанның кейпімен. Біз етігімізді босағаға тастап, пеш жанына өттік. Бураның үйінің өзге үйлерден ерекшелігі — бұл үйдің төрінде текемет, көрпешелер төселіп, жастықтар дома-ланып жатпайды.

Бұл үйдің төріне қалың қамыс төселген. Біздің үйден былтыр алған көне алашаны әжем екі қабаттап пеш түбіне ғана салған. Бура екеуі сол жерде отырып ас ішеді. Пешке жылынады. Киінеді... сосын әжемнің түнемеге жатар жері... Бура екеуміз сол көне алашаның үстіне қатар отырдық.

Бура ондық шамға арқасын берді. Ондағысы күні бойғы жылағанымды әжем көзімнен біліп қоймасын дегендегісі болар.

— Әже, қарнымыз ашты, — деді Бура отыра берген бойда...

— Е, Найзабектің үйі ештеңе бермеді ме? — деп әуелі әжем Бураның әлгіндей қисық сөзіне жауап берді.

— Бермеді.

— Көже пісіріп едім, суи қоймаған болар, — деп, әжем бүгілген белін әзер тіктеп орнынан тұрды да, пештің ар жағынан бір табақ көжені көтеріп әкеліп ортамызға қойды. Бура екеуміз көжеге ашқарақтана кірісіп кеттік. Тіпті артық ауыз сөзге де құлқымыз болған жоқ. Тек ішіне ел қонған сәтте барып, Бура:

— Әже, бізге төсек салшы, — деді әбден шаршаған адамның қалпымен, өзі көне алашаның бір шетіне жантайып жатып. Әжем қарсы сөз айтқан жоқ. Тағы да бүгілген белін әзер жазып, еденге төсеген қамыстарды сытырлата басып төрге беттеді де, сандықтың үстінен көрпе-жастықтар алып, екеумізге қатар төсек салды. Көже ішіп болған соң-ақ Бура екеуміз жату ыңғайымен қамысты сытырлатып төрге шығып, шешіне бастадық.

Буранікіне бұл бірінші рет қонуым емес. Талай рет-ақ қонып, үйге таңертең қайтқанмын. Біз төсекке жатқан соң әжем еңкеңдеп барып ондық шамның пілігін басты. Пештің шоғын тағы бір аударыстырды... Сосын бізге қарап тұрып:

— Мен Томпақжанның осында жатқанын әке-шешесіне айтып, бір ауық ұршық иіріп, әңгімелесіп қайтайын, — деді. Бура үндеген жоқ. Одан жауап күтіп әуре болған әжем де жоқ. Босаға жақта кәлөштерін аяғымен түрткілеп киіп жатып: — Сендер баласыңдар ғой... Қазір-ақ ұйқтап

қаласыңдар... Маған таң ата ма? Екі көзім бақырайып сарыжамбас болып босқа жатқанша... — деді күбірлей сөйлеп. Ақыры әжем ұршығы мен бір шүйке жүнін ұстаған күйі шығып кетті. Менің бір уайымым — әжем үйден шығысымен Бура жолдағыдай тағы да жылай ма, жыласа тағы не деп жұбатамын деп ойлап, солай күтініп жаттым. Бірақ Бура жыламады. Жылаған былай тұрсын, тіпті сөйлеген де жоқ. Тек әжем шығысымен маған қарай бір аунап жатты да, мені өзіне қарай тартып, мойнымнан құшақтап алды. Менде үн жоқ. Бура мойнымнан құшақтай алған кезде, ет бауырым елжіреп, қайта өзімнің жылағым келгендей болды ма, қалай...

...Сол құшақтасқан қалпымызда біз ұйықтап қалыппыз. Әжемнің де түннің қай уағында оралғанын білмейміз.

* * *

Таңертең біз ұйқыдан оянғанда, әжем самаурын қойып, сыртта жүр екен. Үй іші әлі жыли қоймапты. Бірақ пеште гүрілдеп от жанып жатыр. Бура екеуміз төсектен тұрған бойда пеш түбіне келіп жайғастық. «Күйіктен» ұтып алып келген сүйектің басын Бура жатарда пештің астына тастай салған. Енді қарасақ, сол сүйектің бүкіл қар-мұзы еріп, жалаңаштанып қалыпты. Мына қалпында өзі көзге соншалық сүйкімді көрінердей де нәрсе емес. Қайта кеше тәп-тәуір мүлік боп көрініп еді. Ал қазір-р... Дәлірек айтса... кәдімгі ит мүжіп тастаған неше жылғы кемік сүйек...

— Осыған бола сонша таласып-шабылып, күні бойы жүрдік-ау, — деп, мен пештің астында жатқан сүйектің басын қомсынып, аяғыммен түрттім. Бура да сүйекке көз салып, аз-кем үн-түнсіз отырды да:

— Ол жаман сүйек болғанымен, сол сүйекте ауыл намысы, мына біздің ар-ұятымыз жатыр ғой, — деді ақырын ғана. Сосын әрегіректе жатқан тағы бір сиыр сүйегінің басын шығарды. — Мынаны былтырғы қыста Мәжікен екеуміз ұтып алып қайтқанбыз. Ол жолы да «Күйіктің» балалары бізді оп-оңай жібере салған жоқ. Терімізді сыпырып алды... Мен ойланып қалдым. Әлгінде ғана көзге қораш көрінген сүйектер енді үлкен бәсекелерден ұтып алған алтын жамбыларға ұсап кетті. Ал Бура болса...

Мен осы сәтте Бураның жүзіне еріксіз бұрылғам... Бура-а... Ол нағыз газеттерге жазылып жүрген олимпиадалық ойындардың чемпионынан бірде-бір кем емес еді. Қайта, бәлкім, артық...Осы кезде қожылдай қайнаған самаурынды көтеріп үйге әжем кірді.

— Е, тұрдыңдар ма? Жуынып-шайыныңдар! Құманға су жылытып қойдым. Біз тұрып, жуына бастадық.

— Екеуің құшақтасқан күйі тырайып осынша жаттыңдар ғой, — деді әжем, біздің солай жатқанымызды қуаныш еткендей әрі бізді сөзге тартқысы келіп. Сүртініп болған соң Бура екеуміз көне алашаның үстіне жайылған дастарқанның жиегіне қатар жайғасып, шай ішуге кірістік.

— Кеше Томпақ екеуміз «Күйікке» барып, доп-таяқ ойнап қайттық, — деді Бура, әжесіне кешегі айта салған өтірігін жуып-шайғысы келгендей.

— Бәсе... өзім де бұлар ұзап кетті-ау, шамасы, — деп ойлап едім. — Найзабектің қызымен қуыршақ ойнадық деп... Буратай-ай, сен де қайдағы жоқты айтасың-ау... Әжем тістері опырайып күлген болды. Бірақ Бура одан әрі үндеместен шайын іше берді.Әжем болса шолақ әңгімеге айызы қанбайтын адам.

— «Күйікте» той бар деп еді... Кімдерді көрдіңдер? Қарындарың ашып қалған жоқ па? — деп, әңгімені жағалатуын жағалатып еді... Бура үндемей қойды.«Мәзгүлмен арадағы әңгімені айтамын ба, әлде қайтемін» деп мен де кәдімгідей жалтақтап отыр едім, енді соның реті өз-өзінен келе қалғандай болды.Кешегі Мәзгүлдің әжеме айтқан сәлемі мойныма қарыз болмасын деп, әрі ол кісінің әңгімені тінтіп іздеп, таппай отырған халін аяп:

— Мәзгүлді көрдік, әже. Сізге сәлем айтты, — дедім мен. Осылай дедім де, босағада ілулі тұрған күпәйкемнің қалтасындағы қос уыстай кәмпитті әкеліп, әжемнің алдына төктім.

— Сізге беріп жіберген сәлемдемесі...

— А, құдай... Не дейді?! Көрдіңдер ме? Аман-есен жүр ме екен, әйтеуір... Өңі жүдеу емес пе екен өзінің?

— Жоқ, жүдеу емес... Сізді... бәріңізді сұрады.

— Жүдеу болса, сыбағасын апарып, барып қайтайын деп пе едіңіз, — деді, Бура әжемнің Мәзгүлге өзеурей қалғанын жақтырмай.

— Сыбағасын апарсам, мені үйіне кіргізбес дейсің бе? Буратай-ай... Ол не дегенің?.. — дей беріп, әжем жылап қалды. — Мәзгүл менің маңдайыма сыймай кетті емес пе?! Мәзгүл деген қандай еді?! Мәзгүлді Шойынжан келін етіп түсіргенде мен мақтаныштан талтақтап жүре алмай қалғанмын. Сұраңдар... Осы ауылдың бәрі де біледі. Сонымды көргендердің бәрі бірдей өлген жоқ. Мәзгүлге өкпем не? Шойындай баламды жалмаған соғысқа айтамын да қарғысымды... Жас қой... азғырғанға да ерген шығар... Көнген шығар... Қайтейін?! Болмаса Бурадай баласы бар әйелге байдың керегі не?! Әжем осы кезде Мәзгүл беріп жіберген кәмпиттің біреуінің қағазын аршып, аузына сала берді де, қолындағы кеседегі шайы шайқалған күйі кәдімгідей ағыл-тегіл болды. Әжеме қосылып жылағым келіп, менің де көңілім босады. Әжесінің жылап-сықтап, осынша ақтарылғанына намыс қылғандай Бура шытынап:

— Сәл нәрсеге сықсыңдап жылай беретініңіз не, осы? — деп қалды.

— Ал жыламайын!.. Қойдым, Буратай! Әшейін... Мәзгүлдің беріп жіберген кәмпитінің дәмін алып отырып көңілім босап кеткені... Оның үстіне Мәзгүл сәлем айтты деген сөз... Мәзгүлжан сәлем айтады ғой. Неге айтпасын... Құдай куә... Жұрт куә... ене боп бетіне келген кезім болған жоқ. Осы үйге кете-кеткенше өзі би, өзі қожа болды. Шойынжан да елге тентек болғанымен, Мәзгүлге жұмсақ-тын.

— Қойыңызшы, әже! — деді осы кезде Бура дауыстап жіберіп.

— Ал қойдым-м... Қойдым, Буратай... Әжем түгіл, мен де ішіп отырған шайымды іркіп қалдым. Бураның ісіне таң қалдым. Тыңдағысы келіп отырып тыңдамайтын, жегісі келіп тұрып жемейтін, айтқысы келіп, айтпайтын мінез де қызық-ау. Мына Бура сол... Мәселен, кеше Мәзгүлдің қолынан кәмпитті алмай тұрып, кәмпитке деген ықыласын жалт еткен көзқарасынан байқап қалғанмын. Енді, міне, Шойын көкем туралы да, Мәзгүл туралы да тыңдағысы келіп отыр. Тыңдағысы келіп отырғанын мен оның жүзінен, көзінен айнытпай танып отырмын. Сөйтіп отырып тыңдамады. Әжемді біржола басып тастады. Ал бұған не дерсің?!.

Мен бұрын да байқап жүргеніммен, дәл осы сәтте әбден таныған Бураның осы мінезіне таңданып, оның жүзіне бір ауық үнсіз қарап отырдым. Одан әрі шай үнсіз ішілді де, әжем ғана қанша рет қойдым деп уәде бергенімен, өзін-өзі ірке алмағандай, жаулығының ұшымен көзін, мұрнын сүртіп отырды.

* * *

Қысқы демалысымыз бітіп, біз мектепке оралдық. Көзәйнек әкелуге кеткен Бадырақ қаладан әлі қайтқан жоқ. Сондықтан Найзабек ағайды мектепке тағы да Қыздаркүл жетелеп келді. Жол-жөнекей ағай тайып жығылып, сонысына ренжіп: «Сен жөнді жерден жүрмедің», — деп, мектеп табалдырығынан аттағанша ол қызын кінәлап, ұрсып кірді. Класқа кірген соң да қызына тағы да ұрса сөйлеп, пешке от жаққызды. Бұрын болса: «Қыз баланы жұмсау мәдениетсіздік болады. Мына Европа деген жерде солай», — деп, саусағымен Европа жақты бір сілтеп қойып (Найзабе ағайдың саусағына сенсек, Европа деген жерің «Күйіктің» ол жақ-бұл жағы ғана секілді), Бурамен екеумізді немесе Мәжікенді жұмсаушы еді. Ендігі жерде бізге ондай жауапты істі тапсыруға сенбейтін секілді.

Қыздаркүл пешке от жаққаннан кейін де, пәлен күннен бері от көрмей мұздап қалған класс іші бірден жыли қойған жоқ. Найзабек ағай пальтосының жағасын көтеріп алып, тақта алдында әрлі-берлі жүрді де, біз сол кісіге қарап отырдық. Дәл сол сәтте ол кісі класс ішінің жыли қоймағандығына ренжіді ме, әлде жолда құлап қалғандығына, болмаса көзәйнек әкелуге кеткен Бадырақтың хабар-ошарсыз кеткеніне мұңайды ма, әйтеуір кәдімгідей қабағы кіржиіп, бір ауыр ойға түсіп кетті.

Содан бір кезде өзін-өзі зорлағандай болып, әлгі ауыр ойдан құтылды да:

— Балалар, бірінші сабақ болмайды. Оның орнына «Біз демалысты қалай өткіздік?» деген тақырыпта әңгіме өткіземіз. Бұл өзі программамызда бар нәрсе, — деді. Бөстекі әңгімені кім жек көрсін? Бәріміз елеңдесіп, әңгімеге оңтайланып отырдық. Бірақ Найзабек ағайдың ересек балалармен жұмысы болған жоқ. Әңгімені төменгі класс оқушыларымен өткізіп жатты.

Төменгі класс оқушылары ауыз тұшытып не айта қойсын? Сырғанақ тепкендерін, өрістен мал қайырып келгендерін айтты. Бірлі-жарымы жақын маңдағы жегжаттарына қыдырып барып қайтқандарын ежіктеп баяндады.

Оларға Найзабек ағай: «Кітап оқымағансыңдар, балалар. Өткен сабақты қайталау, әдеби кітап оқу деген атымен болмапты. Қыдыру-у... Сырғана-ақ-қ деген не?Жарайды, өрістен мал қайыру дегенге келісуге болады,

Өйткені ол ата-аналарға көмектесуге жатады», — деп, балалардың жауаптарына қанағаттанбағандығын білдіріп жатты. Содан кезек Белбармақовқа жеткен кезде, ол демалыс кезінде не істегендігін әңгімелемес бұрын, жаңадан киіп келген түлкі тымағын Найзабек ағайға апарып ұстата қойды.

— Бұл не? — деді Найзабек ағай қолындағы тымаққа шошына қарап.

— Ана жолы айтқан түлкінің терісінен тігілген тымақ қой.

— Солай ма? Қане, көрелік! Сен тіпті қызылдығын көйлектің түсімен бірдей деп шатып едің-ау... — деді де, ағай терезенің жанына жақындап барып, түлкі тымақты дәл көзінің алдына тақап олай-бұлай аударыстырып көре бастады. Түлкі, Белбармақов айтқандай, көйлектің түсіндей қып-қызыл бола қоймаса да, мақтарлықтай-ақ еді. Соны Найзабек ағай да байқады ғой деймін, әуелде тымақты қалай болса солай аударыстырып, көзін қыдырта қарап тұрды да, сәлден соң абайлап аударып, жіті қарай бастады.Түлкінің қып-қызыл жонынан тігілген екі құлақшасын саусақтарымен тіпті ұзақ сипады... Осындай түлкі ұстағанын Белбармақовтың әкесінен қызғанды ғой деймін, түсі де өзгеріп сала берді. Осы кезде Белбармақов партасының қақпағын сарт-сұрт ашып:

— Ағай, енді айта берейін бе? — деді.

— Нені айтасың?

Найзабек ағай енді оған жаратпаған пішінмен бұрылды.

— Көкем екеуміздің мына түлкіден де қызыл, тағы бір түлкіні демалыс кезінде қалай ұстағанымызды...

— Мынадан да қызыл ма? — деді Найзабек ағай Белбармақовқа сеніңкіремегендей.

— Қып-қызыл... Мынау оның жанында түк те емес. Өтірік айтсам, бүгін түннен шықпай қалайын... Шыға қалсам, таба нанға тісім өтпей қалсын, — деп Белбармақов үйреншікті қарғысын шұбыртты да жіберді.Балалар біраз күлісіп алды. Бірақ Найзабек ағай күлген жоқ. Қайта жүзі сұрлана түскендей болды да, Белбармақовқа бұрылды.

— Сонда қып-қызыл түлкінің бәрі қайдан келген?

— Айттым ғой, ағай, сізге... Таудан ауып келген деп... Көкем солай деді.

Найзабек ағай әлденеге қатты ренжіген адамның кейпімен Белбармақовқа қарай асығыс жүре берді де, тымақты оған ұстата салып, өзі әрі өтіп кетті.

— Айтайын ба, ағай?.. — деді Белбармақов тағы да құлшына түсіп.

— Жоқ! Айтпай-ақ қой...

Найзабек ағай оған бұрылмаған күйі кластың бұрышына дейін жүріп барды да, бұрылып, терезеге қарай қайта жүріп келе жатып:

— Өңшең қып-қызыл түлкілер «Бөрліге» келу үшінменің көзәйнегімнің жоғалуына қарап жүр екен де, — деді күңкілдей сөйлеп.

— Ағай, айтайын ба? — деді тағы да Белбармақов.

— Айтпайсың! Айтпайсың дедім ғой мен саған. Айтқызбаймын. Отыр!

Сонша жекіріп сөйлеген Найзабек ағайдың бұл кезде түсі кәдімгідей бұзылып кетті.

Белбармақов ештеңеге де түсінбегендей, жан-жағына жалтақтай қараған күйі орнына отырды.

— Ал енді сабақ өтеміз, — деді ағай бір кезде, оқыс шешімге келіп,үстеліне отыра беріп.

— Бірінші класс, сендер терезенің суретін салыңдар. Сендерге сурет сабағы. Екінші класс, сендер ән-күй... Бірақ әнді далаға шығып кезектесіп, отын бұтай жүріп айтыңдар. Үшінші класқа орыс тілі... Яғни сендермен біраз орысшаласамыз. Қазір...

— Ал, төртінші класс, — деп, ең соңынан ағай бізге бұрылды. — Сендер математикадан бұрынғы келген жерімізден бастап екі есеп шығарыңдар. Бірінші шығарған — бес, екінші шығарған балаға төрт... Сосынғыларына үш қойылады, бастаңдар!Найзабек ағай бізге тағы бірдеңе айтуға оқтала бергенде, Белмармақов:

— Ағай, дала суық қой... Осында отырып айтайықшы өлеңді... — дегені.

— Сендер шуылдап өлең айтсаңдар. Сонда мына кластың іші не болады? Айда, шығыңдар!.. Екінші кластың балалары топырласып сыртқа шыға бастады. Бірақ Белбармақов шығар емес.

— Ағай, мен бірінші класпен бірге терезенің суретін салайыншы.

— Сен немене, бірінші класқа түскің келіп тұр ма? Керек болса, біріншіге қазір түсірейін.Осылай деп Найзабек ағай журналын қолына ала бергенде, Белбармақовтың зәресі ұшып кетті.

— Ағай, шығамын қазір... Дала суық болса... бола берсін. Ән саламыз, отын да бұтаймыз, — деді де тымағын ала салып, апыр-топыр есікке қарай айдай беріп, дәл табалдырықтың аузында есікті жартылай ашып тұрып, тағы да бұрылды.

— Оқушыларға ағай болайын ба?

— Жарайды. Болсаң — бол-л... Жапшы есікті! Белмармақов есікті тарс жауып шығып кетті де, Найзабек ағай, «мына бәледен әзер құтылдым-ау» деген кісіше, еркін демалып, үшінші класс оқушыларына қарай бұрылды.

— Ал енді сендермен біраз орысшаласып алайық. Өздерің орысшаны ұмытып қалған жоқсыңдар ма?

— Жоқ.

— Ұмытқан жоқпыз, ағай, — деп, үшінші кластың балалары шуылдасып кетті. Содан Найзабек ағай «Соғыстан үйреніп қайттым» дейтін шобыр орысшаларын енді бастай бергенде, есік ашылып, ішке Бадырақ кіріп келгені.Бәріміз бұрылып Бадыраққа қарадық. Қолын байлап, иығына асып жүретін келіншегінің қыз күнінде тартқан қызыл орамалын тастапты. Шамасы, қолы жазылған болуы керек. Біз есік жаққа қарай бұрылып кеткен соң, ағай келіп тұрған тағы да Белбармақов деп ойлады ма:

— Әй, мен саған көзіме көрінбей құры дедім емес пе? — деді ашудан түтігіп сөйлеп. Сәлден соң келіп тұрғанның Белбармақовтан гөрі ересектеу екенін аңғарды ма:

— Мәжікенбісің, әй, — деді даусын бұрынғыдан жұмсартыңқырап. — Шырағым-ай, осындай әдетті қайдан шығардыңдар? Мұғалімді, мына класты сыйлау керек қой...Класқа кірерін кірсе де, Бадырақ Найзабек ағайға бір, бізге бір қарап, не істерін, не дерін білмегендей алақтап біраз тұрды да:

— Найзеке, мен ғой... — деп, тақтаға қарай жақындай берді.

— Менің кім, әй? Орныңда тұрып-ақ айта берсейші. Ойпырмой, шырақтарым-ай, қойша өріп кеттіңдер ғой. Сен осы Бурамысың?

Найзабек ағай әлденеден қорғанғандай, қолдарын ербеңдетіп орнынан көтерілді.

— Мен ғой, Найзеке, Бадырақ.

— Бадырақ?!

— Ия, мен.

— Сен қайдан жүрсің? Ә,ия, келдің бе, әйтеуір. Айналайын-ау, сенің жолыңа қарап-ақ көзім талды ғой. Аманбысың өзің, әйтеуір?

— Аманмын ғой...

— Ал, енді осы уақытқа дейін қайда жүрсің?

— Найзеке-ау, қалаға барып қайту оңай ма?

— Оңай деп отырғаным жоқ қой. Бірақ түйемен жүрген кісінің де екі барып, екі қайтатын кезі болды ғой. Қойшы енді, көзәйнекті әкелдің бе?

— Әкелдім.

Бадырақ ішкі қалтасынан газетке оралған әлдебір нәрсені алып берді де, Найзабек оның сыртқы орауын лақтырып тастап, асығыс көзәйнекті кие бастады. Көзәйнекті кие бастаған кезде жүзінде соншалық бір, «жеттім бе? жетпедім бе?» дегендей, ерекше қуаныштың ізі де болды. Ол көзәйнекті киіп бәрімізге бір-бір көз салды. Класс ішіне қарады. Терезеге қарай бұрылып, көзін сыртқа тікті. Ағайымызға ілесіп біз де сыртқа қарадық. Ағайдың жүзіндегі қуаныш белгісі бірте-бірте сейіле бастады. Шекесі тырысып тұрып тағы да бізге қайтадан бір-бір қарап өтіп:

— Айналайын-ау, мына көзәйнегің қандай өзі? — деді Бадыраққа. — Ресеп бойынша алдың ба?

— Соныңызды, Найзеке, жоғалтып алып...

— Жоғалтқаны несі?

— Сол... Байқамай махорка орап жіберіппін. Найзабек ағай көзіндегі көзәйнегін жұлып алып, енді Бадыраққа көзәйнексіз қарады.

— Айналайын-ау, мен саған кісі деп іс тапсырдым ғой. Өзімнің ет жақын туысқаным әрі шәкіртім деп сендім ғой... Махоркаң не? Мен мұнда көзсіз қалып, кәріп халде сенің жолыңды күтіп отырмын... Ал сен...

— Найзеке, енді айыптылау боп... Сөйтіп...Бадырақ тақта алдында сабақ білмей тұрған оқушыдай басын сипалай берді де:

— Осының өзін әзер алдым, Найзеке... қағазсыз бермейді екен ғой өздері. Содан араға кісі салып. Ол кісісін салмас бұрын рістіранға апарып, — деді өзін-өзі ақтағысы келгендей.Найзабек ағай енді не істерін білмегендей түнерген қалпы бір сәт үн-түнсіз тұрды да, кенет көзәйнекті қайта киіп, класс ішін, бізді бір жағалап өтіп, терезеден сыртқа қарады. Ағайға ілесіп біз де терезеден сыртқа қарадық. Біздің ынта-ойымыз бір бөлек.Мәселен, мен «Найзабек ағайдың мына көзәйнегімен біз қандай боп көрінеміз» дегенді ойлаймын. Сосын: «Ағайымыз Бадыраққа неістер екен енді?» — деп тағы да мазасызданамын. Мазасызданбаймын-ау, «немен тынса да, тезірек тынса екен» деп бір түрлі асыға, қуана күтетін секілдімін.

— Өй, сенің ісің бар болсын, найсап! — деп бір кезде Найзабек ағай көзәйнегін қайта жұлып алды көзінен.

— Найсап! Ниетбайдың жаман көзәйнегі құрлы да көрмейді мынауың!

Сол күйі көзәйнекті үстелге атып ұратындай-ақ екпіні бар еді. Бірақ ағай оны атып ұрған жоқ. Сонша екпінмен сілтегенімен, үстелге қояр жерде, «Жаман да болса керек болып жүрер-ау» дегендей, абайлап, тық етікізіп қана тастай салды. Бадырақ сабақ білмей қалған баладай, тақта алдында басын сипап әлі тұр.

— Ал қалған ақша қайда? — деді Найзабек енді оған тыжырына қарап тұрып.

— Найзеке, ақшасы-ы несі? Бір жолдас жігіт кездесіп... Содан әйтеуір қарыз алып... Әзер дегенде осы...

— Сонда сонша ақшаны мына көзәйнекті сатып алуға құрттың ба? — Найзабек ағай үстелде жатқан көзәйнекті жұлып аламын дей бергенде саусағы шалқасынан жатқан көзәйнектің бір құлақшасына тиіп, көзәйнек жерге шиіріліп ұшып түскені.. Найзабек ағай енді асып-сасып жерге еңкейді. Ағайға ілесіп орнымыздан атып-атып тұрып, біз де еңкейіп жатырмыз.

Мұғалімнің көзі бір әйнегі сынып, екінші әйнегі сынбай түскен көзәйнекті бірден көре алған жоқ. Еденге созған оң қолының саусақтары басқа бір тұсты сипалап жүрді де, ақыры бір кезде тапты. Тапты дегеннен гөрі мұғалімнің қолы көзәйнекке тиіп кетті деу ыңғайлы сияқты. Өйткені көзәйнекті тапқан оның көзі емес, қолы болатын. Көзәйнекті ұстай алған ағай, бір көзінің әйнегінің жоқ екенін сипап білген бойда-ақ түсі бұзылып кетті. Орнынан тұрып барып қызы алып берген, ортасынан қақ бөлінген дөңгелек әйнекті ұстай бергендегі халі тіпті аянышты еді. Әлгінде ғана Бадырақты тапап кетердей болып тұрған кісі енді жылап жіберердей күйде тұр.

Сөйтіп тұрып та ол Бадырақты ұмытпапты. Оған соншалықты жиіркенішпен бұрылып тұрып: «Шық қане!» — деді шаңқ ете қалып.

Бадырақ өзін әлі де ақтағысы келгендей: «Найзеке-ау, енді», — дей беріп еді... Ағай тағы да шаңқ етіп: «Шық деймін, найсап!» — деді. Мұғалімнің бұл жолғы даусының қатты шыққаны соншалық, биыл ғана ақталған класс іші жаңғырығып кетті.

Бадырақ басын төмен салып, есікке қарай беттеді. Найзабек ағай оған жиіркенгендей қараған күйі есікке дейін ұзатып салды да, үстелге сылқ отыра кетті. Көзәйнек ұстаған сол қолының саусақтары дірілдеп кеткендей болды. Кәдімгідей дірілдеді. Оны біз саусақтардың әлсіз қозғалғанынан ғана емес, үстелге қайтып қоя берген көзәйнектің дығыр-р-р деп қалтырауынан да сездік. Класс іші тым-тырыс. Оқушылар бірдеңе деп сөйлеп, әлде бірдеңемен айналысу түгіл, дәл қазір еркін демалуға да батылдары жетпейтіндей. Осы бір тыныштықты кенет есіктің оқыс ашылуы бұзды. Белбармақов екен. Басын есіктен жартылай сұғып, тісі-тісіне тимей қалшылдап тұрып: «Ағай, барлық әнді айтып болдық. Отынды да көп бұтадық. Енді класқа кіруге бола ма?» — деді.Найзабек ағай Белбармақовқа не деп жауап беруді бірден шеше алмағандай аз-кем іркіліп барып:

— Жарайды, кіріңдер, — деді сондай бір жасқаншақ, жуас үнмен. Әлгінде Бадыраққа айқайлаған ерен дауыстың жұрнағы да қалмаған. Қуанып кеткен Белбармақов аржағына:

— Кіріңдер... ағай кірсін деп жатыр-р... — деді де, алдымен өзі ішке ұмтылды. Өзгелері де топталып есік аузында тұр екен, бәрі топырласып бірінен соң бірі кіріп жатты. Өзгелері әлі тым-тырыс. Тек өткен жайлардан бейхабар екінші кластың оқушылары ғана салдыр-гүлдір, тасыр-тұсыр етіп жайғасып жатыр. Тістері тістеріне тимей қалтырап-дірілдеп жүріп, біріне-бірі сөйлеп жүр. Найзабек ағайдың қазіргі отырысында үміті үзіліп, жолы кесілген адамның кейпі бар еді. Мұғаліміміздің халінің аяныштылығы сондай, «Осы кісі бұдан әрі не істер екен? Сабақ өте ме, жоқ па? Тіпті мұғалімдікті де тастаса, енді тастайтын шығар-ау» деген ойлар мазалап отырды мені. Мұғалімнің өзі де тап қазір «ендігі жерде күнім не болады. Тіршілігім не болады? Мына балаларды тап қазір таратып жіберемін бе, әлде қайтемін?» дегенді ойлап отырғандай еді... Сынған көзәйнек иесіз қалғандай, үстелдің шетінде тұр. Онымен енді ешкімнің де жұмысы болған жоқ. Найзабек ағай ғана емес, бүкіл класс дағдарып отырған осы бір сәтте кенет Бура партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнынан тұрды. Орнынан тұрғанымен қоймай, аяғын солдатша сарт-сұрт басып парталардың аралығымен мұғалімге қарай кетіп бара жатты.

— Бұл қайсың тағы да... Айналайын, отыршы орныңа... Мәжікенбісің... Әлде Томпақ... Тағы қайсың? Тым болмаса сендер мені кісі ретінде аясаңдар етті, — деді Найзабек ағай жыламсырай сөйлеп.Тіпті сол бетінде жылап жіберер ме екен деп те ойлап едік, әйтеуір жыламай өзін-өзі іркіп қалды.Жанына тақап барып қалған Бураны танып:

—Бурамысың? Е, сен екенсің ғой. Айналайын-ау, мен сені шақырғаным жоқ қой, — деді әлденеден қауіптенгендей.

Бура оның сөздерін құлағына да ілмей, үстел жанына барды да, ішкі қалтасына қолын сұғып, әлденені суырып алып, Найзабек ағайдың дәл алдына тық еткізіп қойды.

— Буражан-ау, тағы не істегелі тұрсың? — деді Найзабек ағай әлгі тық еткен нәрсеге соншалық шошына қарап тұрып. Партамызды сарт-сұрт еткізіп орнымыздан үдере көтеріліп, әлгі нәрсеге ағаймен бірге біз де ентелесе қарадық. Көзәйнек! Баяғы ағайымыздың жоғалып кеткен көзәйнегі... Найзабек ағайдың өзі де әлгі нәрсенің көзәйнегі екенін байқап, тағы айрылып қалатын адамша, шап беріп ұстай алған сәтте жүзі бір түрлі кісі күлерліктей еді. Ал көзәйнекті киіп алғанда әлгінде ғана кірбиіп отырған қабағы жадырап, көздері жайнап кетті. Өзінің көзәйнегімен класты бір қыдырып өтіп, бізге асығыс, жол-жөнекей қарап өтті де, ағай терезеден сыртқа қарады. Ағаймен ілесіп, терезеден сыртқа біз де қарадық.

Терезеден сыртқа қарап тұрған сәтте Найзабек ағай бізге сондай бақытты, армансыз адамдай болып көрінді. Тіпті оның ендігі бақытында шек жоқ секілді. Сосын ол класқа қайта бұрылып, бізге күлімсіреген қалпы бір-бір қарап алды. Ағайға ілесіп біз де күлімсіредік.Бізге ұзақ қарап, түгендеп алған соң, міз бақпаған қалпы бедірейіп үн-түнсіз тұрған Бураға бұрылып: «Ә, сен-н... Шойынов, Шойынов... отыр-р», — деді оқыс сасқалақтап. Бура бұрылды да, аяғын солдатша сарт-сұрт басып, парта аралықтарымен өз орнына қарай беттеді. Найзабек ағай «отыр-р» деген сөзді сасқалақтап әрі жылы айтқанымен, партасына беттеп бара жатқан Бураның соңынан бір түрлі суықтау қарап тұрғандай әсер етті маған.

Бура жайғасып болған соң барып, мұғалім көзін аударып әкетіп кластағы оқушыларға тағы да жағалай қарап алды да: «Ал енді сабақ бастаймыз», — деді тың үнмен. Оның сөйлеу мәнерінің тың болып естілуі біздің Найзабек ағайдың көзәйнексіз қалған кездегі мүсәпір халі мен жасқаншақ үніне үйреніп кетуімізден еді. Болмаса естіп отырғанымыз Найзабек ағайдың сол баз баяғы даусы болатын. Ол көзәйнегін кигелі бергі көзқарасы, қимылы, үні арқылы уақытша жоғалтып алған әдет-мінездерін қайтажинастырып жатқандай әсер етті бізге. Ендігі көзқарасында баяғысындай өктемдік те пайда болды.

Ағайдың көзәйнексіз кезіндегі бостандыққа үйреніп қалған Мәжікен Қыздаркүлдің алдынан әлдебір дәптерді алуға еңкейе бергені сол еді...

— Отыр-р, тынышталып! — деген Найзабек ағайдың үні саңқ ете қалды. Мәжікен түгіл, біз де селк ете қалдық. Бұл — тіпті айна қатесіз ағайдың бұрынғы даусы.

— «Біз демалысты қалай өткіздік?» деген тақырыптағы әңгімемізді ертең жалғастырамыз. Бәріңді түгел тыңдаймын, — деді ағай қаламсабымен үстелді тықылдатып тұрып. — Қалғандарың бізді тыңдамас деп ойламаңдар. Өйткені не стегендеріңді түгел білемін. Өз ауылын қойып, өзге ауылдың балаларымен доп-таяқ ойнап, аяғын мертіктіріп, киімдерін жыртып кеткендер де бар араларыңда... Оларды да тыңдаймыз.

Менің ішім қылп ете қалды. Ептеп бұрылып Бураға қарап едім, ол безірейген қалпы ағайдан көзін алмай отыр екен.

Найзабек ағай енді Белбармақовқа бұрылды.

— Соңғы кезде сенің тілің тықылдап кетті ғой осы... Түлкі дейсің бе-ау... Әнді класта айтамын дейсің бе-ау... Белмармақов «бұл ағайға мен не жазып едім» дегендей аңқиып отыр. Мұғалім «Жарайды, сенің шаруаң оңай ғой» дегендей, көзін одан тайдырып әкетіп, жол-жөнекей бәрімізге бір-бір соғып өтті де, Бураға барып тоқтады. Бураға тоқтаған бойда-ақ мұғалімнің көзәйнектің ар жағындағы көздері ежірейіп кетті.

— Сенің ғана қолыңнан келер іс екенін ішім біліп еді... Найзабек ағайдың даусы тым қатқыл еді.Бура жауап орнына ескі партасын салдыр-гүлдір еткізіп орнынан тұрды. Бурадан мұны күтпесе керек, ағай аз-кем кібіртіктеп қалды.

— Мен саған орныңнан тұр дегенім жоқ қой.

— Тұр демесеңіз, маған қарап сөйледіңіз ғой...

Бура мұғалімнің көзіне көзін қадап осылай деді.

Бұл сөзімен өзінің ұмытыла бастаған қылығын есіне сап тұрғанын сезген мұғалім Бураға қарай бір-екі аттап жақындап келді де:

— Сен өзің кіммен сөйлесіп тұрғаныңды білесің бе? — деді, Бураны қалайда жасқап алғысы келгендей, зіп-зілдей етіп сөйлеп.

— Неге білмеймін...

Бура тіпті де ыққан жоқ. Қайта әбден қасарысып алған сірі мінез танытып, от шашқан көздерімен оқытушыға тесіле қарады. Осы тұрысында ол неден де болса тайынбайтындай.

Бүкіл класпен бірге мен де Найзабек ағай мен Бураға кезек-кезек қарап отырдым. Бұл арбасудың немен тынарын күттім. Найзабекті састырғаны да бүкіл кластың осылай аңтарыла қарап отырғандығы болуы керек.

Әрі-сәрі күйде біраз тұрды. Осы тұрысында оның басында неше түрлі ой болып жатқандығы айдан анық еді. Сол ойлардың ең негізгісі «Бұл итке не істесем екен?.. Қол жұмсасам... мына тұрысында өзіме ұмтылып жүре ме? Ұмтыла қалса абыройымды төгеді-ау. Бәлкім, көзәйнегімді сындырып...» деген қауіптер сияқты. Ақыры мұғалім өзі ойлаған іске тәуекел ете алмаған күйде бір қызарып, бір бозарып тұрып:

— Отыр-р, — деді күмілжіген үнмен.

Сөйтіп Найзабек ағай сынды... Бура оны сындырды...

«Бөрлі» бастауыш мектебіні тарихындағы, мұғалім Найзабек Баймұратовтың өмірбаянындағы бұл елеулі оқиға еді. Өйткені бұған дейін оны сындырмақ түгіл... бетіне қарсы келген де оқушы болған емес. Сондай біреудің болғандығын мен естіген де, көрген де емеспін.

...Партасын салдыр еткізіп Бура орнына отырған соң, балалар алдарына қарап, дұрысталып жатты. Мен ғана Бураға бұрылған қалпымда отырып қалдым. Оның от шашқан көзіне, өртке түсуге де пейіл түнерген жүзіне соншалық қызығып қарағаным бір... Сөйтіп отырып ішімнен «Қайран, Шойын көкемнің көзі!.. Жұрқабай атамның шөбересі!.. Жан дегендегі жақын туысым... Қияметке дейін қиыспас досым менің!» дедім елжіреп отырып. Осы бір туысқандық сезім менің көңілімді босатып та жіберді. Алдыма қарай бұрыла бергенімде көзімнен жас ыршып кетті.

Найзабек ағай да мені күндік бағып-ақ отыр екен. «Сынсам Бурадан сындым, өзгеңнен сынған жоқпын ғой» деген ыңғаймен: «Әй, саған не болды?» — деді қатқылдау әрі кекесінді үнмен. Мен өзімше Бураға ұқсап, партамның қақпағын тасыр-тұсыр еткізіп орнымнан атып тұрдым.

— Саған не болды? Көз жасыңды бұлайтындай. Әке-шешең тірі. Күпәйкеңнің жамауы жоқ... — Найзабек маған жеп жіберердей тесіліп тұр. Мен оның бұл сөздеріне уәж қайыра алмадым. Уәж қайыру үшін Бура болып тууым керек екенін де, Бураның өзімнен көп биік тұрғанын да мен осы сәтте мойындадым...Орнымнан түрегелген соң да көз жасым тыйылмай қойды. Көзімнен аққан жаспен бірге мұрным да босасын бір... Тап бір бұлақтың көзі ашылғандай. Қалтадан алып сүрте қоятын орамалы түспегір де қайдан болсын? Шалбардың ышқырынан амалсыз көйлектің етегін шығарып алдым да, көзімді, мұрнымды сүрттім. Найзабек ағай аң-таң. Найзабек ағай ғана емес-ау, барлық оқушылардың ауыздары ашылып отыр.Көйлегімнің етегін көтере бергенде қарнымның жалтырап кеткені өз-өзінен түсінікті. Оның үстіне көзге сүп-сүйкімді көрінетіндей, қайсыбір жетіскен қарын дейсің... Әншейінде болса, сөз жоқ, бәрі де жарыса күлер еді. Бұл жолы ешкім күлген жоқ. Тіпті езу тартқан да жан болмады. Менің кіші-гірім жеңісім осы болды! Маған күле алмады!.. Осы жеңіс мені қанағаттандырды да... Найзабек ағай:

— Отыр! — деген кезде мен Бураға ұқсап, партамның қақпағын тасыр-тұсыр еткізіп орныма отырдым.

— Пешке от жағыңдар, — деді бір кезде Найзабек ағай қатқыл дауыспен. Әрине, ол кісінің бұл сөзінен кейін біздің біреуіміз (төр-тіншідегі төртеудің) орнымыздан атып тұрып, пешке от жағу қамына кірісіп кетуіміз керек еді.

Бұл жолы класс іші тына қалды. Класс ішінің шын суып кеткенін де Найзабек ағайдың әлгі сөзінен кейін аңғарғандаймыз. Біз бір-бірімізге үрке қарағанымыз болмаса, тіпті қозғалуға батылымыз жетпегендей. Кенет партасының қақпағын сарт еткізіп ашып, сатыр-сұтыр орнынан Бураның көтерілгені. Бұл жайға біз түгілі, Найзабек ағайдың өзі де таңданып қалды. Оның таңданғанын біз шошаң етіп оқыс көтерілген иегінен, әуелі боп-боз болып кеткен өңінен байқадық. Біз Найзабек ағайға, сосын сатыр-сұтыр бұрылып-бұрылып Бураға қарадық. Бураның бізбен шаруасы да болған жоқ. Темір пештің қақпағын салдыр еткізіп ашып,үюлі жатқан дайын отындарды тыға бастады. Балалардың назарының Бураға біржола ауып кеткенін көңіліне алған Найзабек ағай:

— Қане, бері қараңдар! — деді шатынаған үнмен. Біз сатыр-сұтыр қайтадан ағайға бұрылдық.

— Немене, бұрын-соңды кісінің пешке от жаққанын көрмеп пе едіңдер? Қалың көзәйнектің ар жағынан қараған Найзабек ағайдың көздері соншалық суық еді. Класс іші жым- жырт болды.Осы тыныштыққа көңілі толғандай, Найзабек ағай енді біздің үстімізден асып Бураға қарап тұрды. Бураның әр қимылына жіті қараған оның көзінде, жүзінде «Осы бала тағы да класты түтіндетіп, тағы сондай бірдеңе ойлап тауып жүрмей ме» деген уайымның да ізі бар еді. Пештегі от гүрілдеп жана бастады. Өзге балалардан ұрланып мен екеуіне кезек-кезек қарап отырғам-ды. Пештің қақпағын тағы бір ашып, отқа жуан кесінділерді тастап-тастап жіберіп, қақпақты асығыс қайта жауып, бұрыла берген Бураның көздері кенет Найзабек ағайдың көзәйнегімен ұшырасып қалды. Әуелде суық ұшырасқан жанарлар бір-бірімен біраз тіресіп тұрды да, санасқандай, теңескендей күй аңғартып барып, екеуі екі жаққа бұрылып кетті.Бұл жай — біржола келіскендіктің де белгісі бола алмас. Бірақ олардың сол қарастарынан-ақ азайған күдік пен сенім табын аңғарып қалғандай болдым. Осы кезде үстел үстінде ашық жатқан журналға үңіле беріп:

— Жарайды, балалар, енді сабаққа кірісейік, — деген Найзабек ағайдың үнінде бұрын біз байқамаған мейірім нышаны бар еді.Бәріміз ағайға қарап, ағайды бағып отырмыз.Сәлден соң тағы да ағайдан ұрланып, бұрылып қарасам, Бура пеш аузында әлі отыр екен. Әр жері тесік қақпақтан түскен от сәулесінің шалықтаған қызамық түсі оны әуелі жылап отырғандай етіп көрсетті. «Бура жылап отыр... Қалайша? Неге?» деп қалғам іштей шын жаным ашып. Сонан соң қақпақтың тесіктерінен түскен от сәулесі басқа жаққа ауғанда барып, оның тіпті де жылап отырмағанын анық байқадым. «Жоқ, Бура жыламаған екен...» Бірақ Бураның жүзі бұрынғысынан да сұсты әрі мұңлы көрінді маған...

---