Есіл өткен өмір

Бұтында алабажақ көнетоз дамбал. Кеу­де­де әбден кірсіңді болған майка. Бәш­пайға жұлығы шыққан шүберек шәр­кей іліпті. Төбесінен өткен күннің ыстығы табанына жетіп, арқасынан өткені жауырыны мен қабырғасын ерітіп, бүкірейген еркек бес қабатты үйдің ауласындағы сәкіде жа­нары­мен жер тесіп отыр. Майланып кет­кен селдір шашын милығына түскен ес­кі телпегі жауып, күнқағар қызметін ат­қа­­рып тұр. Анда-санда басын көтеріп, қар­сы алдындағы подъезде көшіп-қонып жанталасып жатқандарға әжімді қабағының астынан сығырайып қарап қояды. Одан жанарын аударып әкетіп, бір кездері қимас өмірін өткізген бірінші қабаттағы таныс терезеге қадайды.

Қараған сайын жан дүниесі құлазып, өкініштен іші өртеніп, кеудесін өксік қы­сып, жанарын жас торлайды. Өзектегі өртін кім өшірер, іштегі дертін кім түсінер…

— Жора, қалың қалай? Не болды, күн шық­қалы сәкіге байланып қалыпсың, — деп, көршісі Степан таяғын тықылдата жа­қын­дап, сіңірлі білегі бірден көзге түсетін кү­ректей алақанын ұсынды.

Бұл сүйегіне дейін өткен күннен қызған қолын селқостау соза, ананың саусақтарын қысып қойды да:

— Қай жетіскеннен дейсің, Степа, — деп, телпегін сол қолының алақанымен ба­сып, басын шалқайта, кежегесі кері кете жау­ап берді.
Степан сәкіге отыра кетті де, қолындағы тая­ғын жанына сүйеді. Аяғын алдына созып тастап, көршісіне:

— Ал, айт, не болды? — деді де, төсқалта­сы­нан «Кент» деген темекі қорабын шы­ға­рып, ішінен бір талын алып ерніне қыс­тыр­ды. Содан баптанып шырпысын іздей бастады. «Е, өз шаңырағынан шығып, туған ауласында шалқайып отырғанға не жетсін!» деп, Жора орыс көршісіне іштей қызғана қарады. Степан оны қызықтырғандай одан әрі кергиіп, темекісінен құмарлана сорып барып:

— Айтсаңшы енді, тыржалаңаш бұл не отырыс? — деді де, құлақты жара қақыры­нып, оң жағына шырт түкірді.

Жарты ғасыр шеккен шылымның түті­ні дыбыс жолдарын байлап тастағандай да­уысы қарлығып шығады. Аузынан шық­қан лебінің ащылығы сондай, жанындағы адамның қолқасын атады. Оны байқайтын Жора ма? Ішкі дертін көршісіне неден бас­тап ақтарарын білмей, дал болып отыр. Жауап бермеске де ләжі жоқ. Екеуі зама­нын­да Киров атындағы заводта бірге жұ­мыс істеп, кәсіподақтың арқасында осы төрт қабатты үйден бірге пәтер алған. Бұл үйлер кейіннен «Хрущевка» атанып кеткен. Сол кездегі жазылмаған заң бойынша қазақтарға не бірінші, не ең соңғы қабаттан пәтер тиетін. Жораға бірінші, Степанға ойып тұрып ортадағы үшінші қабаттан баспана бұйырды. Таңдайтын Жора бар ма, бұйырғанына мәз! Ұлы мен қызын қол­тығына қысып, қоржын-қошалағы мен жалғыз мүлкі «Москва» тоңазытқышын сүйреп, кілт қолына тиген күні көшіп ал­ған. Алматыға келгелі Салиқа деген атын ұмы­тып, Света болып кеткен келіншегі ба­сы қып-қызыл болып шауып жүр. Бір күн үстел, екінші күні орындық тауып әкеліп, тоңазытқышымен қоса, алты шаршы аумақ­ты толтырып тастады. Қалған екі бөл­менің біреуі — жатын бөлме де, екіншісі — «Горизонт» теледидары тұрған қонақ бөл­ме еді.

Өздері үшін хан сарайындай болған бас­панамен қоса, «қалалықтар» деген мәр­те­беге ие болып, екі баласын заводтың ба­ла-бақшасына беріп, жұмыстарына шап­­қылайтын. Қаланың ханымдарынан қалыс­пай Светасы басын жарты жыл көкке, жарты жыл қызылға бояп, көкірегінен қос алмасын сығалатқан кеудеше, бұтына тырсиған джинси шалбарын жапсырып, етжеңді денесімен былқ-сылқ басып, жұмыстан соң асүйде шұжықтарды шыж­ғы­рып, картоп, не макарон қуырып жататын.

Өзі болса әкесі азан шақыртып қойған «Жайсаңғали» деген есімін ұмытып, «Жо­ра» болып кеткен. Өзіне бұл атты кім жап­сыр­ғаны да есінде жоқ. Жұмыстан келе, зал­дағы көк диванға көлденеңінен түсіп, «Горизонттың» ішіндегі жаңалықтарды қараған болып, одан қалса «Қасқыр мен қоянды» тамашалайтын. Күндердің күнінде үйлерінде қара телефон пайда болды. Әйелі екеуінің қуаныштарында шек болмай, кезектесіп қаладағы күллі танысымен түн­нің жарымына дейін сөйлесіп, уақыт өт­кізетін.

Бірер жылда егіз балапандары да мек­­теп табалдырығын аттады. Оқыған ба­ла­ның машақаты балабақшадағы бал­дыр­ғаннан қиын екен. Қызымен әйелі, ұлы­мен өзі жағаласып отырып сабақ оқы­ған бо­ла­ды. Жаз шыға балаларымен ке­зекті ең­бек демалыстарын алып елге тар­та­тын. Перзенттеріне екі ауыз қазақша үй­­ре­­­те алмай ауылға барса, намыстан жа­­ры­лып «осыдан қолға алмасам ба», — деп қайтқанымен, аналары қазақша сөй­лемейтін балалар қайдан үйренсін, шалақазақ болып өсіп жатты.

Сөйтіп жүріп олар да мектептерін бітірді. Жоғарғы оқу орнына түсуге шамалары келмейтінін білген соң, екеуі ең болмаса учи­лищеге түссе екен деп армандады. Қы­зы орта медицина қызметкеріне, ұлы орта білімді теміржолшылыққа оқитын болды. Әйтеуір өздері сияқты заводтың қара жұ­мыс­шысы болмағанына шүкіршілік етіп жүр­генде, естерін жиып қараса, екеуінің де самайына ақ кіріп, шаштары селдіреп, маң­дайларына әжім түсіпті. Екеуі де завод­тағы ақ құлақ ағайындармен бірге ащы су­дан тартынбай, тұздаған қызанақ пен қияр­ға әуес болған соң ба, қырықтан асып, елуге жетпей жатып бет терілері қуы­рылып, көз алдылары көлкілдеп шыға келді. Қызын қалалық ауруханаға медбике етіп, ұлын таныстарын салып жүріп пойыз жолсеріктігіне көмекші етіп орналастырды. Бір мақсаттарына жеткендей масайрап жүріп жатты.

Күндердің күнінде қызы бір қылқимойынды, ұлы бір ұзынсирақты алып келіп таныстырды: «махаббатпыз, қо­сылмасақ болмайды», — деген. Жолды­ғали­­дың жүрек түпкіріндегі «қыз ұзатып, келін түсіріп, құдандалы болып, қазақтыққа бет бұрармыз» деген арманы желге ұшты. «Ой, папа, құда түсу деген не, ауылдағы қазақтарға ұқсап. Келініңіз Жаңа жылға қарай босанады», — деді ұлы, бұдан кейін оны жеделдете үйлендірмесе болмады. Келінді үйге кіргізіп, екі жасқа қонақ бөл­мені босатып берді.

«Қызың жігітімен кететін болды, құ­да­лар интернационал жандар екен, құ­да­лық­ты түсінбейтін», — деп жайсыздау ха­бар айтты әйелі. Ұл болмағаны жақсы болды, әйтпесе, жатын бөлмені босатып, бәйбішесімен асүйге шығар ма еді. Қанша қимаса да, қыз кетті қияға. Келінін «әне босанады, міне босанады», — деп отыр­ған­да дүние төңкеріліп, «Желтоқсан» де­ген көтеріліс басталды да кетті. Ел іші дүр­лі­гіп, көшеде жөңкілген жұрт, ешкімді еш­кім ұғып болмайтын бір әуре-сарсаңда Жол­дығали немере сүйді. Ұлтжанды қазақтар алаң­да алысып, «азаттық аламыз» деп ала­сұ­рып жүргенде мұның дүбәрә балалары махаббаттарының қызығына батып, же­мі­сін жинап жатты. Көктемге қарай піспей жеті­ліп, жиен немере дүниеге келді.

Екі шарананы ширатып, одан тәй-тәй бастырып жүргенше тағы екі-үш жыл өте шықты. Келін тағы бір баланы жа­рық дүниеге әкелді. Тіршіліктің қамыты бұ­рын­ғыдан ауырлап, Светасы екеуі екі немере­мен алысып кетті. Келін жалғыз күйеуінің табысы жетпейтінін сылтауратып, тоқыма фабрикасындағы жұмысына қашты. Сол арада баласын құшақтап қыз байдан қайтты. Құдай қарасқанда ұлы жұмысындағы шағын отбасыларға арналған жатақханадан бөлме алып, бөлек шыққан. Қонақ бөлме қайтқан қыз­ға тиді. Бөлінген ұл үлкен баласын ата-әжеге қалдырды.

Әйелі екеуінің түн ұйқысы төрт бөлініп, ба­ла күзететін баяғы жастық шақтары қайта айналып келгендей болды. Оны өздері «ұлымызға баласын бағып беріп қарасып жатырмыз. Бізді қартайып, қалжырағанда балаларымыз осылай қарайды», — деп көңіл­жұбатар жасап жүрді. Күндердің бір күнінде қызы баласын ата-анасының бауы­рына қалдырып, қайтадан күйеуге тиіп кетті. Сонымен әйелі екеуі екі немерені бауы­рына қысып, екі бөлмеде бөлек ұйық­тап, жасына жетпей кемпір-шалға айналды.

Бұлар осылай отбасылық шырғалаң­да­рымен әуре болып жатқанда он бес елден құралған үлкен державаның быт-шыты шығып, әр республика өз алдына тәуелсіз мемлекетке айналған. Заводтары жабы­лып, төрт қабатты үйде тұрып жатқан көршілерінің бәрі жұмыссыз қалды. Не зейнет жасына жетпей, не жаңа заман көшіне ере алмай қалған бір топ еркек пен әйел аулада бала ойнататын да, өздері шахмат пен дойбы ойнап уақыт өткізетін. Күні бойы аулаға шығып, сәкіде отырып, аяғынан шатқаяқтап жатқан жас мемлекетті жамандап, өткен өмірлерін аңсап жылаға­ны­мен ғасыр тұрмақ, мыңжылдық ауысса да, кеткен дәурен қайта оралмады.

Жораның пысық Светасы бір жатақхана­ға вахтерлік жұмысқа тұрып алды. Екі күнде бір кезегіне барып, қонып ертесіне келетін. Жайсаңғали базардан арзан-құрзан ас-ауқат әкеліп, алжапқыш байлап екі немересіне тамақ пісіріп ілдалап жүрді. Өзі де бір жерге нантабарлыққа ілінгісі келгенімен еш реті келмей-ақ қойған. Немерелер мек­тепке барып, енді Жора «үйішілік тәр­биеші мұғалімге» айналды. Оларды мек­тепке апарады, әкеледі. Кешке қарай сабақ оқытады. «Миым атала болды мына екеуімен», — деп әйеліне шағынып қоятын. Ондайда: «Сен тәуелсіз боламыз», — деп қуанып едің ғой, міне болдың. Ешбір басшыға тәуелді емессің! Өзіңмен-өзің! Елің де Мәскеуге бағынбайды! Армандарыңа жеттіңдер! Тек мемлекеттің қазынасы бос, сенің қалтаң қуыс!» — деп, қызылбас қатыны табалайды. «Россиядан бөліндік, не таптық! Осы ма жеткеніміз? Жыным ұстаса, Отаныма кетіп қалам!» деп қорқытатын. Орынбордың қызы ғой, бірақ оны Ресей қайтсін? Ол тұрмақ көшіп барған қаны таза өз орыстарын «қазақтар» деп шеттетіп, күн көрсетпей, шыдамағандары қайта көшіп келіп жатқан.

Жайсаңғали да қашанғы қатыннан сөз естіп, қор болып отырсын, күндердің бір күнінде үйдің маңында ашылған автотұ­раққа күзетшілікке орналасты. Күнара тәуліктік кезекшілікке барады. Күндіз тыным таппай кірген-шыққан көліктер мен иелерін аңдып, зыр қағады. Кешке қа­рай белгіленген уақытта екі төбет итті қор­шаудың ішіне жібереді де, қақпаны тарс жауып, ыдысқа салып алып келген тамағын жы­лытып ішіп, ағаш төсекке жайғасады. Қос алақанындай ғана теледидардан кино көреді, ән тыңдайды, қалғып-мүлгіп ұйықтайды.

Ертесіне таң сыз бере иттерін ұясына қа­мап, қақпаны ашып көлік иелерін қарсы алады. Кезекшілігін ауыстыруға келген серігіне аман-есен орнын тапсырады. Бар болғаны осы…

Алғашында әйелі бұл «қызметіне» қарсы болды. «Немерелермен кім айналысады? Оларды мектепке апарып-алып келу ке­рек, тамағын уақтылы ішкізу керек», — деп бажылдады. Жора да одан кем емес да­уыспен: «Әлі алпысқа да келмедім, неге біреудің баласын бағып үйде отыруым керек?! Менің балаларымды кім бақты? Екеуміз сүйреп жүріп жеткіздік. Әке-ше­шелері өздері бақсын!» — деп жауап бер­ді. «Біз оларға көмектесуіміз керек, қазір капитализм, күндерін көрсін», — деп шаң­қыл­дап қоймап еді, бұл: «Өзің бақ! Әйелсің! Әжесің!» — деп ақырып жіберді. «Мен жұмыс істеп, осы үйдің нанын тауып отыр­мын», — деп қызылбас та тепсініп қояр ем­ес. «Мен еркекпін, сендерді асырай алам. Сондықтан жұмысқа шығам!» — деп екі қолымен ас үйдің үстелін тоқпақтап оты­рып, теңдік алып осы жұмысқа шыққан еді.

Бұрын ауладағы ақсақал-қарасақалы бар, жұмыссыздармен домино, карта ойнап, біруақ сыра ішкенін сап тыйды. Шахмат дейсіз бе, Жора сияқтыларға ондай ақсүйек ойын қайдан жұқсын? Ол аулада шахмат ойнамақ түгілі, маңына да жуымаған. Көршілері кездесіп қалғанда:

— Сен бізді ұмыттың ғой! Менсінбей кеттің ғой! — деп өкпе артып жатады. Оған Жоралары басын былғаңдатып, күлімсіреп төмен қарай береді. Бар жауабы осы. Ал, түсініп көр!

Кезекшілігінен босаған күні орнын толты­райын деп, күні бойы немере қарай­ды. Алдымен үйге керек көкөніс пен сүт өнімдерін көтергенінше әкеледі. Түскі ас­қа жақсылап сорпа мен қуырмаш жасап қояды. Немерелерін мектептен алып ке­ліп, тамаққа тойдырып отырып көрген-біл­ген­дерін сұрап, әңгімелеседі. Екі аялдама жер­дегі демалыс паркіне апарып ойындары қанғанша ойнатады. Артық-ауыс тиын-тебеніне балмұздақ алып береді. Басында қарсы болған бәйбішесі Жорасының осы­лай ерекше тәртіпті ата болып келе жатқа­нына қарап, қуана бастады. Балалары да риза­шылықтарын білдіргені ме, дәл атасы демалатын күні қолдарындағы балаларын да әкеліп тастайтынды шығарды. Осылай, өздерінше бақытты болып жүргенде, тірші­лік­­терінің ойранын шығаратын оқиға бол­ды.

***
— Жора, қымбаттым, мен біттім! Өлетін болдым! — деп қызылбас қатыны сыртқы есіктен аттай сала, қол сөмкесін төрге қарай атып ұрып, босағаға отыра қалып еңірей жөнелген.

Асүйде түскі астың қамымен картоп аршып тұрған Жайсаңғали әйелінің ащы дауысынан шошып кеткені сонша, әшейінде өтпейтін қара пышақ басбармағын орып түсті. Жан дегенде жалғыз қатыны ойбайлап жатса, оңай ма, қанының сорғалағанына қарамай, кіреберіске жүгірді.

Тізесінен бір қарыс жоғары белдемшесі одан әрі түріліп, аяғын созып салып қызылбасы:

— Міне, бәрі бітті. Келген жерім осы болды! Мен енді жарты жылда өлем, сен жас қатын алып құтырып жүресің! — деп қа­ра­дан-қарап алжапқышын байлап, үй ішіндегілердің тамағын жасап алаңсыз жүрген күйеуінің ертеңіне барып келіп зар илеп отыр.

— Светик, не болды сонша?! Мына оты­рысың не? — деп, қан сауғалаған саусағына қарамай әйелінің қолтығынан демеп тұрғызбақ болды.

Әйел деген байқағыш емес пе, еденге қарап:

— Мынау не қан? — деп баж ете түсті.

— Мен ғой, мен… Сенің дауысыңнан шошып кетіп, қолымды кесіп алдым, — деп бәріне өзі кінәлідей енді басбармағын екінші қолымен қысып ұстай алды.

— Таңбайсың ба, енді, жер әлемді қан­дамай! — деп енді жуынатын бөлмеге сүйрей жөнелді.

Жайсаңғали кінәлі баланың түріне түсіп, бет жуатын жерде басмармағынан қаны сорғалап тұр. Света үйішілік аптекасын әке­ліп, Жорасының жарасына йод құйып жанын шығара ашытып барып, тастай етіп таңып берді. Жайсаңғали қайтадан ас үйге тартты. Света:

— Енді мына түріңмен қалай картоп аршисың? Тұр былай, — деп тар есіктен сығылыса аттап, қазанға бетеді. Күйеуі енді не істерін білмей орындыққа отыра кетті де, көңілін алаңдатқан нәрсені сұрады:

— Жаңа неге айқайлап жылап келдің? — деді көзі бақырайып. Сол кезде әйелінің есіне неге аттандап келгені қайта түсті ме:

— Жора! Мен өлетін болдым… — деп қайта аңырай бастады.

— Қойшы, енді дұрыстап түсіндірші, былай, — деді енді Жайсаңғали жұмсақтау үнмен.

Света қазандағы сорпаның тұзын көр­ді де, қақпағын қайта жауып, күйеуіне қара­ма-қарсы жайғасты. Басына төнген қара бұлттың жайын бастан-аяқ түсіндіре бас­тады. Өткен аптада жұмыстарында «скрининг жасатыңдар әрі кезекті санитар­лық тексеруден өтіңдер», — деп тапсырған соң, ел қатарлы емханаға барып қан тапсы­рып, гастроскопия, мамаграфия деген ап­парат­тарынан өтіп, нәтижесін күтіп жүрген екен. Бүгін таңертең жұмысына учаскелік медбике: «Жеделдетіп бізге келіңіз», — деп хабарласады. «Естігеннен ішім мұздап, қорқып кетіп, жанымдағыларға ісімді тапсыра салып, жүгіре жөнелдім. Бір­ден учаскелік дәрігер қабылдады да: «Анализ­деріңіздің қорытындысы бойын­ша сізге маммологке бару керек», — деді. Алып-ұшып, маммологке келсем, ол анализ қо­рытындылары мен менің кеудемді шешін­діріп қарап онкологке жіберді. Онколог те кеудемді қайтадан пальпация жасап қарап: «Кеудеңізге түйін байланған, зерттеулер нәтижесі бойынша қатерлі ісік белгісі сияқ­ты. Оның залалды, залалсыз екендігін ауру­ханаға жатып тексерілгеніңізде анық­таймыз. Әзірге пункция аламыз», — деп, азаптап тағы анализ алып жіберді. «Қа­терлі ісік», — дегеннен тұлабойым түр­шігіп, жұмысқа да бармай үйге қаштым. Оларға жол-жөнекей «ауырып қалдым» деп хабарладым», — деп жылап отырып жағ­дайын айтып шықты. Кірпігіне жаққан сүрмесі жаспен шыланып, опасының үсті­нен ағып, бетінің айғыз-айғызын шығарды.

Қанша дегенмен, қырық жылдай бірге тұрған, қыздай қосылған қосағы емес пе, Жайсаңғалидың да әйеліне қойылған диог­ноздың атын естігенде үрейі ұшып, төбесіндегі бурыл тартқан сирек шашы тік тұрып кеткендей. Әйелінің жылай-жылай домбығып кеткен жүзіне аяушылықпен қарап, қандай жұбату сөз айтарын білмей үрпиіп отырғанда сыртқы темір есікті салдырлата ашып немересі келді. Екеуі де келіскендей орындарынан атып-атып тұрысты. Әйел алдында жатқан майлықпен бетін сүртіп, еркек есікке қарай жүгірді.

Кешкі тамақ үнсіз ішілді.

Түнгі төсек те үнсіз салынды.

Ерлі-зайыптылар үнсіз келіп екі жас­тық­қа бас қойды. Жайсаңғали жарына бұры­лып құшағына алмақшы болып қолын созып еді, алақанына ылғал тиді. Әйелі үнсіз жылап жатыр еді. Әшейінде сөзге сараң, енді мына үнсіздіктің тұңғиығына тартылып бара жатқандай дыбысы тіпті шықпай қалды. Бар болғаны қосағының дір-дір еткен денесін қапсыра құшақтап, айырылып қалғысы келмегендей бауырына қысып, өзінің аяушылығын, шарасыздығын сездіргендей болды. Әшейінде әр нәрсеге бажылдап, тіл мен жағына сүйеніп, орыс­ша-қазақша аралас былдырлап аузы жабыл­майтын әйел де тұңғиыққа түсіп кеткен­дей, үнсіз. Тастай қараңғы бөлмеде қос мұңлықты сол үнсіздік қорқытып, Шолпан жұлдыз сөнгенше жанарлары жұмылмады.

Тағы тамақ та үнсіз ішілді.

Әдеттегідей әйелі асығыс-үсігіс жұ­мы­сына ыңғайланып киініп жатты. Жайсаң­ғали жанына келіп:

— Светик, мүмкін диогнозда қателік болған шығар, — деп айта бергені сол, қызыл­басы:

— Жора! Олар онкологиядан қателес­пейді! — деп шорт кесті.

— Онда осы үйді сатсам да сені емде­тем, — деп еркекше сөз бастап келе жатыр еді Светик:

— Ақымақ, басыңдағы жалғыз баспа­наны сатып, қаңғыбас боламыз ба? — деп қағып жіберді де, орындықта бала мысық сияқты бүрісіп жатқан жүн-жүн сөмкесін құшағына қыса сыртқа ұмтылды.

Жайсаңғали әлемдегі ең жақын адамы құладүзге тастап бара жатқандай іші өртеніп босағада қала берді.

Сол күннен бастап, «ауру кірді — әлек кірді» дегеннің өзі болды. Әйелі Абай көшесінде ұзынынан созылып жайғасқан аты жаман «онкология институты» деген жерге жатып, он күнде нақты диогнозын білді. Соның өзі екен! Қанша жыласа да, аттандаса да, сол болды. Қатыны айтпақшы: «Олар онкологиядан қателеспейді» екен. Аяқ-қолы жерге тимей, қаланың о жағынан бұ жағына шығып, «қайда арзан тамақ бар, арзан киім-кешек бар?» деп домаланып шапқылап жүретін Светасы шөлде қалған гүлге ұқсап, күннен-күнге солып бара жатты. «Осы үйді сатсам да сені емдетем!» деп күшенген еркектің қолынан түк келмеді. Үйді сатса да емделмейтін болды.

Үйді сатпағанымен, Светаның «Ново­сібір­ге барып емделсем» деген арманын орын­дау үшін Хоум-кредит банкке кепілге қойып, несие алды. Қыстың көзі қырауда шекара асып, Ресей топырағын басып көңі­лі­не алған ауруханасына жатып қарал­ғанымен шипа қонбады. Көктемге салым тобылғы гүлдегенде қырық жыл серік болған, Құдай қосқан қосағынан айырылды.

Жайсаңғалидың жайнап жүргені, ша­ңыра­ғында немерелері шапқылап, бала­ла­рының арқа-жарқа болып келіп-кетіп шаңырағын шаттыққа бөлейтіні бәрі қызыл­бас қатынының арқасы екен. Дүние-ай, десеңші! Қырық шаршы метр қаңырап, алпысты орталағанда өзі аңырап қалды.
Жарының қайғысынан банктің несиесін төлемек тұрмақ, өзінің ішкені — ірің, жегені — желім болып жүргенде зымырап жыл өтіп, көгеріп көктем қайта келіп қалыпты. Ресейден Светасының төркіндері, елден өз ағайын-туысы бар, ұлы мен қызы бар, сабы­лып жүріп жылын өткізіп, құранын оқып, садақасын таратты. Қайтадан қара шаңырағында жападан-жалғыз қалды. «Қатын өлді — қамшының сабы сынды» деп бабалары бекер айтпапты. Ол заманда жерден тіреліп көтерілетіндері қамшы бол­ған шығар. Сондықтан қатынды ті­рек көрген болар. Мына заманда қатын өлсе — тіршілігің қараң қалады екен. Бала­лары да әрқайсысы өз бастарымен әуре. Не­мере­лері де ержетіп өздері шаңырақ құр­ғалы жүр. Бұған келіп кірін жуып, тама­ғын беріп, қабағына қарайтын тірі жан жоқ. Үйге сырттан кірер кіріс те мақрұм. Әр айдың аяғында тиетін зейнетақысын алып, пәтерақысын төлейді де, қалғанын шыжымдап ас-ауқатына жаратады. Әйелін емдетуге алған несиені ұмытып та кетіпті. Ал банк берген қарызын ұмытсын ба?!

Теледидарын серік етіп, жабуы кірсіңді бол­ған ескі диванда жатыр еді. Есіктің қоңырауы шар етті. Баяғы кеңес дәуірінен қалған домалақ темір қоңырау емес пе? Дауы­сы қандай ащы еді! Өзін ешкім іздеп кел­мейтінін біледі. Балалар да шешелерінің жылы өткелі қара көрсетуді қойған. Қа­зір көршілер де есіктен сығаламайды. Тек сыртқа күншуақтап шыққанда бі­рін-бірі көріп амандасатындары бар заман­дас­тарымен. «Кім болды екен?» — деп орны­нан сүйретіле тұрып, сөйлей жүріп есік­ке жетті. Ортасындағы бармақтай әй­нек­тен сыртқа көз салды. Ақ жейде киген жас жігіт тұр екен. Орысшалап «Бұл кім?» — деді темекіден қарлыққан даусымен. «Банк коллекторымын, сөйлесейік», — деді аржақтан сыпайы үнмен. «Банк» деген сөзді естігенде зәресі зәр түбіне кетіп, бойынан мың сан құмырсқа жүгіріп өткендей күйге еніп, есікті аш­пасына болмады. Қосымша темір ілгегін қо­лы дірілдей ағытып, шиқылдатып ескі есік­ті ашты-ау. Қолтығына пәпкі қысқан, ақ жейде, қара шалбар киген, шашын жыл­мита тараған ұзын бойлы жас жігіт тұр екен.

— Сәлеметсіз бе, ата! — деді тап-таза қа­зақша.

— С..с..сәлеметсіз, — деп тұтықты Жай­саң­ғали. Бұл әлде ана тілінде көптен сөй­ле­мегеннен немесе банктен келіп тұрғанын біліп баласындай жанның жетпістегі өзінің мысын басып тұрғаны.

— Жайсаңғали Тұрлыбаевсыз ба? — деді жігіт. Дауысы еркін.

— Иә…

— «Хоум кредит» банктен келдім. Был­тыр­дан бері алған несиеңізді төлемепсіз, сол бойынша банк шешім шығарды. Соның хаба­рын жеткізушімін.

— Ойбу, әйелім өліп, есім шығып, несие алға­нымды ұмытып та кетіппін, — деді бала алдында бүгжеңдеп, ұмытпағанда төлейтін қаржысы бардай.

— Міне, мынау ескерту қағазы. Мында қол қойып беріңіз, алғаныңызды растап, — деп зыпылдаған жігіт жылдамдата қа­лам­сабын шығарып, пәпкісінің үстіне ала­қандай қағазды жайды да, қол қоятын жерін сұқ саусағымен нұқып көрсетті. Жай­саңғали өзі білетін шимайымен хабар алға­нын дәлелдеп қол қойды.

— Ата, сау болыңыз! Көрсетілген уақытта ертең банкке келіңіз. Әйтпесе, үйіңіз кепіл ретінде банкке өтіп кетеді, — деп жылдам-жылдам айтып шықты да, одан да жылдам басып сыртқы есіктен шыға жөнелді.

Жайсаңғалидың шала еститін құлағында «үйіңіз кепіл ретінде банкке өтіп кетеді», — деген суық сөз бен қолында алақандай ха­­бар­лама қағазы ғана қалды. Бойын суық сөзден үрей биледі. Шиқылдап жа­был­ған есігі де өзімен бірге шырылдап жабыл­ғандай.
Қалтаңдап ескі диванына қайта келді. Үстел үстінде жатқан көзілдірігіне қолын созып алып, хабарламаны оқыды. Жаны шырылдап ұлына телефон соқты. Дауысы дірілдеп суық хабарды айтып шықты. Ұлы:

— Мен сол кезде сендерге айттым: «несие­ден аулақ жүріңдер», — деп. Тыңдадыңдар ма?! Не ол қаржы анама көмектеспеді. Енді баспанаңнан айырылатын шығарсың, — деп өккілене сөйлеп, есін алды. Қайырымсыз ұлдан қайыр болмасын білсе де:

— Жәрәйды! Ең болмаса, ертең ме­ні банкке апарып қайтшы, сөйлесіп, мән-жай­ды түсіндіріп келейік, — деді жалынғандай.

— Менің уақытым жоқ ертең. Қызыңа айтсаңшы, үйінде бос отыр ғой, — деген ұлы «ит итті жұмсайды, ит құйрығын жұмсайды» де­ген­дей етіп сөзбен шығарып салды теле­фон­да.

***
Қызына телефон шалды. Ол ертесіне ке­ле­тін болды, Құдай оңдағанда. Жайсаң­ға­ли­дан ұйқы қашты. Құлағында «үйіңіз ке­піл ретінде банкке өтіп кетеді», — деген суық сөз жаңғырығып тұрып алды. Қатты қо­рыққанынан ба дәреті ұстамай, он рет тұр­ды. Таңды көзімен атырды. Жоғарғы қа­бат­­тағылардың баспалдақпен тарсылдата түсіп сыртқа шығып бара жатқандарын, кіш­кен­тай балалардың жылап бала-бақшаға бар­маудың амалын жасап жатқандарын, аналарының шаңқылдап, ұрсып, еркектер­дің әйелдеріне зіркілдеп сөйлеп бара жат­қандарын естіп, төсегінен тұрып, терезе­нің алдына барып, жұмысқа кетіп бара жат­қан­дар­дың соңынан қарап, шығарып салды. Бір кезде қоңырауды баспай, өзі сынайын деп тұрған есікті жұдырығымен төмпештеп қызы келгенінен хабар берді. Мектептегі кезі­нен әдеті сол. Әбден шолжаң. Өзіне ерек­ше назар аударғанды жақсы көреді. «Моя принцесса!» — деп шешесі әбден беті­мен өсірген.

— Не болды, папа, әлі ұйықтап жатырсың ба? — деп аттандай есіктен енді.

— Қайдағы ұйқы! Банктің хабарла­ма­сы­нан шошып ұйықтамай шықтым, — деп ақ­талды әкесі ерке қызына тезірек есік аша сал­мағанына өзін кінәлі сезініп. Шашынан иіскемекке ұмтылып еді, қызы:

— Қане қағазы? — деп топылайын есік алдына томпылдатып тастай сала құд­ды шешесіне ұқсап құйрығын былғаң­да­та ба­сып, төргі бөлмеге тартты. Көріс­пеген­де­ріне жарты жыл болды-ай, байқұс әке не ішіп, не жеп жүр, кір-қоңын қалай жуып жүр онымен жұмысы жоқ. Осы банктің мә­се­лесі болмаса, тағы жарты жыл көрмесе де уайымдайтын түрі жоқ. Мына түрлерімен ұл да, қыз да Жайсаңғали үйінде өліп қалса да іздемейтіндей.

ЖО-О-ОҚ! Іздейді екен. Іздегенде қандай!

Қызы әкесімен банкке барып, менед­жер­мен сөйлесіп жағдайды білген күннен бас­тап «әкежан» болып шыға келді. Бей­шара әке оны «қызым менің басыма түс­кен сордан жаны ашып күнде бір табақ кө­жесі мен бәлішін алып келіп жүр», — деп жақсылыққа балап еді. Үміті құмға сің­ген судай жоғалды. Үй мен әкесінің құ­жаттарын қағаз пәпкіге салып алып, үйге тұрмайтын шолжың қыз банктегі несие мен өсімін пә­терді сатып төлейтін болып келісімге ке­ліп­ті. Мына сұмдық үкімді әке­сіне жұ­қа­л­ап жет­кізді. «Қарыздан қалған қар­жыға бас­қа ауданнан бір бөлмелі пәтер алып берем», — деп көндірді. Қарызға белшеден батқан Жайсаңғали қайтіп қарсылассын?! Келісті. Үміттеніп, заттарын үйдің жанындағы дү­кен­нен тасыған қораптарға салып, жиналып жүрді.

Бір күні қызы дедектетіп жетектеп, банк­ке апарып біраз қағаздарға қол қойғыз­ды, одан нотариуске апарып тағы біраз қа­ғаз­ға қол қойғызды. Сол наториуске бар­ғанда еріп жүрген ерлі-зайыптылар көңі­ліне жақпаған. Сөйтсе, қарашаңырағы со­лар­ға сатылыпты. Енді оның құтмекеніне таң­ер­теңнен бері көшіп кіріп жатқан сол ек­еуі. Таң азаннан келді де қарсыласқанына қара­май, үстіне киімін де ілгізбей пәтерден ай­дап шықты. Қызын наториустегі құжаттарға қол қойғалы бері көрмеді. Қанша телефон шал­ды, тұтқаны көтермеді. «Қарыз төле­ген­нен қалған ақшамен маған пәтер іздеп жүр ме екен», — деп әлі үмітті. «Дүние-мүл­кім­ді жинап алайын, — деп жалынып еді, «Қызың сені қарттар үйіне өткіземіз деген, саған не дүние керек», — деп есіктен итеріп шы­ға­рып, есігін тарс жауып алды. Содан бері ауладағы сәкіде күнге қақталып отыр.

***
Степан жағдайдан хабарланған соң көршісін үйге шақырды. Тамақтандырды. Үйлерінің артында кооперативтік гаражы бар еді, соған ертіп барып:

— Жора, сен енді осында тұр, суық түс­кен­ше. Оған дейін балаларың да хабарласып қалар. Тіпті болмаса, амал жоқ, қарттар үйі­не барасың, — деді қырық жылғы көршісіне аяу­шылықпен қинала қарап.

Ата-бабасынан қалған туған жерінде бас­панасыз, қанынан жаралған балаларына күшік­тей де керексіз болған Жайсаңғали белі бүкірейіп, басы салбырап, гараждың суық босағасына сүйенген қалпы есеңгіреп қала берді.

Бір шәйқайнатым уақытта есін жиған Жайсаңғали қарашаңырағының алдына қораптарға салып шығарып тастаған ескі-құсқы заттарын жаңа қонысы — темір ға­ра­жға сүйретіліп жүріп, тасып алды. Сон­да жиналмалы төсек бар екен, соған көр­пелерді жайып салып, жастық тастап өзіне ыңғайлады. Бір жақсысы, Ильич ша­мын төбеден жалғыз ләмпішкемен қосып қойыпты. Көлік тұрағында күзет­ші­лік­тен қалған қос алақанның көлеміндей теле­ди­дарды тастамағаны жақсы болыпты. Соны қо­сып алды. Тоқ шәйнек те табыла кетті. Енді кешке қарай ішіне ел қондырмаса ,шұр­қырап түнімен ұйықтатпасын ойлап, кө­шенің арғы бетіндегі дүкенге беттеді. Зейнетақысынан қалған тиын-тебенді санап жұмыртқа мен нан алды. Белі қиралаңдап қайтып келді де жұмыртқаны шәугімге салып пісірді. «Қап, шәй алуды ұмытып кеткенім-ай», — деп қиналып тұр­ды да, «қойшы, шәй менің не теңім», — деп көңі­лі босап кесесіне қайнақ су құйып, та­ма­ғын жібітуге кірісті. Өзінше әзірлеген кеш­кі ас мәзірін қабылдап алып, үстел ор­нын­дағы ескі отырғышты төсегінің бас жа­ғына қарай жылжытып қойды. Үстіндегі тамақтың қалдығы мен жалғыз кесені төсегінің астына қойып, енді отырғышқа теледидарын жайғастырды.

«Қазақстан» арнасы халық әндерінен концерт беріп жатыр. Ұлттық киім ки­ген орта жастағы әнші Ақансерінің «Маң­маң­герін» нақышына келтіре шырқап отыр. Қазақтың әйгілі әншісі Ақансері т­у­ған топырақ — Солтүстік Қазақстанның Айыр­тау ауданындағы Үлкен Қоскөл маңында Жайсаңғали да туып еді. Шыққан тегі де — Арғын ішіндегі Қарауыл. Бала күнінде күллі ауылда Ақанның «Балқадиша», «Ләй­лім-шырақ», «Сырымбет» пен осы «Маң­маң­герді» шырқамайтын адам болмайтын. Әкесі керемет домбыра шертетін. Бұл да замандастары қатарлы сол әндерді айта­тын. Мектеп бітіріп, Политехникалық инс­титут­қа түсем деп Алматыға келіп еді. Жо­ғарғы оқуға түсе алмады. Елге қайтпай, топ­ты жолдаспен қалада қалып қойды. Киров атындағы зауыттың жұмысшысына айналды. Сол қалғаннан зауыттың топты орыс тілді жұмысшысына қосылып, одан Светасына үйленіп ана тілден де, ұлттық дәстүр-салттан да алшақтады. Халық әні тұрмақ, елге барар жолды ұмытты.

…Маңмаңгер кекілің келте, жалың майда,
Байлаған сені сылап қалқатай-да.
Жүресің желмаядай жануарым,
Көрейін қызығыңды осындайда…

Жайсаңғалидың есіне анау ән салып тұр­ған әдемі кісі түсті. «Қайрат Байбосынов қой!» деп анық танып, жаны ышқынып кет­ті. Екі самайына жасы тарамдана ағып:

Ахау, туған елім
Балаң едім.
Өзіңе осынау әнге сала келдім, —

деп ән сөзі есіне түсіп қосылды. Ақанның сыр­шыл сезімге толы әні жан-дүниесін оя­тып, жылап жатты.

«Мен өмір сүрдім деп жүрмін-ау, мына тірі өлік қалпымда. Басымдағы жалғыз бас­па­наға да, қанымнан жаралған балаларға да ие бола алмай жатысым мынау — орыстан қалған темір гаражда. «Есіл өткен өмір-ай!», — дейтін баяғыда әкесі қор болып жүрген жан­дарға. Сол айтпақшы өмірім зая кетіп, есіл өтіпті ғой», — деп жарты ғасырдан соң өз ана тілінде ойлап, аңырап «Ахау, ту­ған елім, балаң едім, Өзіңе осынау әнге сала келдім», — деп өзегі өртеніп, жанарын жұмды.

---