Ақиық ақын Айтуар

Қазақта «Ай ортақ, Күн ортақ, Жақсы ортақ» деген тауып айтылған тамаша сөз бар. Міне, осы бір нақыл сөздегі мен білетін жердегі нағыз Жақсы - ақын Айтуар, адам Айтуар. Мен осынау теңіз болып бұрқанып, аласұрып жатқан ұлы айдын - өмір-тіршілікте бір бола жүріп Айтуардың біреуді жамандағанын, немесе тіпті бір ауыз өзгенің тарапына ғайбат сөз айтқанын, дәл сол сияқты Ол туралы да әлдекімнің жағымсыз әңгіме айтқанын ешқашан да естіген емеспін. «Жақсының жаны - қазына, ұқсайды өмір жазына» - дейді тағы да біздің қазақ. Бұл да сол, міне, өзіміздің Айтекеңе бағышталған дүние. Жайшылықта адамдармен емен-жарқын амандасып, жымия жүздесіп, қиядағы қыран бүркіттің қырағы жанарындай өткір көздері күміс сәулелер шашып мерейлене жүретін Пушкин тұрпатты ақын қызмет бабы, немесе қоғамдық өмірдегі сан алуан мәселелерде өзіндік көзқарасынан, принципті де татымды пікір айтудан еш талмайды.Қайсыбір салалардағы болмасын елдік, халықтық мәселелерде А.Өтегеновтің шегініп қалған жері, күлбілтелеп көмескі тартқан кезі де жоқ. Өйткені, оның таным-білім көкжиегі кең, елін, жерін сүйетін, қажет болса осындай Отан сынды қасиетті ұғымдар жолында жанын да шүберекке түйе алатын мәрт қасиетін білетіндер аз болмас. Бар ғұмырын газет тіршілігіне, журналистикаға арнаған әдебиет пен баспасөз сардары соңғы жылдарда аудандық мәслихаттың хатшысы бола жүріп, өлкенің экономикалық-әлеуметтік, қоғамдық-саяси дамуына барынша атсалысуда. Қандай қызметте жүрсе де Айтуардың ақын жүрегі өршіл өлең болып өріліп, кестелі жыр нөсері болып толас таппайды. Бір қарағанда осы Айтекең тылсымы тереңдерде тұнған, мүлдем тұңғиықтардан маржан терген, әлдебір қасиетті жұмбақ жан болып көрінеді. Бұл, шыны керек, көзі тірімізде бірімізді-біріміз көре алмай, содан да келіп барымызды базарлап, лайықты бағасын бере алмай жүретін біздің қазекем үшін қандай ой туғызарын білмеймін. Алайда, ақиқаты сол - Айтуар Өтегенов - өмірде де, өлеңде де - Құбылыс!

Бір назар аударарлығы, Айтуар ақын өлеңдерінің классикалық халық поэзиясынан нәр алатындығы. Содан да барып оның халықтық сипатының айқындығы, бояуының қанықтығы. Содан да келіп оның эпикалық та құлаш алуы...

Бозбала мінез - боз далам,

Сырың көп ешкім жазбаған.

Азап-мұңыңа таң қалып,

Азаттығыңа мәз болам,

О, боз далам, боз далам! –

деп тебіренген ақын сол туған өлке, туған аймақтың қат-қабат құпия сырларын жыр жауһарымен жайнатуды, жаңғыртуды мақсат тұтады. Сөзімізге дәлел іздегіңіз келсе, біз сөз етіп отырған автордың соңғы шыққан кітабындағы («Арманым саған ауған», Алматы,1999) «Жер атауы - шежірем», «Ақ Жайық - Ару», «Адыраспан»,« Қосыла алмай қос теңіз», «Сырыңды ашшы ұлыңа», тағы басқа да өрнекті өлеңдер мен 2-бөлімдегі «Жеті жұрт мекен еткен жер», «Ант немесе суын құлын хикаясы», «Шалмағанбет немесе сырлы аса сыры», «Тобанияз жайлы толғаулар», «Қара кісі», «Құла ат қасіреті» тәрізді көлемді туындыларды оқып шығыңыз. Сонда өлке тарихының арғы-бергідегі сыр-сипатына көркем желімен ой бойлатасыз, сол арқылы ақиық ақынның ішкі рухани-танымдық-поэтикалық қуатының келісті көкжиегіне, шалқар шабыт құдіретіне тәнті боласыз. Ұлы Абай атамыз «Өлең деген - өсекші, сырыңды жұртқа жаяр» дейді. Ақсақалдың бұлай айтуы, толғануы тіпті де поэзияға күл шашқаны емес екендігін есі бар елдің бәрі түсінеді. Дегенмен де осы жолдарды басқаша түрлендіріп, «Өлең деген - өмірің, алып ұшқан көңілің. Сүю менен күю ол, Ел дегенде - өр үнің!» деп жаңаша кескіндеп, Айтуар ақынның өлеңдерін оқуды ұсынар едік. Ол жан тебіренбес, толқымас, бой балқымас, көңіл - дөнен шалқымас сүреңсіз өлең жазбайды. Ол Тәңірі тартқан табиғи талантын жорға шабыстан жаңылдырмай, әрбір өлеңде, әрбір шығармада қырани дәлдік пен сезім кәусарлығы, ой мен фәлсафа үндестігін асқан шеберлікпен үйлестіріп отырады. Көсілетін жерлерде көсіліп, есілетін жерлерде есіліп, арғымағын тебінетін жерлерде тебініп, бірде төгіліп, бірде қабырғасы сөгіліп, не болса да өлең болып өріліп тұрады. Ақын өз шығармаларын бар жан-тәні, жүректің қанымен жаза отырып, әр туынды құрылысын мінсіз талғам мен жоғары сапаға негіздеп әсем әрлеп, мәрмәрлейді. Осы кітаптың соңғы бөліміне кірген бұрынырақта жазған өлеңдерінің бірі - «Махаббат».

Әлі өмірдің белесіне шықпадым,

Махаббаттан екі-ақ нәрсе ұққаным:

Дәмі мүлдем тәтті екен,

Заңы мүлдем қатты екен, -

деп түйінделеді. Немесе, «Айта алман» өлеңі де төрттаған:

Достар да көп жалғандығы байқалған,

Қыздар да көп көңілімді қайтарған.

Сонда да мен махаббатты, достықты

Баянсыз деп айта алман.

Жалпы Айтуар аз сөзге көп мағына сыйғызғанды ұнатады. Мысалы, елдік, тектілік қадір-қасиетті сақтауға үндейтін «Серт», «Намыс» сияқты өлеңдерде «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін таба білу», сол арқылы сертіңді бекемдеп, намысыңды жани білу ақынның жыр - нөпірін жанына дәру, мақсаты жолында қару еткендігін айқын аңғартады.

Бабалардың үнінде өктем дыбыс,

Бостандықты аңсаған неткен тыныс.

Асылдарды алға алып бара алмасақ,

Масылдарды көбейтпей онда өмірден

Ертерек кеткен дұрыс! –

деп қайрай түседі, масылдық пен жасықтықтан қашырады. Фариза ақынға арнаған «Мінез» өлеңіндегі тектілік тұрпаттары Айтекең қаншама кішіктік танытса да, өз бойында да тұр! Ол сыртқа тек Өлең болып, өлең болғанда да мәйегі мол, жұтқаныңда мерейіңді қандырып, ащы теріңді бұрқ еткізетін шымырау суындай шымыр жолдар болып ытқиды! Тек поэзия шәрбатымен сусындай біліңіз.

«Елуге келген досқа» өлеңінде:

Өзгешелеу маңыздылау әуені,

Адамзаттың бәрі содан дәмелі.

Суарылған бал мен кермек нәрімен

Ер Елудің бақшасында мәуелі, -

Дейді өзгелер - бұл бақшаға кірерде

Жүрегіңді мықтаңқыра әуелі... –

деп келетін жолдар бар екен. Ал ақиқатына келгенде, бұл мәселе күніне, түніне он ойланып, мың толғанатын Ақын үшін де аса маңызды, Айтеке!

14.11.2000 жыл.

---